آداب غذا خوردن در اسلام

آداب غذا خوردن در اسلام

در فرهنگ اسلامی پس از خوردن غذای حلال بر آداب غذا خوردن و ادب سفره و طعام تأکید شده است. البته این آداب دلیل دارد و به قول شهید مطهری «اسلام دین تشریفات نیست»؛ بلکه اگر آدابی ذکر شده است دلیلی دارد که گاه در علوم جدید کشف می‌شود. علت طرح این بحث نیز نه‌تنها بیان آداب غذا خوردن، بلکه نشان دادن دقت اسلام در ریزترین مسائل رفتار‌های فردی و اجتماعی است.
دستورات اسلام در مورد آداب غذا خوردن را می‌توان به سه بخش تقسیم کرد: آدابی که مربوط به قبل از خوردن غذاست، آدابی که مربوط به هنگام تناول غذاست و آدابی که مربوط به بعد از صرف غذاست.

یکم) آداب مربوط به قبل از خوردن غذا

الف) شستن دست‌ها

امام صادق (علیه السلام): «مَن غَسَلَ یدَه قبلَ الطعامِ و بعدَه بُورِکَ له فی اولِه و آخره و عاشَ ما عاشَ فی سِعة و عوفی من بلویً فی جسدِه؛ هر کس پیش و بعد از غذا دست را بشوید، غذا از اول تا آخر بر او با برکت و گوارا گردد و مادام که زنده است در وسعت رزق باشد و بدنش از بیماری در امان بماند».

ب) غذا خوردن بر سفره

اولیای اسلامی برای سفره اهمیت خاصی قائل بوده‌اند. این توجه و اهمیت تا بدان حد بود که سفارش می‌کردند حتی زمانی که به مسافرت می‌روید سفر‌ه‌ای همراه خویش بردارید؛ چنان‌که امام صادق (علیه السلام) می‌فرماید: «اذا سافرتُم فاتَّخِذوا سفرةً». این عنایت ویژه به دلیل احترام طعام و نعمات الهی است که در درون سفره قرار دارند. انس، از اصحاب رسول خدا، می‌گوید: «پیغمبر(صلی الله علیه و آله) هرگز بر سینی غذا نمی‌خورد و همواره غذای خود را بر سفره صرف می‌کرد».

دوم) آداب مربوط به هنگام غذا خوردن

الف) بسم الله گفتن هنگام شروع غذا

پیامبر گرامی اسلام همواره می‌فرمود: «اذا اَکَلتَ الطعامَ فسَمِّ باسمِ الذی لا یضر مع اسمِه داءٌ و فیه شفاءٌ من کُل الاَسواء ؛ هنگام خوردن غذا نام کسی را ببر که با وجود نامش هیچ دردی زیان نمی‌رساند و نام او شفای همه بیماری‌هاست». همچنین نقل است که فرمود: «کلُّ طعامٍ لا یُذکَر اسمُ اللهِ علیه فانّما هو داءٌ و لا برکةَ فیه؛ هر غذایی که در ابتدایش نام خدا برده نشود مرضی است که برکتی در آن نیست».

ب) پرهیز از خوردن غذای داغ

مرحوم طبرسی در مکارم الاخلاص نقل می‌کند: رسول خدا(صلی الله علیه و آله) غذای داغ نمی‌خورد و صبر می‌کرد تا خنک شود. امام صادق(علیه السلام) در این باره فرمودند: «ان النبیَ اتی بطعامٍ حارٍّ جداً فقال: ما کان اللهُ لیُطعمَنا النارَ اَقِرّوه حتی یبرُدَ و یُمَکِّنَ فانه طعامٌ ممحوقُ البرکة و للشیطان فیه نصیبٌ؛ برای پیامبر غذایی بسیار داغ آوردند. پیامبر فرمود: خداوند آتش را خوراک انسان نکرده است. این غذا را در جایی بگذارید تا سرد شود و جوشش آن آرام بگیرد؛ چراکه غذای داغ برکت ندارد و شیطان را در آن بهر‌ه‌ای است».

ج) نگاه نکردن به صورت و لقمه دیگران در هنگام غذا خوردن

رسول خدا(صلی الله علیه و آله) در این باره می‌فرماید: «لا یَتبعنَّ احدکم بصرَه لقمةَ اخیه؛ هیچ کس نباید لقمه برادرش را با چشم دنبال کند». همچنین امام حسن(علیه السلام) در بیان یکی از آداب سفره فرموده است: «و قلةُ النظر فی وجوه الناس؛ یکی دیگر از آداب غذا خوردن کم نگاه کردن به چهره‌‌های مردم است». این دستور می‌تواند از دو جهت قابل توجه باشد: اول آنکه عدم نگاه به دیگران باعث می‌شود تا اطرافیان راحت‌تر غذا میل کنند و دوم آنکه کم کردن توجه به صورت دیگران باعث توجه بیشتر به غذای خود می‌شود. این امر از لحاظ بهداشتی باعث می‌شود تا ترشحات معده به خوبی صورت گیرد و عمل هضم بهتر انجام شود؛ چنان‌که در آیه ۲۴ سوره عبس نیز می‌خوانیم: «فلیَنظُر الانسانُ الی طعامِه؛ انسان باید به غذای خود نگاه کند».

د) خوب جویدن غذا

امروزه ثابت شده است که با جویدن هرچه بیشتر غذا پروتئین‌های بیشتری به اسید‌های آمینه تبدیل و با شدت بیشتری جذب می‌شوند. بنابراین کسانی که خوب غذا را نمی‌جوند، حتی اگر به مقدار متعادل غذا خورده باشند، همیشه در حال گرسنگی هستند؛ در حالی که با کمتر از این مقدار مواد غذایی نیز می‌توان از طریق خوب جویدن انرژی لازم بدن را تأمین کرد. خوب جویدن غذا آسان‌ترین و ارزان‌ترین راه ضدعفونی کردن است. به تازگی پژوهشگران موفق شده‌اند آنتی‌بیوتیک‌هایی را در بزاق دهان انسان پیدا کنند که هنگام جویدن غذا با مواد غذایی مخلوط می‌شوند. سولفور سیانور دوپتاسیم ماده‌ای است که برای ضدعفونی کردن مواد غذایی در بزاق انسان وجود دارد. اگر مواد غذایی به خوبی جویده شود، بدن انسان در برابر بسیاری از بیماری‌ها در امان خواهد ماند.

ه) عدم استفاده از آب هنگام صرف غذا

امام رضا(علیه السلام) در این خصوص می‌فرماید: «من ارادَ اَن لا تُوذیهِ معدتُه فلا یشرَب علی طعامِه ماءً حتی یفرُغَ و من فعلَ ذلک رطِب بدنُه و ضعُفت معدتُه و لم تاخذ العروقُ قوّةَ الطعام فانه یصیرُ فی المعدة فِجّاً اذا صُبَّ الماءُ علی الطعام اولا فاولا؛ کسی که می‌خواهد معده‌اش او را اذیت نکند، در بین غذا آب نیاشامد؛ زیرا آشامیدن آب در میان غذا بدن را مرطوب و معده را ضعیف می‌گرداند؛ در نتیجه عروق نمی‌توانند غذا را جذب کنند. ریختن مکرر آب بر روی غذا معده را دچار اختلال می‌کند».
وقتی که غذا وارد دهان، مری، و معده می‌شود تحت تأثیر اعمال مکانیکی جهاز هضم و مواد غدد هاضمه قرار می‌گیرد. هرقدر غذا خشک‌تر باشد غده‌‌ها بیشتر تحریک شده و زیاد ترشح می‌کنند. آب خوردن بین غذا از فعالیت غده‌‌ها می‌کاهد و خاصیت اسیدی ترشحات آنها را کم می‌کند و در نتیجه کار هضم به تأخیر می‌افتد و با مشکل مواجه می‌شود.

و) نشستن طولانی بر سر سفره

نشستن طولانی بر سر سفره از چنان اهمیتی برخوردار است که امام صادق(علیه السلام) می‌فرماید: «اُطیلوا الجلوسَ علی المائدة فانّها ساعةٌ لا تُحسَب من اعمارِکُم؛ نشستن سر سفره را طولانی کنید که آن مقداری که سر سفره هستید از عمر شما به حساب نمی‌آید». می‌توان گفت این سفارش امام در خصوص صرف غذا مکمل دستور خوب جویدن و استفاده نکردن از آب هنگام تناول غذاست؛ زیرا عجله و شتاب زیاد در غذا خوردن اولاً باعث می‌شود تا غذا به صورت نجویده بلعیده شود و ثانیاً موجب می‌گردد تا فرد بار‌ها در میان غذا از آب برای رد شدن غذای جویده نشده از گلو استفاده کند.
از منظر تفکر اسلامی یکی از آداب سفره غذا خوردن با جمع است. ساعات صرف غذا جزو لحظاتی است که اعضای خانواده و آشنایان در کنار یکدیگر جمع می‌شوند؛ بنابراین می‌توان به اهمیت اجتماعی سفره و طولانی شدن آن پی برد؛ چراکه از این منظر سفره فرصت مغتنمی است برای استحکام روابط خانوادگی، تازه کردن دیدار‌ها و باخبر شدن از حال یکدیگر.

ز) غذا نخوردن در حال سیری و دست کشیدن از غذا قبل از سیری

امام علی(علیه السلام) در توصیه‌ای به فرزندش می‌گوید: «لا تجلِس علی الطعامِ الا و انتَ جائعٌ و لا تَقُم عن الطعامِ الا و انتَ تَشتَهیه؛ تا زمانی که گرسنه نشد‌ه‌ای به خوردن غذا اقدام نکن و در حالی که هنوز اشتها به غذا خوردن در تو باقی است از غذا دست بکش». رسول خدا(صلی الله علیه و آله) نیز فرمود: «کُل و انتَ تَشتَهی و امسک و انتَ تَشتَهی؛ تنها زمانی که میل به غذا داری غذا بخور و در حالی که هنوز میل و اشتها به خوردن داری دست از خوردن بکش».
این دستور دقیق و ظریف، که به نوعی از پرخوری منع می‌کند، به شدت مورد توجه فرهنگ تغذیه اسلامی قرار گرفته است. چنان‌که رسول خدا خوردن در حال سیری و همچنین خوردن تا حد اشباع را باعث مردن قلب‌ها و خاموش شدن نور معرفت معرفی می‌کند. آن حضرت پرخوری را به زراعتی تشبیه می‌کند که بیش از اندازه آبیاری شود. ایشان می‌فرمود: «لا تُمیتوا القلوبَ بکثرةِ الطعامِ و الشرابِ و ان القلوبَ تَموتُ کالزُّروعِ اذا کثُر علیه الماء؛ دل‌ها را با آب و غذای بسیاری نمیرانید که دل آدمی همچون محصول زراعی است که اگر آب زیاد بخورد فاسد می‌شود».
بعضی از روان شناسان زیاده‌روی در تغذیه را باعث جلوگیری از رشد روانی می‌دانند. همچنین تحقیقات دانشمندان نشان می‌دهد که سرچشمه بسیاری از بیماری‌ها غذا‌های اضافی است که به صورت جذب نشده در بدن انسان باقی می‌ماند و منبع آماد‌ه‌ای برای انواع عفونت‌‌ها و بیماری‌ها ایجاد می‌کند. در روایات اسلامی نیز عوارضی نظیر پیری زودرس، از بین رفتن طراوت چهره، کاهش طول عمر، کودن شدن و کاهش هوش، و خطر ابتلا به انواع بیماری‌ها درباره پرخوری ذکر شده است.

ح) غذا خوردن با جمع و پرهیز از تنها غذا خوردن:

اهمیت جماعت و فعالیت گروهی در اسلام تنها منحصر به اقامه نماز نیست؛ بلکه در بسیاری از شئون دیگر زندگی، نظیر غذا خوردن، نیز جریان دارد. خوردن غذا با جمع، علاوه بر آنکه باعث صمیمیت بیشتر اهل سفره می‌گردد، احساس آرامش و شادی بیشتری نیز به افراد داده، باعث آسان‌تر شدن هضم می‌گردد. امام کاظم(علیه السلام) می‌فرماید: «لعنَ رسولُ اللهِ الآکلَ زادَه وحدة؛ رسول خدا کسی که غذای خود را تنها بخورد لعنت کرده است».
همچنین رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود: «احبُّ الطعامِ الی اللهِ ما کثُرت علیه الایدی؛ محبوب‌ترین غذا‌ها نزد خداوند آن غذایی است که دست‌های زیادی از آن برگیرند». و نیز می‌فرماید: «کُلوا جمیعاً و لا تَتَفرَّقوا فان البرکةَ فی الجماعة؛ با هم غذا بخورید و در غذا خوردن متفرق و تنها نباشید که برکت در با هم بودن است».

ط) پرهیز از بدگویی از غذا و ایراد گرفتن

انس بن‌مالک نقل می‌کند که رسول خدا(صلی الله علیه و آله) هرگز از غذا و کیفیت طبخ آن ایراد نمی‌گرفت. در اسلام ارزش آن است که مرد خانواده به جای ایراد گرفتن از غذا و سعی در اعمال سلیقه خود، تلاش کند که سلیقه غذایی خود را موافق اهل خانه گرداند. از امام صادق(علیه السلام) در این باره نقل است که رسول خدا فرمود: «المومنُ یَاکُل بشهوةِ اهلِه و المنافقُ یَاکُلُ اهلُه بشهوته؛ مرد مؤمن کسی است که به میل و سلیقه خانواده‌اش غذا می‌خورد و مرد منافق کسی است که خانواده‌اش مجبورند به میل و سلیقه او غذا بخورند».

سوم) آداب مربوط به بعد از صرف غذا

الف) جمع کردن خورده‌‌های غذا از سفره و خوردن آنها

در شریعت اسلامی سفره و نعمت‌های درون آن اهمیت بسیاری دارد، به همین علت بر خوردن خورده‌‌های نان و غذاهای مانده در سفره و پرهیز از دور ریختن آنها تأکید و به عنوان عاملی برای رفع فقر و همچنین شفای درد‌ها معرفی شده است. حضرت علی(علیه السلام) می‌فرماید: «کُل ما یسقط من الخوانِ فانَّه شفاءٌ من کُلِّ داءٍ باذن اللهِ عز و جل لمَن اَرادَ اَن یستشفی به؛ هر چه بر سفره بریزد (خورده‌‌های غذا) شفای دردهاست برای کسی که قصد شفا گرفتن از آن را داشته باشد». از دیدگاه معصومین احترام نعمت‌های سفره تا بدانجاست که امام صادق(علیه السلام) در حدیثی می‌فرماید: «پدرم ناراحت می‌شد از اینکه بخواهد دستش را که آغشته به غذا بود با دستمال پاک کند، بلکه برای احترام به غذا دست خود را می‌مکید و اگر کودکی در کنار او بود و چیزی در ظرفش باقی مانده بود، ظرف او را پاک می‌کرد و حتی خودش می‌فرمود: گاه می‌شود که غذای کمی از سفره بیرون می‌افتد و من به جست‌وجوی آن می‌پردازم، به حدی که خادم منزل خنده‌اش می‌گیرد. سپس اضافه فرمودند که از بین بردن مواد غذایی باعث می‌شود که خداوند برکت خود را از ما بگیرد و به قحطی گرفتارمان سازد».

ب) شکرگزاری

رسول خدا(صلی الله علیه و آله) در بیان اهمیت شکرگزاری از نعمت خدادادی می‌فرماید: «الطاعمُ الشاکرُ له مِن الاجرِ کَاَجرِ الصائم المحتسب؛ کسی که پس از غذا شکر خدا را بجا می‌آورد اجر کسی را دارد که در راه خدا روزه می‌گیرد». همچنین در سیره عملی پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) نیز شکرگزاری از نعمت خداوند پس از هر وعده غذایی مشاهده می‌شود؛ برای نمونه رسول خدا(صلی الله علیه و آله) پس از صرف غذا می‌فرمود: «اذا رفعَت المائدةُ فقُل الحمدُ للهِ رب العالمینَ اللهمَّ اجعَلها نعمةً مشکورةً؛ چون سفره را برچینند بگو سپاس آفریدگار عالمیان را، خداوندا این سفره را نعمتی مشکور قرار بده».

ج) پاکیزه کردن دندان‌ها بعد از غذا

از جمله دستورات مهم اسلام تمیز کردن دهان و دندان بعد از صرف غذاست. این امر گاهی در قالب مسواک زدن، گاه در قالب خلال کردن و گاه در قالب گرداندن آب در دهان و بیرون ریختن آن در روایات اسلامی وارد شده است. در سخنان امامان پاک نمودن دندان‌ها بعد از غذا موجب سلامت دهان و افزایش روزی معرفی شده است. امام کاظم(علیه السلام) می‌فرماید: «تَخَلَّلوا فانَّه لیسَ شیءٌ ابغضَ الی الملائکة مِن اَن یرَوا فی اَسنانِ العبدِ طعاماً؛ دندان‌هایتان را خلال کنید که هیچ چیز در نزد ملائکه از این مبغوض‌تر نیست که در لابه‌لای دندان‌های بنده غذا ببینند».
منابع
۱. فجری، محمد مهدی، تابستان ۱۳۹۲، «آداب سفره در فرهنگ اسلامی»، نشریه مبلغان، شماره ۱۶۷.
۲. آخوندی، مصطفی، بهار ۱۳۸۷، «نگاهی به غذا و تغذیه در اسلام»، نشریه حصون، شماره ۱۵.
۳. فجری، محمد مهدی، بهار ۱۳۹۱، «نکات اخلاقی در غذا خوردن»، نشریه مبلغان، شماره ۱۵۱.
۴. خادمی، نرجس، پاییز ۱۳۸۷، «فرهنگ تغذیه در قرآن و حدیث»، نشریه بینات، شماره ۳.
۵. آیت اللهی، محمدتقی، پاییز ۱۳۶۷، «تغذیه از دیدگاه اسلام»، نشریه علوم اجتماعی و انسانی دانشگاه شیراز، شماره ۷.

پایش سبک زندگی، شماره ششم، فروردین ماه ۱۳۹۴، صفحات ۱۰۶-۱۱۳.