خویشتن‌داری و مهار خشم
نویسنده: دکتر محمدتقی فعالی
صبر یکی از مفاهیم ارزشمندی است که نقش مؤثر در بهداشت روحی و روانی ایفا می‌کند. بردباری در برابر سختی‌ها و مصایب‌ها، خشم و طغیان را از انسان فرومی‌کاهد. صبر و حلم زندگی فردی و اجتماعی را قابل تحمل ساخته گشایش را پیشاروی انسان قرار می‌دهد. آدمی در برخورد با دیگران نیازمند صبر و شکیبایی است و این امر آسیب‌های روانی را پیش‌گیری می‌کند. موفقیت و نیز حفظ تعادل در گرو بردباری و تحمل است.
صبر و شکیبایی از مهمترین ابزارهای مقابله با تنیدگی و رنجوری است. متون دینی نشان می‌دهد که خویشتن‌داری راهی مؤثر جهت دست‌یابی به آرامش درون و کاستن از آلام و عواطف منفی است. در جنگ بدر مسلمانان در آستانه خفت و ذلّت قرار گرفتند تا این‌که خداوند به یاری آنها آمد و با نزول ملائکه آنها را امداد نمود. قرآن به یک اصل معنوی و سنت سلوکی چه برای فرد و چه برای جامعه اشاره می‌کند: اگر صبر و تقوا پیشه کنید، به آرامش می‌رسید:
بَلَی إِن تَصْبِرُواْ وَتَتَّقُواْ وَیَأْتُوکم مِّن فَوْرِهِمْ هَذَا یُمْدِدْکمْ رَبُّکم بِخَمْسَةِ آلافٍ مِّنَ الْمَلآئِکةِ مُسَوِّمِینَ وَمَا جَعَلَهُ اللّهُ إِلاَّ بُشْرَی لَکمْ وَلِتَطْمَئِنَّ قُلُوبُکم بِهِ؛ آری اگر صبر کنید و پرهیزگاری نمایید و با همین جوش [و خروش] بر شما بتازند همانگاه پروردگارتان شما را با پنج هزار فرشته نشان‌دار یاری خواهد کرد و خدا آن [وعده پیروزی] را جز مژده‌ای برای شما قرار نداد تا [بدین وسیله شادمان شوید و] دل‌های شما بدان آرامش یابد.
تفاسیر به این نکته پرداخته‌اند که بردباری و پرهیزکاری در جنگ بدر موجب شد که خداوند از طریق نزول پنج هزار فرشته، جنگجویان مسلمان را امداد کند و از این طریق خوف و هراس را از آنان دور و آرامش و نشاط را به آنان هدیه کند.
در آیات جهاد در سورة فتح مشاهده می‌کنیم که خداوند رضایت خویش را از مؤمنینی اعلام می‌فرماید که با پیامبر(ص) بیعت کردند و به دنبال آن چندین پاداش بر آنان نازل نمود؛ غنیمت‌های فراوان، فرار دشمان و پیروزی نزدیک. یکی از مهمترین هدیه‌های خداوندی بر مسلمانان مبارز، سکینه بود. شدت ارتباط میان صبر و سکینه تا بدان حد است که در تفاسیر مختلف سکینه را با صبر یکی دانسته‌اند.
لَقَدْ رَضِیَ اللَّهُ عَنِ الْمُؤْمِنِینَ إِذْ یُبَایِعُونَک تَحْتَ الشَّجَرَةِ فَعَلِمَ مَا فِی قُلُوبِهِمْ فَأَنزَلَ السَّکینَةَ عَلَیْهِمْ وَأَثَابَهُمْ فَتْحًا قَرِیبًا؛ به راستی خدا هنگامی که مؤمنان زیر آن درخت با تو بیعت می‌کردند از آنان خشنود شد و آنچه در دل‌هایشان بود بازشناخت و بر آنان آرامش فرو فرستاد و پیروزی نزدیکی به آنها پاداش داد.
صبر از پیامدهای منفی تنش پیش‌گیری کرده اندوه را از انسان می‌زداید:
اُطرُح عَنکَ واردات الهُموم بعظائم الصبر؛ از روح خود اندوه را خارج کن به کمک پایداری صبر.
رسول خاتم با اشاره به نشانه‌ها و آثار شکیبایی و تحمل، آرامش را یکی از شاخص‌های حلم بیان فرمود:
فأما الحِلمُ رُکوبُ الجمیل و صُحبةُ الابرارِ و رَفعٌ من الضَّعة و رَفعٌ مِن الخَساسَةِ و تَشهّی الخَیر و تَقَرُّبُ صاحِبه مِن مَعالی الدَّرجاتِ و العفوُ و المَهلُ؛ از بردباری است: آراسته شدن به خوبی‌ها، همنشینی با نیکان، ارجمند شدن، عزیز گشتن، رغبت به نیکی، نزدیک شدنِ بردبار به درجات عالی، گذشت و آرامش و تأنی.
اگر انسان در شرایط ناگوار و سخت قرار گرفت معمولاً آن شرایط خود را بر او تحمیل کرده چه بسا عنان از کف دهد و او راه نابردباری بپیماید. دراین‌صورت، شرایط خارجی بر فرد غالب شده خود را بر او می‌افکند و آدمی را به انفعال وامی‌دارد. صبر و شکیبایی مکانیزم قدرتمندی است که موجب می‌شود انسان بر خویشتن غلبه کند، عنان خویش را از کف ندهد، مسیر صحیح را تشخیص دهد و خود را با راه صواب هماهنگ نماید. لذا بردباری رمز غلبة بر خویشتن و آرامش است.
خشم یا غضب از قوای نفس آدمی است که ریشه در حفظ صیانت انسان دارد و دست خلقت برای حفظ حیات و دفع تهدیدها، آن را در وجود انسان به ودیعت نهاده است. خشم، به حالتی هیجانی اطلاق می‌گردد که به پاره‌ای تظاهرات فیزیکی، فیزیولوژیکی و روان‌شناختی منجر می‌گردد. این نیروی درونی یکی از عوامل سلب آرامش در انسان به حساب می‌آید.
نکته قابل توجه این‌که نباید نیروی خشم را از اساس منکر شد و ناکارآمد دانست، همانگونه که قرآن کریم اصل خشم را تخطئه نمی‌کند وخشم‌های مقدس را می‌ستاید. اساساً خشم مقدس یکی از صفات الهی است که در انسان متجلی شده او را به سمت نام‌های مقدسی چون قهّار و جبّار رهنمون می‌گردد. خشمگین شدن، اگر متعادل باشد، در مسیر حق قرار گیرد و ما بر آن غالب باشیم نه تنها ناپسند نیست بلکه مطلوب و مورد رضای حق می‌باشد.
اما خشم نامقدس، ناپسند است. این‌گونه خشم‌ها بسیار رایج بوده آدمی را تا منجلاب نابودی پیش می‌برند. سخن بر سر این است که اولاً شایسته نیست منش انسان به گونه‌ای باشد که به راحتی و سریعاً خشمگین شود، ثانیاً روا نیست که حالت خشم از حد تعادل گذشته از کنترل ما خارج گردد و ثالثاً به هنگام بروز زمینه‌های خشم و پرخاشگری باید به سرعت دست به کار شد و این هیجان خانمان برانداز را لگام زد و آن را مهار نمود و به تعبیر دینی، «کظم غیظ» کرد.
خداوند برای اهل تقوا سه نشان بیان می‌فرماید؛ در راحتی و رنج بخشش می‌کنند، از خطای مردم می‌گذرند و خشم خود را فرومی‌برند. در ادامه به این نکته بسیار مهم اشاره می‌شود که اگر در کسی سه خصیصه مزبور باشد او اهل احسان است و محسن، محبوب خدا است؛ بدین معنا که خداوند او را دوست دارد:
أُعِدَّتْ لِلْمُتَّقِینَ الَّذِینَ یُنفِقُونَ فِی السَّرَّاء وَالضَّرَّاء وَالْکاظِمِینَ الْغَیْظَ وَالْعَافِینَ عَنِ النَّاسِ وَاللّهُ یُحِبُّ الْمُحْسِنِینَ؛ برای پرهیزگاران آماده شده است، همانان که در فراخی و تنگی انفاق می‌کنند و خشم خود را فرو می‌برند و از مردم در می‌گذرند و خداوند نکوکاران را دوست دارد.
اگر بخشش و نیز گذشت پیامدی درونی به نام آرامش دارد، دراین‌صورت کنترل خشم و پرخاشگری هم می‌تواند احساس رهایی، سبکی و سکونت قلبی در پی داشته باشد.
توجه به یک مثال می‌تواند مسأله را روشن نماید: فرض کنیم زن و شوهری از صبح زود سر کار رفته‌اند و هر دو تا عصرگاهان به کار مفید مشغول بوده‌اند. همچنین فرض کنیم که آنها صبحانه نخورده‌اند، فرصتی برای تناول کردن نهار هم نداشته‌اند و در آن روز با چند نفر کارشان به دعوا کشیده است. فرض سوم این‌که فراهم ساختن شام به عهدة خانم می‌باشد. شامگاهان مرد بسیار گرسنه، تشنه، با روحی رنجیده و خسته به منزل آمد، آن زمان که وارد خانه شد با این صحنه مواجه گردید: غذا سوخته و بوی آن فضای منزل را فرا گرفته است. در این شرایط، حالت درونی مرد چگونه است؟ و در این لحظه قبل از هرگونه اقدامی چه حس هیجان‌آمیزی به او دست می‌دهد؟ پرواضح است که احساس او در این لحظه اوج خشم بوده چه بسا رفتار پرخاشگرانه‌ای از او سر زند.
اما در دین به ما توصیه کرده‌اند که کظم غیظ کنید، یعنی خشم خود را فرو برید. به راستی چگونه؟ از بهترین شیوه‌های مهار خشم و تسلط بر آن در چنین شرایطی این است که در همان لحظه قدرت و استحکام خویش را از دست ندهیم و به خوبی‌ها و نکات مثبت زن توجه کنیم یعنی به خود بگوییم: از آنجا که همسر ما مانند ما بسیار خسته بود، غذا سوخت یا همسرِ ما، کسی است که چند روز پیش بهترین غذا را برای ما تهیه کرد یا در فلان مجلس آبروداری کرد یا به خاطر من از فلان خواست خویش گذشت یا علی‌رغم میل خویش به فلان کار اقدام نمود. این‌گونه افکار خوش‌بینانه اولین اثرش کاهش خشم به سرعت و سهولت بوده ما رادر وضعیت تعادل و تعقل قرار می‌دهد و به دنبال آن در ما آرامشی لذت‌بخش ایجاد می‌کند و دراین‌صورت ما می‌توانیم آرامش حاصلِ از مهار خشم و گذشت را درون خویش تجربه کنیم.
پایش سبک زندگی، شماره ششم، فروردین ماه ۱۳۹۴، صفحات ۱۰-۱۱.