پوشش و آرایش در نگاه اسلام
نویسنده: دکتر علی کیا و نسرین خانی اوشانی
شکی نیست که حجاب و عفاف از مهمترین آموزههای اسلامی است که در آیات و متون روایی، اشارات بسیاری به آن صورت گرفته است. حجاب از سویی سلامت روانی زنان و مردان را در بعد فردی فراهم میکند و از سویی دیگر، امنیت اجتماعی زنان را به همراه میآورد و از این رهگذر، شرایط اجتماعی برای حضور مؤثر و پویای زنان در جامعه را مهیا میسازد. همچنین پوشیدگی زن و مرد در جامعه، شرایط مناسب برای فعالیتهای اقتصادی و علمی را فراهم میسازد و تمرکز نیرویهای فعال در اجتماع را از کار یا تحصیلات به التذاذ جنسی منحرف نمیسازد.
شهید مطهری در این باره میگوید: بیحجابی و بدحجابی باعث کشاندن لذتهای جنسی از محیط خانواده به اجتماع میشود و در نتیجه منجر به تضعیف نیروی کار افراد جامعه میگردد. بدون تردید مردی که در خیابان، بازار، اداره، کارخانه و… همواره با ظواهر محرک و مهیج انسانهای بد حجاب و آرایشکرده مواجه باشد، تمرکز نیروی کار او کاهش مییابد. بر خلاف کشورهای غربی که میدان کار و فعالیتهای اجتماعی را با لذتجوییهای جنسی در هم میآمیزند. اسلام میخواهد با رعایت حجاب و پوشش، محیط اجتماع از اینگونه لذتها پاک شده و لذتهای جنسی فقط در کادر خانواده و با ازدواج مشروع انجام شود.
با نگاهی به آیات قرآن کریم درباره حجاب و عفاف میتوان گفت که به طور کلی در ۲۱ سوره از سورههای قرآن، دو مفهوم حجاب و عفاف بررسی شده است. بر اساس چینش خاصی که ابنعباس درباره ترتیب نزول سورهها ارائه میدهد این سورهها عبارتاند از: اعراف، مریم، طه، شعراء، نمل، قصص، هود، یوسف، حجر، صافات، انبیاء، مومنون، معارج، عنکبوت، آل عمران، احزاب، نساء، الرحمن، نور، تحریم، مائده.
طرح مسأله حجاب و عفاف در سورههای مکی که پس از سال سوم بعثت، یعنی پس از دعوت علنی پیامبر نازل شدهاند، آغاز میشود. بنابراین میتوان گفت: حجم وسیعی از طرح مسأله عفاف در قرآن کریم در سورههای مکی به چشم میخورد (۱۴ سوره از ۲۱ سوره). قالب طرح در این سورهها اغلب بیان داستان است. خداوند در خلال بیان داستان آدم و حوا، مریم، قوم لوط، موسی(ع) و یوسف(ع) بسیاری از مفاهیم مربوط به این دو مقوله را بیان کرده است.
علاوه بر قالب داستان، وجه تشویقی نیز در برخی سورهها نظیر صافات، مؤمنون و معارج وجود دارد که در آن خداوند، ارزش عفتورزی و پاکدامنی را در قالب توصیف بهشتیان و یا مؤمنان به تصویر کشیده است؛ اما در سورههای مدنی، قالب بیان، بیشتر تشریع احکام مربوط به حجاب و عفاف است که در خلال شکلگیری جامعه مسلمین در مدینه در سالهای سوم هجرت به بعد نازل میشد. بیشتر احکام و آیات صریح مربوط به حجاب و عفاف در دو سوره احزاب و نور وجود دارد که به گواهی مفسران در سال پنجم هجرت و در خلال وقایع مربوط به جنگ احزاب، ازدواج پیامبر با زینب بنت جحش و همچنین جریان افک که در این سالها واقع شد نازل شدهاند. در اینجا برای رعایت اختصار، تنها به ذکر مهمترین آیات مربوط به حجاب و برخی از احادیث این باب اشاره میکنیم.
۱. «یا بَنِی آدَمَ قَدْ أَنزَلْنَا عَلَیکُمْ لِبَاسًا یوَارِی سَوْءَاتِکُمْ وَرِیشًا وَلِبَاسُ التَّقْوَىَ ذَلِکَ خَیرٌ ذَلِکَ مِنْ آیاتِ اللّهِ لَعَلَّهُمْ یذَّکَّرُونَ»؛ «اى فرزندان آدم، بهیقین بر شما لباسى که عورتهاى شما را بپوشاند و لباسى که زیب و زیور شما باشد، نازل کردیم (مواد اولیه آن را در زمین آفریدیم و استعداد تهیه آن را به شما دادیم) و البته لباس تقوا بهتر است. اینها از آیات و نشانههاى خداوند (براى مردم) است، باشد که یادآور نعمتهای او شوید.»
۲. «یا بَنی آدَمَ لایَفْتِنَنَّکُمُ الشَّیْطانُ کَما أَخْرَجَ أَبَوَیْکُمْ مِنَ الْجَنَّةِ یَنْزِعُ عَنْهُما لِباسَهُما لِیُرِیَهُما سَوْآتِهِما إِنَّهُ یَراکُمْ هُوَ وَ قَبیلُهُ مِنْ حَیْثُ لاتَرَوْنَهُمْ إِنّا جَعَلْنَا الشَّیاطینَ أَوْلِیاءَ لِلَّذینَ لایُؤْمِنُونَ»؛ «اى فرزندان آدم، شیطان شما را نفریبد، آنگونه که پدر و مادر شما را از بهشت بیرون کرد و لباسشان را از تنشان بیرون ساخت تا عورتشان را به آنها نشان دهد؛ چه اینکه او و طایفهاش، شما را مى بینند از جایى که شما آنها را نمى بینید؛ (امّا بدانید) ما شیاطین را اولیاى کسانى قرار دادیم که ایمان نمىآورند.»
۳. «قُل لِّلْمُؤْمِنِینَ یغُضُّوا مِنْ أَبْصَارِهِمْ وَیحْفَظُوا فُرُوجَهُمْ ذَلِکَ أَزْکَى لَهُمْ إِنَّ اللَّهَ خَبِیرٌ بِمَا یصْنَعُونَ»؛ «به مردان با ایمان بگو: دیده [از نامحرم] فرونهند و پاکدامنى خود را حفظ کنند، که این براى آنها پاکیزهتر است. همانا خدا به آنچه مىکنند آگاه است.»
۴. «وَقُل لِّلْمُؤْمِنَاتِ یغْضُضْنَ مِنْ أَبْصَارِهِنَّ وَیحْفَظْنَ فُرُوجَهُنَّ وَلَا یبْدِینَ زِینَتَهُنَّ إِلَّا مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَلْیضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلَى جُیوبِهِنَّ وَلَا یبْدِینَ زِینَتَهُنَّ إِلَّا لِبُعُولَتِهِنَّ أَوْ آبَائِهِنَّ أَوْ آبَاء بُعُولَتِهِنَّ أَوْ أَبْنَائِهِنَّ أَوْ أَبْنَاء بُعُولَتِهِنَّ أَوْ إِخْوَانِهِنَّ أَوْ بَنِی إِخْوَانِهِنَّ أَوْ بَنِی أَخَوَاتِهِنَّ أَوْ نِسَائِهِنَّ أَوْ مَا مَلَکَتْ أَیمَانُهُنَّ أَوِ التَّابِعِینَ غَیرِ أُوْلِی الْإِرْبَةِ مِنَ الرِّجَالِ أَوِ الطِّفْلِ الَّذِینَ لَمْ یظْهَرُوا عَلَى عَوْرَاتِ النِّسَاء وَلَا یضْرِبْنَ بِأَرْجُلِهِنَّ لِیعْلَمَ مَا یخْفِینَ مِن زِینَتِهِنَّ وَتُوبُوا إِلَى اللَّهِ جَمِیعًا أَیهَا الْمُؤْمِنُونَ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ»؛ «و زنان مؤمن را بگو که دیدگان خویش را فرو دارند و دامان خویش را حفظ کنند و [جاهاى] آرایش و زیور خویش را آشکار نکنند؛ مگر آنچه پیداست – مانند چهره و دست و روى پا -، و روسریهایشان را بر گریبانهاشان بیندازند و زیور و آرایش خود را آشکار نکنند؛ مگر براى شوهرانشان یا پدرانشان یا پدران شوهرانشان یا پسرانشان یا پسران شوهرانشان یا برادرانشان یا پسران برادرانشان یا پسران خواهرانشان یا زنانشان – زنان همکیش خود- یا آنچه مالک شدهاند – کنیزان – یا افراد سفیه که تمایلی به زن ندارند یا کودکانى که از امورجنسی مربوط به زنان آگاه نگشتهاند. – به سن تمییز و بلوغ نرسیدهاند – و پاهاى خود را چنان بر زمین نزنند تا آنچه از زیور خویش پنهان مىدارند دانسته شود – آواز پیرایه خود یعنى خلخال را به گوش مردم نرسانند -. و اى مؤمنان، همگى به خدا بازگردید تا شاید رستگار شوید.»
۵. «یا أَیهَا النَّبِی قُل لِّأَزْوَاجِکَ وَبَنَاتِکَ وَنِسَاء الْمُؤْمِنِینَ یدْنِینَ عَلَیهِنَّ مِن جَلَابِیبِهِنَّ ذَلِکَ أَدْنَى أَن یعْرَفْنَ فَلَا یؤْذَینَ وَکَانَ اللَّهُ غَفُورًا رَّحِیمًا»؛ «اى پیامبر، به همسران و دخترانت و زنهاى مؤمنان بگو روسرىها و چادرهاى خود را بر خویش بیفکنند (که گردن و سینه و بازوان و ساقها پوشیده شود) این (کار) نزدیکتر است به آنکه (به حجاب و عفت) شناخته شوند تا مورد تعرض و آزار (فاجران) قرار نگیرند و خداوند همواره آمرزنده و مهربان است.»
۶. «یا نِسَاء النَّبِی لَسْتُنَّ کَأَحَدٍ مِّنَ النِّسَاء إِنِ اتَّقَیتُنَّ فَلَا تَخْضَعْنَ بِالْقَوْلِ فَیطْمَعَ الَّذِی فِی قَلْبِهِ مَرَضٌ وَقُلْنَ قَوْلًا مَّعْرُوفًا. وَقَرْنَ فِی بُیوتِکُنَّ وَلَا تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الْجَاهِلِیةِ الْأُولَى»؛ «ای زنان پیامبر، شما مانند زنان دیگر نیستید. پس به ناز سخن مگویید تا آن کسی که در دلش بیمارى است، طمع ورزد و گفتارى شایسته گویید. در خانه بمانید و همچون دوران جاهلیت (در میان مردم) ظاهر نشوید.»
علاوه بر آیات قرآن کریم، در احادیث بسیاری نیز به مسأله حجاب و عفاف، اشاره شده است که تنها برای نمونه به برخی از آنها اشاره میشود:
۱. رسول خدا در سخنان خویش، دو دسته را اهل دوزخ خوانده و فرموده است: بوی بهشت به مشام آنان نخواهد رسید. یک گروه، ستمگرانِ تازیانه به دست و دیگری، زنان بدحجاب و برهنهای که خود را با زرق و برق به مردم نشان میدهند و هوسهای آنان را به سوی خود جلب میکنند و موهای سرشان همچون کوهانهای شتر است: «وَ نِساءٌ کاسیاتٌ عاریاتٌ مُمیلاتٌ مائِلاتٌ رُؤُوسُهُنَّ کَأَسنِمَةِ البُختِ المائِلَةِ.»
۲. امام علی(ع) در ضمن سخنانی به فرزندش امام حسین(ع) می‌فرماید: «وَاکْفُفْ عَلَیْهِنَّ مِنْ أَبْصَارِهِنَّ بِحِجَابِکَ إِیَّاهُنَّ، فَإِنَّ شِدَّةَ الْحِجَابِ أَبْقَى عَلَیْهِنَّ؛ و از راه حجاب و پوشش بانوان آنان را بپوشان؛ چون رعایت حجاب به طور جدی، زنان را سالمتر و بهتر حفظ خواهد کرد.»
۳. «علیکم بالصفیق فانّ من رقّ ثوبه رقّ دینه؛ بر شما باد که لباس ضخیم بپوشید. چه هر که لباسش نازک باشد دینش هم نازک است.»
حاصل آنکه به اختصار از مجموع آیات و احادیث موجود در این باب، نگاه کلی اسلام به مسأله حجاب و عفاف به دست میآید که میتوان آن را در قالب چند نکته فهرست کرد:
الف) هر مسلمانی، چه زن و چه مرد، باید از چشمچرانی ـ و نه هر نگاهی ـ بپرهیزد؛ به عبارت دیگر مطلق نگاهکردن به نامحرم، حرام نیست؛ بلکه نوعی از نگاه که توأم با شهوترانی باشد و مفسده و گناه به همراه بیاورد، ممنوع است.
ب) مسلمانان، چه زن و چه مرد، باید پاکدامن باشند و عورت خویش را از دیگران بپوشانند و در معرض استفاده هر کسی قرار ندهند.
ج) زنان مسلمان باید پوشش داشته باشند و زینت و زیور خود را از دیگران بپوشانند و در صدد تحریک و جلب توجه مردان نباشند.
د) آشکار بودن زینت ظاهری زن، استثنا شده و حرام نیست. بنابراین از نظر فقها آشکار بودن صورت و دو دست زن مانعی ندارد و علاوه بر آیات در اخبار و احادیث بسیاری نیز بر این امر تصریح شده است.
ه) بر زنان لازم است خمار (روسری) بر سر بیندازند و علاوه بر بدن خود، موی سر و گریبان خویش را نیز بپوشانند.
و) زنان نباید زینتهای مخفی را که معمولا در معرض دید نیستند در برابر نامحرمان ظاهر سازند.
ز) بانوان نباید به قصد متوجه کردن دیگران رفتاری کنند که زینت پنهان آنان جلب توجه کنند؛ مانند اینکه پا را محکم به زمین بکوبند تا صدای خلخالِ پای آنها، توجه نامحرمان را جلب کند.
ح) از آنجا که در امر زینت، مصالحی برای انسان بهویژه زنان نهفته است، شارع مقدس، آن را مستحب دانسته و دستورهایی در این باره صادر کرده است. افراد مؤمن باید آراسته باشند و از زینت، حتی هنگام عبادت استفاده کنند. بر اساس سخن تاریخ‌نگاران، پیامبر نهتنها مخالف زیبایی و آرایش نبود؛ بلکه بر آن تأکید می‌ورزید و حتی رهنمودهایی نیز برای زیباسازی ارائه می‌کرد. توجه به این گزارش‌ها، بهخوبی نمایانگر جایگاه آرایش و زیبایی از دیدگاه رسول خدا(ص) است. در این باره میتوان برای نمونه به احادیث زیر اشاره کرد:
پیامبر(ص) فرمود: «لا یحلُ لِاِمرَأةٍ تؤمِنُ باللهِ وَ الیومِ‌الآخِرٍ اَن تَحُدًَ عَلَی مَیتٍ فَوقَ ثَلاثِ لَیالٍ إلّا عَلَی زَوجٍ اَربَعَةَ اَشهُرٍ وَ عَشرا؛ برای زنی که به خدا و روز جزا ایمان دارد، جایز نیست برای مرده‌ای بیش از سه روز، آرایش را ترک کند؛ مگر برای زوج خود که واجب است چهار ماه و ده روز آرایش نکند.»
همچنین آن حضرت، آرایش و زینت زن برای شوهر را از حقوق شوهر بر همسر خود برمی‌شمرد و می‌فرماید: «علیها اَن تَطَیبَ بِاَطیبِ طیبِهَا وَ تَلبَسَ اَحسَنَ ثیابِها وَ تَزَینَ بِاَحسَنِ زینَتِها.» از جمله حقوق شوهر بر همسر این است که «باید خود را به بهترین عطرها خوشبو کند و بهترین لباسهایش را بپوشد و خود را به بهترین صورت تزیین کند.»
پیامبر(ص) در جایی دیگر نیز می‌فرماید: «انَّ اللهَ یحِبُّ من عبده اذا خَرجَ الی اِخوانِه اَن تَهَیاءَ لَهُم و یتَجَمَّلَ؛ همانا خداوند دوست دارد بنده‌اش وقتی برای دیدار برادرانش خارج میشود، خود را آماده کند و برای آنان زیبا سازد.»
ط) در کنار تشویق به آرایش و آراستگی در اسلام، احادیثی نیز بر موارد جنبه ممنوعه آرایش در اسلام تأکید دارند که حدود حرمت آن را روشن میسازند؛ از جمله عنوآنهای مهمی که حکم استحباب زینت در زنان را به حرمت تغییر میدهد، آشکار کردن زینت برای نامحرمان است. در قرآن کریم و در آیات پیشگفته، تحت عنوان تبرج از این امر نهی شده است: «وَ لا تَبَرُّجْنَ تَبَرُّجَ الْجاهِلِیَّةِ الاْولی.» تبرج به معنای جلوهگری و خودنمایی است. اصل وجود این خصیصه در زنان، به خودی خود و به عنوان یک میل طبیعی، نهتنها ناپسند نیست؛ بلکه اگر طبق دستورهای دینی هدایت شود، مفید و لازم است؛ اما اگر زن برای جذب جنس مخالف و تصاحب قلب نامحرمان خودآرایی کند، ناپسند و از دید اسلامی، دارای ارزش منفی خواهد بود. این مسأله در بسیاری از احادیث نیز مورد تأکید قرار گرفته که تنها برای نمونه به برخی از آنها اشاره میکنیم:
۱. امام صادق(ع) از رسول خدا (ص) روایت میکند: «اَی اِمرَأَة تَطَیبَت وَ خَرَجَت مِن بَیتِها فَهِی تُلعَنُ حَتی تَرجِعَ اِلی بَیتِها مَتی مَا رَجَعَت؛ هر زنی که عطر بزند و از خانه خارج شود، لعنت بر او فرستاده میشود تا زمانی که به خانه بازگردد.»
رسول خدا(ص) در فرازی از روایتی می‌فرماید: «اِنَّ مِن خَیرِ نِسَائِکُم… اَلمُتَبَرَّجَةَ مِن زَوجِها الحصَانَ عَن غَیرِه؛ بهترین زنان شما، زنی است که… برای شوهرش آرایش و خودنمایی کند؛ ولی خود را از نامحرمان بپوشاند.»
در حدیث معروف مناهی نیز آمده است:
۲. «وَ نَهَی اَن تَتَزَینَ لِغَیرِ زَوجِها، فَاِن فَعَلَت کانَ حَقّاً عَلَی اللهِ عَزَّ وَ جَلَّ اَن یحرِقَها بِالنَّارِ؛ پیامبر از اینکه زن برای غیرشوهرش آرایش کند، نهی کرد. اگر زن چنین کند، بر خداوند است که او را با آتش بسوزاند.»
منابع
۱. مطهری، مرتضی(۱۳۸۱)، نظام حقوق زن در اسلام، تهران، انتشارات صدرا، چاپ سی و یکم.
۲. زاهدی، عبدالرضا و همکاران(۱۳۸۹)، روش قرآن در نهادینهسازی حجاب، فصلنامه مطالعات راهبردی زنان (کتاب زنان سابق) – شورای فرهنگی اجتماعی زنان و خانواده، سال سیزدهم، ش ۴۹.
۳. قرشی، علیاکبر (۱۳۷۱)، قاموس قرآن، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ج ۸ و ج ۷.
۴. عارفی، علی (۱۳۸۶)، مبانی نظری پوشش اسلامی، انتشارات بضعۀ الرسول (س)، چاپ اول.
پایش سبک زندگی، سال اول، شماره ۳، مرداد ۱۳۹۳، صفحات ۱۴۳-۱۴۶