محیط‌زیست؛ چیستی و انواع
نویسنده: حمید فلاحتی
بهانه ای برای شروع
محیط و فضای زیست انسان، متشکل از تمام اجزایی است که تحت قوانین و شرایط بیولوژیکی، فیزیکی، اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و در یک کلام تمام امور معنوی و روانی و مادی انسان شکل گرفته اند. این مجموعه، در عین حالی که تمام موجوداتی را که در آن زیست میکنند در برمیگیرد، مجموعه روابط و واکنش های متقابل آن‌ها را بر یکدیگر شامل می‌شود. هر یک از اجزای محیط زندگی در جوامع، ملل و تمدن ها، بنابر باورها و اعتقاداتشان، معانی ویژهای دارند که در طیف وسیعی از تقدس تا مادیت صرف، طبقه بندی میشوند.
بدون شک بحران‌های زیست‌محیطی معاصر، زاییده اندیشه‌های مادی نگر، توسعه‌طلب، سلطه‌جو و پیامد ناگوار اشتهای سیری‌ناپذیر رهبران سیاسی، مدیران اقتصادی و در یک کلام معلول کژاندیشی فکری و جهالت عملی انسان در جهان است. آشفتگی و بی‌نظمی زندگی و جامعه و بحران‌های زیست‌محیطی، حکایتی روشن از آشفتگی درون انسان‌هاست و بدین‌سان صلح، صفا و طراوت محیط‌زیست زندگی نیز تنها در صورت تحقق آن‌ها در درون آدمیان امکانپذیر است. کنار نهادن آموزه‌های دین و اخلاق و درنتیجه، خواسته‌های نامحدود، موجب پیدایش جنگ، نزاع، زیاده‌خواهی، تجاوز از حد و حق خود، بی‌عدالتی، مصرف‌زدگی، تخریب طبیعت، افزایش گازهای گلخانه‌ای، استثمار و آلودگی می‌شود؛ زیرا تا «درون انسان‌ها تحول پیدا نکند»، برون و زیستگاه آن‌ها، دگرگون نخواهد شد.
به نظر میرسد انسان معاصر، نیازمند بازنگری در شیوه برخورد خویش با محیط‌زیست است. انسان، موجودِ محوری عالم است؛ ولی محور عالم نیست. بنابراین همه چیز برای انسان آفریده نشده است و به جز انسان، همه اجزای محیط‌زیست نیز ارزش ذاتی دارند. در فرهنگ دینی، موضوع سلطه بر جهان مطرح نیست؛ بلکه همسازی و هماهنگی با عالم و محیط‌زیست در جهت کمال معنوی، موضوع اصلی است. نکته بسیار مهم، این است که در طرحهای توسعه، هیچ یک از موضوعات کمی و کیفی نباید مورد غفلت واقع شوند؛ بلکه همگی آن‌ها باید به طور همزمان مورد توجه جدی قرار گیرند. بنابراین با تأکید بر نیاز به حضور یک پایه علمی برای حل بحران‌های زیست‌محیطی، حضور عامل دین و اخلاق در بحثهای محیطی ضروری مینماید.
بسیاری از طرفداران محیط‌زیست اکنون بر این باورند که سیاست های جامع زیست محیطی در مقام اجرا، محتاج حمایتهای فرهنگ دینی و اخلاقی اند؛ زیرا زیر بنا و شالوده حفاظت های محیطی هستند. بر این اساس میتوان ادعا کرد که ترویج سبک زندگی دینی، کلید محوری گشایش رنجهای زیست‌محیطی در عصر حاضر به شمار میآید.
محیط‌زیست؛ چیستی و انواع
در لاتین محیط‌زیست(Environment) به معنای تمام اجسامی است که اطراف ما را احاطه کرده است. در کتابهای بوم شناسی (اکولوژی) معنای این واژه این گونه آمده است: پدیدهای پیچیده و درهم تنیده که شامل محیطهای اجتماعی، بیولوژیکی و فیزیکی می‌شود.
محیط‌زیست به تکه هایی شبیه برش کیک تقسیم شده که از برش زیرین به خاک(Lithosphere) از برش میانه به زیست کره (Biosphere) و از برش بالایی به جوکره (Atmosphere) و از آن قسمت از خاک کره که توسط آب و یخ پوشیده شده به نام آبکره (Hydrosphere) یاد می‌شود. این برشها زنجیره پیچیدهای را با هم مرتبط میسازد که هرگونه دستکاری غیر معقول چه در ساختار و چه در ترکیب آن ها، تمام زنجیره به هم پیوسته محیط‌زیست را خواهد گسست که در بعضی موارد، قابل ترمیم نیست یا ترمیم آن به دهها سال فرصت نیاز دارد؛ برای مثال، انواع حیوانات و نباتاتی که منقرض میشوند، دیگر هرگز پدیدار نخواهند شد (مانند دایناسورها) ده سال برای رشد جنگل، پنجاه سال برای تجدید حیات مراتع در مناطق خشک و در حدود یک هزار سال برای جایگزینی خاک فرسایش شده زمان لازم است.
محیط‌زیست، مجموعهای از عوامل فیزیکی خارجی و موجودات زنده است که با هم در کنش بوده و بر رشد و نمو و رفتار موجودات تأثیر میگذارند. بنابراین میتوان ادعا کرد محیط‌زیست، مطالعه کنشها و واکنشهای موجودات زنده است که شامل کنشهای انسان و محیط فیزیکی و نیز کنشهای خود محیطهای فیزیکی مختلف نیز می‌شود. پس محیط‌زیست فقط مطالعه تأثیرات محیط بر موجودات زنده نیست؛ بلکه شامل مطالعه بر همکنشهای تمام انواع نیز می‌شود. در این میان انسان نوعی است میان بسیاری انواع دیگر، با این تفاوت که توانایی اعمال تأثیر بر تکامل انواع دیگر را یافته است. انسان نه فقط بر تعداد انواع دیگر تأثیر میگذارد و شرایط زیستگاه آن‌ها را تغیر میدهد، بلکه میتواند از طریق فنآوری زیستی (Biotechnology) انواع جدید بیافریند. این اعمال دو گانة زیستشناسی و بومشناسی، یک نوع بر تکامل تمام زیستکره (بایوسفیر) در تاریخ زمین بیسابقه است.
حاصل آنکه محیط‌زیست طبیعی، مجموعهای از عوامل زیستی و محیطی در قالب محیط‌زیست و غیر زیستی (فیزیکی، شیمیایی) است که بر زندگی یک فرد یا گونه تأثیر میگذارند و از آن تأثیر میبینند. با توجه به جایگاه ویژه انسان در محیط‌زیست، امروزه این تعریف بیشتر به انسان و فعالیت هایش مرتبط می‌شود و میتوان محیط‌زیست را مجموعهای از عوامل طبیعی کره زمین، همچون هوا، آب، اتمسفر، صخره، گیاهان و… که انسان را احاطه میکنند، خلاصه کرد. تفاوت محیط‌زیست با طبیعت در آن است که تعریف طبیعت شامل مجموعه عوامل طبیعی، زیستی و غیر زیستی می‌شود که منحصراً در نظر گرفته میشوند؛ در حالی که عبارت محیط‌زیست با توجه به برهمکنشهای میان انسان و طبیعت و از دیدگاه وی توصیف شدهاست.
اجزای محیط، چهار بخش را دربر میگیرد: زیستکره (Biosphere)، جوکره (Atmosphere)، آبکره (Hydrosphere) و خاککره (Lithosphere).
الف) زیستکره (Biosphere)
قشر نازک حیاتی کره زمین را زیست کره یا محیط زندگی مینامند. تمام انواع زنده شامل درختان، حشرات، پرندگان، ماهیان، گلسنگها، جلبگ ها (الجیها)، قارچها، ویروسها، باکتریها و انسان‌ها، زیستکره زمین را میسازند. تمام موجودات و سیستمها از مولکول A N D تا یکسوم زیستکره با هم در پیوند و بهم پیوسته اند. بایوسفیر بسیار مهم است؛ زیرا خاک را حفاظت میکند، اقلیم را تنظیم میکند، ترکیب ضیایی (فوتوسنتز) را امکانپذیر میسازد و به این ترتیب, اکسیژن مورد نیاز ما را تأمین میکند. بایوسفیر مادة اصلی برای غذا، لباس، دارو و مسکن ما را نیز فراهم میکند.
تمامی حیوانات در نبرد برای حفظ بقای خود باید منبع غذایی ثابتی داشته باشند بدون صید، صیاد نمی تواند باقی بماند. اگر شکار از روی زمین، محو شود، شکارچی هم از زمین خواهد رفت. آنجا که انسان، همه را شکار میکند قضیه پیچیدهتر می‌شود؛ اما یک چیز روشن است، اگر انسان‌ها در روش خود با محیط‌زیست تجدید نظر نکنند، روزی خواهد رسید که هم انسان و هم صید از بین خواهند رفت.
ب) جوکره(Atmosphere)
جوکره شامل آب و هوای کره زمین است که در بالای کره خاکی (Lithosphere) قرار دارد. تغییرات جوی شامل مجموعهای از تغییرات آب و هوای متوسط گرمایی زمین، بارندگی و تغییر در الگوی وزش باد است. بیشتر این تغییرات به دلیل افزایش گاز دی اکسید کربن (Co۲) بر اثر فعالیتهای روزمره انسان و ایجاد پدیدههای گلخانه‌ای به وجود آمدهاند. این تغییرات ادامة حیات حیوانات و نباتات را به خطر انداخته است. گرم شدن دنیا (Global Warming) چالش بزرگی است که مرز نمیشناسد و همه دنیا را متأثر خواهد ساخت. گیاهان زنده، دی اکسید کربن را جذب و اکسیژن را آزاد میکنند. جنگلها نقش اصلی را در موازنه هوا کره (اتمسفر) و اقلیمهای زمین دارد. جنگلزدایی بازتابهای جدی در فرایند تبخیر و میزان سازندگی دارد. وقتی که جنگلها نابود شود، تعادل هواکره (اتمسفر) به هم میخورد و این موضوع، تأثیر منفی بر اقلیم دارد. از این جهت است که جنگلهای جهان را «ریه های کره زمین» نامیدهاند.
ج) آب کره(Hydrosphere)
آبکُره، آن قسمت از زمین است که توسط آب و یخ پوشیده شده باشد. آب کُره به تغییرات آب و هوا حساس است. هر دگرگونی در چرخه آب (Water Cycle) تأثیر مستقیم بر پیشرفت اقتصاد و محیط‌زیست دارد.
طبق نظر سازمان همکاری اقتصادی و توسعه، مهمترین تأثیرات فعالیتهای انسان بر روی آبها در سه مورد خلاصه می‌شود: مصرف بیش از حد آب، از بین رفتن منابع آب و آلودگی آبهای سطحی و زیرزمینی.
گرم شدن زمین نیز در از بین رفتن منابع آب به خصوص در مناطقی چون آسیای مرکزی، آفریقای شمالی و دشتهای بزرگ ایالات متحده نقش دارد. کیفیت آبها نیز بحران دیگری است که برخی کشورها در پیش رو دارند. میزان آلودگی برخی آبها و روند افزایش آن در بسیاری از نقاط کرة زمین بسیار نگرانکننده است. آبهای سفرههای زیرزمینی و رودها و دریاچهها، منابع مهم تأمین آب شیرین هستند که به وسیله فعالیتهای انسان به طور مستقیم در معرض آلودگی قرار دارند. آلودگی دریاها نیز علاوه بر دخالت مستقیم بشر، تحت تأثیر آلودگی آب های شیرین و چرخه آب است.
د) خاک کره (Lithosphere )
این کره شامل طبقات خاک، سنگها و کوهها است. خاک جایی است که گیاه در آن نشو و نما میکند. طبقة فوقانی خاک، (Topsoil) دارای مواد عنصری بوده و حاصل خیزی زمین را تعیین میکند. خاک بر اثر تجزیه سنگ ها به وجود میآید. حیوانات از نباتات تغذیه میکنند و انسان‌ها در بالای خاک خانه میسازند.
مهمترین آثار فعالیتهای انسان بر خاک عبارتند از: مسمومیت و فرسایش که موجب تخریب و کاهش توان زمین های زراعی میشوند. به طور کلی فرسایش خاک، پدیدهای طبیعی است که به وسیله عواملی چون باد، روان آبهای سطحی و تغییرات دما انجام میگیرد. با این حال، فعالیتهای انسان از جمله زراعت بیش از اندازه، آبیاری زمین های زراعی، محصولات تک کشتی، چریدن بیش از حد دام ها در مراتع، جنگل زدایی و بیابان زایی باعث از بین رفتن تعادل موجود میان روند تخریب و ایجاد خاک، و در نهایت، آلودگی آن میشوند.
مسمومیت خاک میتواند بر اثر افزایش نمک های خاک توسط ماشین آلات کشاورزی و یا آلودگی مستقیم آن به وسیله افراد یا کارخانه ها ایجاد شود. در این صورت، برای برخی گیاهان، خاک ناحاصل خیز و حتی سمی می‌شود.
پایش سبک زندگی، شماره هشتم، مرداد ماه ۱۳۹۴، صفحات ۹۲-۹۵.