ادبیات پژوهش درباره تأثیر ماهواره
نویسنده: عبدالرضا آتشین صدف
ماهواره به عنوان یک رسانه، نقش اثرگذاری بر مخاطبان خود دارد و نمی‌توان انکار کرد که رسانه‌ها انواع گوناگونی از اطلاعات و محتوا (به ویژه هنجارها و ارزشها) را انتقال می‌دهند. علاوه بر این بسیاری از منابع علمی میگویند که جامعه ایرانی و به ویژه جامعه شهری در سال‌های اخیر دچار تحولات عظیم ارزشی شده‌اند که شکاف‌های زیادی در حوزه نسلی، سیستم برنامه‌ریزی، خانواده، آموزش، سیستم مدیریتی و حتی سیستم هنجاری جامعه ایجاد کرده است.
همچنین با مرور بر مجلات علمی و مصاحبه‌های روزنامه‌ای می‌توان فهمید ماهواره و نقش اثرگذار آن مسأله‌ای است که نیازمند پژوهش‌های علمی و تدبیر سیاستگذاران اجتماعی است. رشد فزاینده طلاق، اعتیاد، خشونت، سرقت، تنش‌های خانوادگی، شکاف‌های عمیق نسلی و آسیبهای اجتماعی، بیانگر تحولات عظیم در ساختار و نظام ارزشی جامعه ایران است. برخی از یافته‌های پیمایشی نشان می‌دهد که بین داشتن ماهواره، میزان استفاده از آن و پدیده طلاق، ارتباط معناداری وجود دارد. بسیاری نیز معتقدند برنامه‌های ماهواره‌ای بر افزایش خشونت در جامعه بسیار مؤثر است. نظریه‌های جرم‌شناسی متأخر مانند جرم‌شناسی فرهنگی، پست مدرن و انتقادی، نقش رسانه را هم در شیوع و هم در برساخت کردن آن مورد تأیید قرار می‌دهند. بر اساس تحقیقات مختلف، برنامه‌های ماهواره‌ای نامطلوب بر مخاطبان خود به ویژه کودکان و نوجوانان، آثاری چون خشونت، عصبانیت، اختلالات روانی، فراموش‌کاری، بی‌‌عاطفگی و احساس بیگانگی یا بی‌هویتی ایجاد می‌کند.
در ذیل به بخشی از پژوهش ها درباره ماهواره و تأثیرات آن بر سبک زندگی اشاره می شود:
• در مقاله‌ای با عنوان « تأثیر ماهواره بر هویت فرهنگی در کردستان ایران (بررسی موردی دانشجویان کرد دانشگاه‌های سنندج)» که احمد محمدپور، اسداله نقدی و بهزاد نادرنژاد انجام داده‌اند، ارتباط بین میزان استفاده از شبکه‌های تلویزیونی ماهواره‌ای و هویت فرهنگی بومی بررسی شده است. به لحاظ نظری برای بررسی این رابطه، تلفیقی از نظریات در حوزه پیامدهای هویتی رسانه به کار رفته است. روش پژوهش مذکور، روش پیمایشی است و از پرسشنامه برای گردآوری اطلاعات در بین دانشجویان کرد در تمام دانشگاه‌های سنندج استفاده شده است. حجم نمونه پژوهش مذکور ۳۷۸ نفر بوده است. نتایج این پژوهش نشان می‌دهد که ۵/۴۶ درصد از پاسخگویان، ماهواره داشته و از آن استفاده می‌کرده‌اند.
میزان استفاده از ماهواره بر اساس ساعات در شبانه‌روز و نیز بر اساس سه نوع محتوای خبری، سرگرمی و آموزشی سنجیده شده و رابطه آن با هشت مؤلفه هویت فرهنگی، شامل پایبندی به زبان، علاقه به میراث فرهنگی بومی، تدارکات ازدواج سنتی، آداب و رسوم، اجرای آیین‌های مذهبی، تمایل به محصولات فرهنگی محلی، علاقه به غذاهای سنتی و اوقات فراغت بومی، به طور جداگانه و سپس یک جا بررسی شده‌اند.
آزمون فرضیات نشان می‌دهد که بین میزان استفاده از ماهواره و نیز محتوای سه‌گانه آن با هویت فرهنگی بومی دانشجویان، رابطه معناداری وجود دارد، یعنی افرادی که زمان بیشتری را صرف استفاده از ماهواره می‌کنند، به نسبت، نمره کمتری از سازه هویت فرهنگی محلی دریافت کرده‌اند که نشان‌گر تغییر رفتار به سمت الگوهای جدید است. به علاوه، نمره میزان هویت فرهنگی دانشجویان مورد مطالعه به حد وسط گرایش دارد، به این معنا که هویت آنان نه منسجم و نه گسترده، بلکه بی‌طرفانه و سازش‌کار است.
• در پژوهشی تحت عنوان «تلویزیونِ ماهواره‌ای و اثرات آن بر فرد و جامعه» که اعظم پنابادی در سال ۱۳۷۵ انجام داده، این نتایج به دست آمد که ماهواره، همانند سایر وسایل ارتباط جمعی، تأثیر آشکار، سریع، مستقیم، متعدد و نافذ بر فرد و جامعه دارد. از نظر مسئولان و کارگزاران مملکتی، این تأثیر، وضعیت فرهنگی جامعه ما را به مخاطره انداخته است. تلاش افراد و کارگزاران رسمی در دست‌یابی به روشهایی برای کاهش اثرات منفیِ این وسیله ارتباطی، پژوهش‌های متعددی در این زمینه را سبب شده و ضرورت آگاهی‌بخشی به عامه مردم در زمینه پیامدهای منفی تلویزیون ماهواره‌ایِ انجام پژوهش‌های تجربی را ضروری ساخته است.
• در پژوهشی که محمود شهابی و مجتبی جهانگردی در سال ۱۳۸۷، با حجم نمونه ۴۰۰ نفر بیننده تلویزیون‌های ماهواره‌ای، در دانشگاه علامه طباطبایی با عنوان «خاستگاه اجتماعی الگوهای استفاده از تلویزیون‌های ماهواره‌ای فارسی‌زبان در میان مخاطبان تهرانی» انجام دادند، این نتایج به دست آمده است: افراد مختلف با نقش‌های مختلف به تلویزیون‌های ماهواره‌ای روی می‌آورند و از آنها برای مقاصد مختلفی استفاده می‌کنند. همچنین الگوی غالب استفاده از این تلویزیون‌ها به تسهیل یا تکمیل ارتباطات و پیوندهای اجتماعی مربوط می‌شود، تا به جبران این ارتباطات و پیوندها.
• در پژوهشی که اعظم ابراهیم نجف‌آبادی با عنوان «تربیت خانواده و نقش مخرب ماهواره در بروز پدیده طلاق» انجام داده، نشان می‌دهد تلویزیون ماهواره‌ای دارای این پتانسیل است که اثرات منفی بر خانواده بر جای گذارد. این پژوهش با تکیه بر نظریات جامعه‌پذیری پارسونز، اهمیت خانواده از نظر گیدنز، نظریه کاشت، نظریه تغییر ناگهانی دورکیم و نظریه نیاز و انتظارات به گردآوری اطلاعات موردنیاز از دو گروه در حین طلاق و گروه عادی پرداخته است.
روش پژوهش، پیمایشی و حجم نمونه برابر با ۱۴۱ نفر بوده است. نتایج به دست آمده از پژوهش مذکور نشان می‌دهد که تأثیر ماهواره در ایجاد ارزشهای مدرن در زوجین و ایجاد ارزشهای منفی در خانواده بوده است. همچنین نتایج این پژوهش حاکی از آن است که برای ایجاد توازن در ارزشهای مسلط در زوجین و برای جلوگیری از تغییرات ناگهانی و یا تضاد ارزشی بین آنان باید تعاملی سنجیده در آنها صورت گیرد.
• دیوبند و صالحی (۱۳۸۹) ضمن پژوهشی نشان داده‌اند که استفاده از ماهواره‌های خارجی در نگرش به روابط دختر و پسر تفاوت معنادار ایجاد کرده و افرادی که از ماهواره‌های خارجی استفاده می‌کنند با روابط دختر و پسر موافق‌ترند.
• کوپر، یونیل و پاولوس (۲۰۰۴) نشان داده‌اند که بین میزان استفاده از مطالب هرزه‌نگاری و رفتارهای انحرافی جنسی رابطه برقرار است. این در حالی است که طبق نتایج همین تحقیق، سطح چشمگیری از رفتارهای جنسی انحرافی با استفاده از هرزه‌نگاری فقط برای شرکت‌کنندگانی که اختلالات فکری و روانی بیشتری داشته‌اند، مطرح بوده است. پیرسون (۲۰۰۶) نشان داده است که رسانه‌های منفی در قالب یک عامل منحصراً در تعیین رفتار ضداجتماعی اثر ندارد؛ برسامین، بوردو، فیشر و گروب (۲۰۱۰) ضمن پژوهشی نشان دادند، جوانانی که تجربه رابطه جنسی نداشته‌اند، بیشتر از جوانانی که تجربه جنسی داشته‌اند تلویزیون تماشا کرده‌اند؛ اما برنامه‌های شبکه‌های موسیقی و جنسی و شبکه‌هایی را که مربوط به بزرگسالان می‌شده است، کمتر تماشا کرده‌اند.
نتایج حاصل از این پژوهش نشان می‌دهد که استفاده از ماهواره در نگرش به روابط نامشروع، مؤثر است. افرادی که از برنامه‌های ماهواره‌ای خارجی استفاده کرده‌اند، به میزان بیشتری با روابط نامشروع موافقند. این افراد بیشتر از افراد فاقد ماهواره با عادی شدن ارتباط صمیمی دو جنس و شوخی و خوش‌وبش بین آنان موافق بوده و این ارتباط را سبب افزایش اعتماد به نفس دانسته‌اند. آنان بیشتر با این نکته موافق بوده‌اند که روابط نامشروع سبب بهتر، موفق‌تر و شادتر شدن زندگی افراد می‌شوند. از نظر افراد استفاده‌کننده از ماهواره، یک دوست صمیمی و نزدیک از جنس مخالف، بهتر از یک دوست از جنس موافق می‌تواند به فرد کمک‌‌هایی اعم از مالی، مشاوره‌ای و امثال آن بکند.
افراد استفاده‌کننده از ماهواره بیشتر از دیگران به علت محدودیت‌های جامعه درباره رابطه با جنس مخالف، احساس عقب افتادن و احساس کمبود می‌کردند و خواهان این امر بوده‌اند که کسی درباره این نوع رابطه مداخله نکند و معتقد بوده‌اند که می‌باید به افراد اجازه داده شود تا خود درباره این مسأله تصمیم‌گیری کنند. چنین نگرشی در صورت ادامه یافتن، منجر به مقاومت و ایستادگی درباره قوانین مربوط به روابط بین دو جنس خواهد شد و این قوانین، اقبال و استقبال عمومی خود را از دست خواهند داد.
افراد استفاده‌کننده از ماهواره به علت تماشای این نوع روابط در جوامع غربی، بیشتر از دیگران، خواهان این امرند که روابط بین دو جنس از الگوی این نوع روابط در کشورهای غربی و اروپایی پیروی کند. البته باید گفت که تأثیرات ماهواره فقط محدود به روابط غیرجسمانی از روابط نامشروع نیست؛ بلکه افرادی که از ماهواره استفاده کرده‌اند بیشتر از بقیه، با عادی شدن رفتارهایی چون دست دادن، بوسیدن، در آغوش کشیدن و مانند آن بین دو جنس، موافق بوده‌اند.
پایش سبک زندگی، سال دوم، شماره ۹، مهر ۱۳۹۴، صفحات ۱۲۴-۱۲۶.