آسیب‌شناسی اشتغال زنان در محیط‌های مختلط و نامربوط از منظر اسلام

از جمله مسائل موردبحث در جامعه کنونی، مسئله اشتغال زنان است. این مسئله از دیرباز مورد توجه خاص مکاتب و نحله‌های فکری غرب و شرق بوده و هریک به فراخور درک و برداشت خود، نظریات و الگوهایی ارائه کرده‌اند. آنچه در این میان از اهمیت بالاتری برخوردار است، مسئله حضور زنان شاغل در محیط‌های مختلط و نامربوط است که آسیب‌های آن امروزه به یکی از چالش‌های پیش روی جوامع مختلف به‌ویژه جوامع اسلامی تبدیل شده است. در این مقاله، نگارنده با طرح و تحلیل هریک از نگاه‌های مطرح‌شده در خصوص ضرورت یا عدم ضرورت حضور زن در عرصه‌های شغلی اجتماع، این نظریات را آسیب‌شناسی کرده و ضمن آن‌ها، الگوی جدیدی را در خصوص اشتغال زنان بر محور آیات قرآن و روایات معرفی و در پایان، راهکارهای پیشنهادی اسلام را برای برون‌رفت از چالش اختلاط زن و مرد در محیط کار ارائه کرده است.

مروری بر تاریخچه اشتغال زنان

در گذشته، اشتغال برای زنان در قالب مشارکت آنان در افزایش سرمایه و منابع مالی خانواده تعریف می‌شد و زنان به‌عنوان یک عنصر فعال اقتصادی، با پرداختن به اموری از قبیل کار در مزرعه، دامداری، ریسندگی و بافندگی کمک شایانی به اقتصاد خانواده می‌کردند. ظهور رنسانس و دوران حاکمیت طولانی کلیسا در غرب، این مسئله را تشدید کرد و زن را بیش‌ازپیش در اجتماع محدود و کم‌ارزش ساخت. به‌تدریج با صنعتی شدن جوامع، پیدایش صنایع مدرن و کارخانه‌ها و به‌ویژه شکوفایی انقلاب صنعتی در غرب در قرن نوزدهم، زن خانواده پا به‌پای مردان، وارد محیط کار شد. طبعاً این رویکرد می‌طلبید که زن، بخش اعظمی از وقتش را صرف کار و محیط بیرون کند و کمتر در خانه حضور داشته باشد.[1] بنابراین از یک‌سو، توسعه و پیشرفت علمی و صنعتی در کشورها موجب تکثر فعالیت‌ها و تخصصی‌شدن مشاغل شد و از سوی دیگر، با فراهم شدن امکانات و ابزار لازم از سوی دولت‌ها، زنان نیز توانستند هم‌پای مردان به مدارج بالای علمی دست یابند و همین امر موجب ورود آنان به تقریباً تمام عرصه‌های علم و صنعت و اقتصاد کشور شد. در یک کلام، هرجا نبض اقتصاد می‌تپید ردپایی از حضور یک زن نیز دیده می‌شد. ازآنجایی‌که عوامل آسیب‌زا و تهدیدکننده در هر عرصه‌ای که بشر نفوذ می‌کند همواره همراه اوست، مشکلاتی در این میان برای زنان رخ داد. مشکلاتی نظیر تبعیض، دستمزد پایین، تضییع حقوق و مزاحمت‌های جنسی در محیط مختلط. اینجا بود که جنبش‌ها و مکاتب فکری از قبیل فمینیسم دست‌به‌کار شدند و متدهای درمان‌گرایانه خود را برای دفاع از زنان و بهبود اوضاع کاری‌شان معرفی کردند و به‌مرور اتحادیه‌های کارگری و بازرگانی زنان با هدف استیفای حقوق از‌دست‌رفته آنان تشکیل شدند. زنان ایران نیز از این رخ‌دادها در امان نماندند.

صرف‌نظر از مزایای مثبت پذیرش نیروی کار زن و اعتماد به او در سپردن مناصب مهم و بازگرداندن هویت اصلی‌اش و چندین مزایای دیگر، آنچه جنجال‌برانگیز شده است مسئله اختلاط زن و مرد در یک مکان دولتی یا خصوصی است که موضوع بحث مقاله حاضر است. البته باید این را خاطرنشان کرد که ضرورت مسئله اشتغال زنان در محیط‌های مختلط، به‌دلیل تغییری است که در سبک زندگی ایرانی ایجاد کرده و آنان را از سبک زندگی اسلامی دور کرده است.

در این نوشتار بر آنیم ابتدا به بررسی ضرورت یا عدم ضرورت حضور زن در محیط‌های کاری مختلط پرداخته و با تبیین نظریات مختلف غربی و ادله هرکدام از آن‌ها، دیدگاه اسلام را به‌عنوان فصل خطاب و نگرش برتر معرفی کنیم. در گام دوم، با بررسی تبعات منفی و مثبت حضور زن ایرانی مسلمان در محیط‌های مختلط و نامربوط، اهداف داعیه‌داران دفاع از حضور زن در محیط‌های مختلط و نامربوط را بیان کرده و راهکارهایی در جهت حفظ زن مسلمان از عواقب سوء این نگرش ارائه می‌کنیم.

جایگاه اشتغال زنان در سبک زندگی غربی

بررسی نظریات مکاتب غربی در باب اشتغال زنان نشان می‌دهد رویکرد مکاتب فکری مارکسیست، فمینیست و سوسیالیست و سرمایه‌داری بر تساوی حقوقی زن و مرد از تمام جهات بدون در نظر گرفتن تفاوت‌های تکوینی و طبیعی آنان بوده و حتی به‌زعم برخی فمینیست‌های تندرو، اساساً مقوله‌ای به نام زن بودن و مرد بودن وجود ندارد و به تشابه زن و مرد در تمام زمینه‌ها و درنتیجه برخورداری آنان از حقوق مشابه قائل‌اند. این رویکردها از دید اسلام مطرود است؛ زیرا این قبیل نگرش‌ها نهایتاً منجر می‌شود به جدا کردن زن از هویت زنانه و هویتی که به‌عنوان همسر یا مادر دارد و از طرف دیگر، مرد هم در جایگاه واقعی خودش به‌عنوان پدر و مرد خانواده قرار ندارد. مسئله دیگر درزمینه رویکرد غرب و مکاتب منشعب از آن در باب اشتغال زنان این است که علت استقبال غرب از زنان در ورود به مشاغل گوناگون بعد از انقلاب صنعتی، به این معنا نبود که غرب، جایگاه زن را به‌عنوان یک انسان فعال و مؤثر در اجتماع پذیرفته و ازاین‌رو درصدد اعطای هویت و ارزش واقعی انسانی به او است؛ بلکه هدف غرب از گشودن دریچه‌ها و برداشتن قیدوبندها از پای زن، این بود که از زنان به‌عنوان نیروی کار ارزان و کم‌توقع و ناتوان در برابر استیفای حقوق کامل خود بهره‌کشی کند و لذا با طرح عناوینی نظیر ستم به زن و باز پس گرفتن حقوق ازدست‌رفته زن و برابری زن و مرد و حتی برتر بودن زن نسبت به مرد در تمام امور، زن را به‌نوعی فریب داده و او را به خدمت نظام سرمایه‌داری درآوردند. به گواهی تاریخ و آمار رسمی جهانی از مراجع معتبر ذی‌ربط، غرب در عمل، هرگز درزمینه میزان دستمزد و کیفیت شغلی، به‌طور مساوی با زنان رفتار نکرده و در حق آنان تبعیض واقعی روا داشته است. یکی از موارد تبعیض علیه زنان شاغل توسط گرهارد لنسکی در کتاب خود تحت عنوان «سیر جوامع بشری» مطرح شد. لنسکی بیان کرد که همچنان تفاوت‌های جنسیتی در لایه‌های زیرین باقی مانده است. او یکی از این موارد را به مجلس سنای آمریکا نسبت داد که هنوز هم تمام کرسی‌هایش در اختیار مردان است یا رهبران نظامی و رؤسای جمهور آمریکا که همگی مرد بودند.[2]

بالطبع، با تضعیف ارزش انسانی زن، ارزش خانواده نیز به ضعف کشیده شده و به‌جای اینکه اشتغال در خدمت خانواده باشد، خانواده در خدمت اشتغال و وقف آن است. حتی ایده تشکیل کنوانسیون‌ها و سازمان‌های بین‌المللی نظیر کنوانسیون رفع تبعیض علیه زنان، محدود و مقید کردن کشورهای عضو به پاره‌ای قیدوبندهای از پیش تعیین‌شده است که با اصول مذهب و فرهنگ و عرف آن کشورها نیز همخوانی ندارد و سرپیچی از مقررات این نهادها توسط اعضا، تبعات منفی اقتصادی و اجتماعی در روابط بین‌الملل برای آنان به همراه دارد. از طرفی دیگر، «نبود حضور قدرتمند زنان در عرصه‌های تصمیم‌سازی و تصمیم‌گیری موجب شده است، تناسباتی که زنان می‌توانند با درک موقعیت هم‌جنسان خویش ایجاد کنند لحاظ نشود و بسیاری از راهبردها یک‌سویه و حتی مردسالارانه به نظر آیند.»[3]

 

تحلیل انتقادی رویکردهای غربی نسبت به اشتغال زنان

رهبر معظم انقلاب در بیانات متعددی در دیدار با بانوان، با زیر سؤال بردن تلقی غرب و مکاتب غربی در تعریف زن و نقش او افزودند:

خواهران من! دنیای غرب، زن را به ابتذال کشاند. تا شصت، هفتادسال قبل از این، در تمام اروپا و کشورهای غربی، زن فقط در سیطره مرد -یا مردِ خود و یا یک مرد دیگر مثل صاحب کارخانه و مزرعه- می‌توانست باشد و هیچ حقی از حقوق اصلی یک انسان در یک جامعه متمدن را نداشت. حق رأی و حق مالکیت و حق معامله نداشت. بعد آمدند زن را به میدان کار و زندگی و فعالیت اجتماعی کشاندند؛ اما در همان حال، تمام وسایل را برای لغزش زن فراهم کردند و او را در متن جامعه، رها و بی‌پناه گذاشتند.[4]

اشتغال زنان از منظر اسلام

1. بازگرداندن هویت واقعی زن مسلمان

دین مبین اسلام تنها دینی است که در تمام عرصه‌های زندگی بشر نفوذ کرده و برای تمام چالش‌های که با آن‌ها روبه‌رو شده، بهترین راه‌حل‌ها را ارائه می‌کند. دلیل قدرتمندی اسلام بر سایر مکاتب و نحله‌های فکری، پشتوانه فلسفی متصل به وحی و دیدگاه کمال‌گرایانه‌ای است که نسبت به انسان دارد و با هر چیزی که بخواهد کرامت انسانی را به چالش بکشد مبارزه کرده و در تمام زمینه‌ها نگرشی ارزنده و بدیع به جهان ارائه می‌کند. از تبیین نظریات مکاتب غربی در باب اشتغال و حضور اجتماعی زنان، به این نتیجه رسیدیم که تمام این مکاتب، کرامت انسانی زنان را آماج اندیشه‌ها و گرایش‌های مادی‌گرایانه و اومانیستی خود کرده و هیچ رگه‌ای از توحید و سعادت واقعی انسان در منش فکری و رفتاری آنان به‌چشم نمی‌خورد.

در دین اسلام، صراحتاً آمده که زن و مرد از یک سرشت و نفس واحد آفریده شده‌اند[5] و ازنظر جایگاه و ارزش انسانی با یکدیگر برابرند، هر دو قابلیت و امکان رسیدن به کمال و سعادت یا شقاوت را دارند و انسان بودن آنان بستگی دارد به میزان برخورداری آنان از تقوا؛[6] به‌عبارت‌دیگر، راه هدایت برای زن و مرد مشخص و تبیین شده و اختیار با خود آنان است که راه شکر نعمت و کمال را بپیمایند یا راه کفر و ضلالت را برگزینند.[7]  همچنین در مکتب اسلام، تمام امکانات مادی دنیا برای برخورداری انسان از آن‌ها فراهم شده و نحوه بهره‌مندی صحیح از آن‌ها نیز بیان شده و غایت نهایی از آفرینش، عبودیت عنوان شده است.[8]

 

2. توجه به حق اشتغال زنان

در دین اسلام به حق زنان برای اشتغال اشاره شده است. آیه 32 سوره نساء می‌فرماید: «برای زنان از آنچه [به اختیار] کسب کرده‌اند بهره‌ای است.»[9] داستان چوپانی دختران حضرت شعیب و نیز داستان‌هایی از اشتغال زنان در صدر اسلام و عدم تحریم اشتغال زنان توسط پیامبر از آن جمله هستند. قانون اساسی جمهوری اسلامی نیز صراحتاً اشاره می‌کند:

هرکسی حق دارد شغلی را که بدان مایل است و مخالف اسلام و مصالح عمومی و حقوق دیگران نیست برگزیند.[10]

علامه طباطبایی در تفسیر آیه 32 سوره نساء مبنی بر حق اشتغال زن و مرد، اشاره داشته‌اند که اولاً سود و ربح تجارتی که زن و مرد از فعالیت خود کسب می‌کنند متعلق به خودشان است؛ ثانیاً بر زن و مرد لازم است که از این فضیلتی که خداوند نصیبشان کرده استفاده با توجه به امتیازهای وجودی خویش بهره ببرند و ثالثاً، قرآن، زن و مرد را برای شناخت و حفظ موقعیت وجودی خود دعوت می‌کند تا از بروز رفتارهای غیراخلاقی میان دو جنس جلوگیری کند. از آیه فوق می‌توان نتیجه گرفت که اولاً زنان مجاز به حضور در عرصه‌های اقتصادی و کسب استقلال اقتصادی هستند؛ ثانیاً به زنان توصیه شده شغل‌هایی برگزینند که مناسب حالشان و با رعایت مصالحشان باشد.

3. حق حضور اجتماعی زنان

از دید اسلام، زن بودن مانعی برای حضور او در اجتماع نیست و اسلام هرگز خانه‌نشینی زن را نمی‌پسندد و با آن مخالفت می‌کند و حتی بر «حضور اجتماعی مسئولانه» زن تأکید دارد. درواقع، این الگو با منویات رهبر معظم انقلاب همخوانی دارد.[11] از دید رهبر معظم انقلاب، الگویی که غرب به زن معرفی کرده الگوی خانه گریزی بوده و الگویی که دین مسیحیت یا برخی فقهای اسلامی بر آن تأکید داشتند الگوی خانه‌نشینی و عدم ورود در اجتماع بوده است؛ لذا اسلام، الگوی سومی را برگزیده که هم جایگاه انسانی زن را به او برمی‌گرداند و هم او را از دست‌اندازی محیط‌های منحرف دور نگه می‌دارد و از همه مهم‌تر، جایگاه خانواده را مستحکم می‌کند. ایشان در جایی دیگر بر لزوم حضور زن در عرصه‌های شغلی با رعایت لوازم خاص خود تأکید کرده‌اند.[12]

4. ملزومات اشتغال زنان از منظر اسلام

اشتغال زنان در اجتماع، به‌ویژه جامعه اسلامی از لوازم و مقرراتی برخوردار است که این مقررات نیز در راستای حفظ ارزش و کرامت انسانی زن و دور نگه‌داشتن او از آسیب‌ها و تهدیدات پیرامون است. رهبر معظم انقلاب، با رعایت 2 شرط اساسی، اشتغال را برای زنان مجاز و لازم می‌دانند. شرط اول آن است که اشتغال زن، مسئولیت مادری و همسری که وظیفه اصلی او است را تحت‌الشعاع قرار ندهد و شرط دوم این‌که مسئله محرم و نامحرم رعایت شود. این مسئله همواره از دغدغه‌های رهبر معظم انقلاب بوده است. ایشان به مسئولان دولت توصیه کردند به‌نحوی برای زنان شاغل برنامه‌ریزی کنند که آنان بتوانند به کار اصلی خود یعنی رسیدگی به خانه و خانواده نیز بپردازند.[13]

رهبر معظم انقلاب در تبیین دیدگاه اسلام در خصوص شروط اشتغال زنان فرمودند:

اسلام با کار کردن زن موافق است. نه فقط موافق است، بلکه کار را تا آن‌جا که مزاحم با شغل اساسی و مهم‌ترین شغل او، یعنی تربیت فرزند و حفظ خانواده نباشد، شاید لازم هم می‌داند. یک کشور که نمی‌تواند از نیروی کار زنان در عرصه‌های مختلف بی‌نیاز باشد، اما این کار نباید با کرامت و ارزش معنوی و انسانی زن منافات داشته باشد. نباید زن را تذلیل کنند و او را وادار به تواضع و خضوع نمایند. تکبر از همه انسان‌ها مذموم است، مگر از زنان در مقابل مردان نامحرم. زن باید در مقابل مرد نامحرم متکبر باشد. «فلاتخضعن بالقول»؛ در حرف زدن مقابل مرد نباید حالت خضوع داشته باشد. این، برای حفظ کرامت زن است. اسلام این را می‌خواهد و این الگوی زن مسلمان است.[14]

 

آسیب‌شناسی اشتغال زنان در محیط‌های مختلط و نامربوط از منظر اسلام

سیاست اجتماعی اسلام در بحث حضور زنان در جامعه، حضور فعالانه و مسئولانه آنان در چهارچوب رعایت موازین شرعی است. در آیات متعدد و نیز روایتی که از پیامبر و ائمه معصومین علیهم‌السلام به دست ما رسیده است، بر مسئله حضور زن و مرد در اجتماع، میزان و چگونگی حضور آنان تأکید شده است. گرایش به جنس مخالف در سرشت تمام انسان‌ها وجود دارد و یکی از بدیهی‌ترین فطریات آدمی است. مسئله مهم، مبنای ارتباط بین زن و مرد و چندوچون و حد و حدود آن است. امروزه حضور زنان پا به‌پای مردان در عرصه‌های مختلف اجتماع از محیط‌های آموزشی گرفته تا بازار کار، موجب شده این مقوله فطری یعنی گرایش به ارتباط با جنس مخالف بیدار شده و در صورت عدم کنترل و رعایت موازین فرهنگی، آسیب‌هایی هم برای زن و مرد و هم برای نظام خانواده و نظام اجتماع در بردارد. در جامعه ایران که یک جامعه اسلامی محسوب می‌شود چندی است شاهد اختلاط زن و مرد در برخی مشاغل و مناصب هستیم.

1. راهکار اول: رعایت عفاف و حجاب

آیات و روایات متعددی بر لزوم حفظ حجاب زنان، حرمت تبرج و خودآرایی زنان در بیرون از خانه، حرمت صحبت کردن زنان پیامبر اسلام با عشوه و ناز در برابر نامحرمان اشاره دارند. در روایات آمده پیامبر اکرم (ص) درب رفت‌وآمد مردان به مسجدالنبی را از درب زنان جدا ساختند و فرمودند: «بهتر است این درب را برای زنان قرار دهیم.»[15] یا برای جلوگیری از اختلاط زن و مرد دستور فرمودند که مردان از وسط کوچه و زنان از کنار رفت‌وآمد کنند.[16]

2. راهکار دوم: لزوم داشتن گفتار معروف

در قرآن کریم، 38 بار واژه «معروف» به کار رفته که 19 بار آن در رابطه با زنان است. نمونه مشهور آن آیه …وقلن قولاً معروفاً است. علامه طباطبائی در تفسیر آیات 228-242 سوره بقره می‌فرمایند:

معروف به‌معنای هر عملی است که افکار عمومی آن را عملی شناخته‌شده بداند و با آن مأنوس باشد و با ذائقه‌ای که اهل هر اجتماع از نوع زندگی اجتماعی خود به‌دست می‌آورد، سازگار باشد. این واژه، متضمن هدایت عقلی، حکم شرعی، فضیلت اخلاقی و هم سنت‌های ادبی و انسانی است و چون اسلام شریعت خود را بر اساس فطرت و خلقت بنا کرده است، «معروف» همان چیزی است که مردم آن را معروف بدانند، البته مردمی که از راه فطرت و از مقتضای نظام خلقت منحرف نگردیده باشند.[17]

3. راهکار سوم: الگوهای قرآنی

قرآن روش ارتباط صحیح با جنس مخالف را به ما می‌آموزد. یکی از نمونه‌های زیبای ارتباط صحیح بین زن و مرد در داستان دختران حضرت شعیب و حضرت موسی است. از این داستان می‌توان فهمید که اولاً حضور دختران پیامبر و شغل آنان که چوپانی و کمک به پدر بوده نهی نشده است و ثانیاً این دختران با رعایت موازینی نظیر حجاب در کلام و راه رفتن در نهایت عفت و پاکی با حضرت موسی که مردی جوان بوده برخورد می‌کنند و متقابلاً حضرت موسی علیه‌السلام نیز با رعایت نکته ظریف مبنی بر راه رفتن در پیشاپیش دختران و نه رفتن پشت سر آنان، نمونه زیبایی از برخورد یک جوان متدین و متشرع را به همگان ارائه می‌کنند.

4. راهکار چهارم: لزوم دقت و مراقبت مسئولان کشور

به‌منظور نیفتادن در دام شعارهای ظاهرفریب و مدافعانه در خصوص زنان و گرفتار نشدن به عواقب رواج سبک فرهنگ غربی اختلاط زن و مرد، وضعیت کنونی جامعه امروز 2 تکلیف بزرگ را بر دوش زنان قرار می‌دهد: تکلیف اول، تقویت حس مسئولیت عمومی و بی‌تفاوت نبودن نسبت به جامعه اطراف و تکلیف و دوم، ارزشمندی توجه به خانواده و نقش اصلی خود است. ازآنجایی‌که آسیب‌پذیری زنان در محیط‌های کار، بسیار بیشتر از مردان است؛ لذا بر نهادهای ذی‌ربط نیز لازم است شرایطی را فراهم آورند که اولاً زنانِ نیازمند بتوانند وارد محیط اقتصادی شده و نیازهای زندگی خود را در مشاغلی که با نیاز جسمی و روحی‌شان متناسب است رفع کنند و ثانیاً با اتکا به راهکارهایی زمینه‌های اختلاط غیرضروری زنان و مردان را از میان بردارد.

5. راهکار ششم: تغییر نوع نگاه دولت به مشاغل خانگی

دولت می‌تواند نوع نگاه به مشاغل خانگی را تغییر دهد و امکاناتی را فراهم کند که زنان بتوانند با حضور در خانه و عدم اختلاط با مردان، هم نیازهای اقتصادی خود ا رفع کنند، هم به تقویت پایه‌های اقتصادی کشور کمک کنند و هم مسئولیت همسری و فرزندداری خود را حفظ کنند.

6. راهکار هفتم: تدابیر خانواده و دولت در جهت فراهم کردن زمینه ازدواج

لازم است نظام اسلامی تدابیری بیندیشد تا از تعداد دختران و پسران مجرد کاسته شود و از زنان سرپرست خانوار و مطلقه حمایت‌های جدی به‌عمل آید تا آنان مجبور نباشند برای رفع نیازهای روحی و اقتصادی و پر کردن خلأهای ناشی از آن به هر شغلی روی آورند.

راهکارهای دیگر نیز به‌صورت فهرست‌وار ارائه می‌شود:

1. اصلاح الگوهای سبک زندگی؛ 2. مدیریت سرمایه‌های انسانی؛ 3. تقویت نهادهای اجتماعی نظیر بهزیستی؛ 4. ایجاد امنیت در محیط کار و نظارت خاص بر بازار کار زنان؛ 5. توسعه مشاغل خانگی؛ 6. اولویت اشتغال با مردان و سپس زنان سرپرست خانوار؛ 7. تقویت مهارت‌های عقیدتی علمی، فنی و حرفه‌ای زنان شاغل؛ 8. تقویت نگرش به خانواده و تشویق و پاداش به فرزندآوری و ازدواج زنان شاغل؛ 9. از بین بردن نگرش جامعه نسبت به کسب مدرک تحصیلی و انتظار برای یافتن شغل رسمی و استخدام دولتی و 10. اصلاح قوانین کار متناسب با زنان متأهل شاغل.

منابع

قرآن کریم.

حیدری شیخ طبقی، پروین، جایگاه اشتغال زنان در الگوی اسلامی-ایرانی پیشرفت، مفاهیم، مبانی و ارکان پیشرفت، مجموعه مقالات دومین کنفرانس الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت، ص 803-819.

سجستانی، سلیمان بن اشعث، سنن ابوداود، دارالحدیث، 1393.

طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان، کانون انتشارات محمدی، 1363، چ سوم.

علاسوند، فریبا؛ زن در اسلام: حقوق و تکالیف، قم، نشر هاجر، چاپ دوم، 1391.

فرهمند، مریم، بررسی وضعیت اشتغال زنان در نظام بین‌الملل (نگاهی به سازوکارها و سازمان‌های بین‌المللی)، مجموعه مقالات و گفتگوها راجع به اشتغال زنان، به کوشش لیلا سادات زعفرانچی، تهران، دفتر مطالعات و تحقیقات زنان، 1388.

کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دارالکتب الاسلامیة، 1363 ق.

لنسکی، گرهارد، سیر جوامع بشری، ص 458-462.

نهج‌البلاغه، ترجمه محمد دشتی، قم، آل علی، 1379.

هدایت نیا، فرج‌الله، الگوی سوم: الگوی رفتاری زن در خانواده و جامعه، تهران: سازمان بسیج جامعه زنان کشور، انتشارات لشکر فرشتگان، 1395.

 

[1]. علاسوند، زن در اسلام: حقوق و تکالیف، ج 2، ص 265.

[2]. لنسکی، سیر جوامع بشری، ص 458-459.

[3]. فرهمند، بررسی وضعیت اشتغال زنان در نظام بین‌الملل (نگاهی به سازوکارها و سازمان‌های بین‌المللی).

[4] بیانات رهبر معظم انقلاب در دیدار با جمع کثیری از بانوان (26/10/1368).

[5]. یا ایها الناس انا خلقناکم من ذکر و انثی و جعلناکم شعوبا و قبایل لتعارفوا ان اکرمکم عندالله اتقیکم ان الله علیم خبیر (حجرات، 13).

[6]. همان (حجرات، 13).

[7]. انا هدیناه السبیل اما شاکرا و اما کفورا.

[8]. انا خلقنا الجن و الانس الا لیعبدون.

[9]. للرجال نصیب مما اکتسبوا وللنساء نصیب مما الکتسبن. (نساء، 7).

[10]. قانون اساسی، اصل 28.

[11]. هدایت نیا، الگوی سوم: الگوی رفتاری زن در خانواده و جامعه، ص 84-85.

[12]. حیدری شیخ طبقی، جایگاه اشتغال زنان در الگوی اسلامی-ایرانی پیشرفت، مفاهیم، مبانی و ارکان پیشرفت، ص 803-819.

[13]. بیانات رهبر معظم انقلاب در سومین نشست اندیشه‌های راهبردی (14/10/1390)

[14]. بیانات رهبر معظم انقلاب در دیدار با زنان (25/9/1371)

[15]. سجستانی، سنن ابوداود، ج 1.

[16]. کلینی، الکافی، ج 5، ص 518.

[17]. طباطبایی، المیزان، ج 4، ص 24.