آسیب‏‏‏شناسی بازی‏های رایانه‏ای – بخش اول

د) تأثیرات نسل جدید در بازی‏های رایانه‏ای

نسل جدید بازی‏ها با پدید آوردن دنیاهای ویدیویی جدید چند کاربره و محیط‏های داستانی – تخیلی که هدفشان کشتن هیولا، کسب تجربه و پیدا کردن گنجینه است و یا فضاهای اجتماعی که با هدف سرگردان بودن، وارد شدن در روابط خصوصی و شرکت کردن در اجتماع‏های عجیب و غریب را دارند و محیط‏های جذابی را برای کاربران ایجاد می‏کنند. در بعضی از آنها حتی فراتر از این است و به کاربر، این امکان را می‏دهند که محیط را با سلیقه خود طراحی و تنظیم کند.
هوش مصنوعی (AI) قادر به ترسیم نوعی بازی است که در آن بازیگران مجازی، برای مثال می‏توانند از هم‏گروه‏های مجازی یا از رقبا باشند که هر کدام، اهداف و انگیزه‏های خود را دارند. با تجسم کردن یا پوشیدن لباس‏های محلی زیبا و یا پوشیدن زره و کلاهخود می‏توانید وارد میدان جنگ شوید. این تغییراتی است که بر روی بدن شما می‏تواند صورت گیرد، صدای شما نیز می‏تواند تغییر کند. قوه ادراک فرد نیز ممکن است تغییر کند. بنابراین نگرانی از اثرهای شناختی و اجتماعی دنیاهای تجسمی، در نسل جدیدتر بازی‏ها وجود دارد. بسیاری از افراد که به صورت متوالی از این بازی‏ها استفاده می‏کنند، اعلام کرده‏اند که به طور قابل ملاحظه‏ای منزوی شده و کنترل ایشان بر روابط اجتماعی، فوق العاده ضعیف شده است و حالتی شبیه رفتار افراد خجالتی پیدا کرده‏اند. به‏ویژه بازی‏های چند کاربره ممکن است قوه ادراک جوانان را درباره تفاوت بین دنیای واقعی و مجازی تا حدی مغشوش کند؛ به‏گونه‏ای که آنها دچار پرخاشگری و خشونت شوند.

۴. راه‏کارهای پیش‏گیری از آسیب

موارد زیر برای پیش‏گیری از آسیب‏های بازی‏های رایانه‏ای پیشنهاد می‏شود:
– تولید فناوری و بازی‏های رایانه‏ای بومی؛
– حضور فعال جامعه اسلامی در فضای اینترنتی و پاکسازی سایت‏های فارسی زبان از انحرافات و ایجاد فضای مجازی بدون دغدغه برای گسترش و نشر قوانین و معارف اسلام و قرآن؛
-آموزش فرهنگ استفاده از فناوری در بین رده‏های مختلف سنی افراد، همراه ترویج آموزه‏های دینی و قرآنی؛
– ایجاد بسترهای مناسب درباره ابزارها و امکانات فرهنگی و غنی‏سازی اوقات فراغت جوانان و نوجوانان؛
– توجه بیشتر به استفاده از بازی‏های تصویری خلاق برای کودکان، مانند حل معماهای تصویری.
– بازی دسته‏جمعی کودکان با ابزارهای تصویری به مدت کوتاه؛
– ارتباط صحیح و اختصاص وقت بیشتر والدین برای کودک و نوجوان خویش باعث کاهش استفاده کودکان از این بازی‏ها؛
به اعتقاد پزشکان، مقصران اصلی، والدین هستند که فرزندان خود را برای ساعت‏های طولانی در مقابل تلویزیون، رایانه، ویدئوگیم، یا فیلم‏های ویدئویی رها می‏کنند. والدین باید همراه فرزندان خود به کوهستان، باشگاه‏‏ها و میادین ورزش بروند و به بازی‏های مورد علاقه آنها بپردازند تا انرژی عصبی و روانی آنان تخلیه و توجه به بازی‏های رایانه‏ای کم شود.
– جلوگیری از نشستن فرزند در فاصله نزدیکی از صفحه رایانه؛
– استفاده از رایانه‏های با صفحه کوچک؛
– کاهش نور صفحه نمایشگر؛
– ضرورت استراحت بچه‏‏ها به طور مرتب بین دو نوبت بازی؛
– لزوم تسلط چشم‏ها به صفحه رایانه؛
– تنظیم روشنایی اتاق برای به حداقل رساندنِ زنندگی نور؛
– اجازه والدین به کودکان برای استفاده از این بازی‏ها فقط در روزهای تعطیل؛
– تذکر با استدلال و منطق درباره آسیب‏های رایانه به کودکان؛
– گزینش بازی‏های کم‏زیان‏تر برای کودکان؛
مخرب‏ترین بازی‏های تصویری، بازی‏هایی هستند که تصاویر آنها به طور مکرر بر صفحه ظاهر می‏شوند و کودک باید به تمام تصاویری که از برابر چشم وی می‏گذرند، شلیک کند؛ پس توصیه می‏شود از این‏گونه بازی‏ها کمتر در دسترس کودک قرار گیرد.
– آشنایی والدین با رایانه و گذراندن دوره‏های آموزشی در این زمینه و در صورت لزوم یادگیری برخی نکات از کودکان؛
– صحبت با کودکان درباره نحوه استفاده از رایانه و خطرهای آن و نیز ارائه هشدارهای لازم برای استفاده آنلاین(بر خط)؛
– قرار دادن رایانه در مکانی برای تحت نظر داشتن فعالیت‏های کودک؛
– محدود کردن زمان استفاده از رایانه، در صورت کاهش تماس‏های اجتماعی وی؛
– همراهی با کودکان هنگام حضور آنان در اتاق‏های گفتگوی اینترنتی؛
– بررسی‏ نامه‏های الکترونیکی کودکان و حذف پیام‏های نامناسب؛
– استفاده از نرم‏افزارهای فیلتر کننده برای جلوگیری از مشاهده محتویات نامناسبغ
چنین نرم‏افزارهایی همچنین می‏توانند نشانی تمام سایت‏هایی که کودک به آنها سر زده را ثبت کنند تا والدین بعدا آنها را بررسی کنند. البته هیچ‏یک از نرم‏افزارها نمی‏توانند جایگزین همراهی والدین با کودکان شوند.
– لزوم استفاده از برنامه‏‏های متناسب با رشد و تکامل کودک؛
– تشویق کودک به تعامل با خانواده، به جای استفاده بیش از حد از رایانه؛
– استفاده از رایانه به عنوان ابزار مکمل آموزشی، نه تنها راه برای آموزش؛
– تهیه برنامه‏های آموزشی برای والدین و معلمان.

۵. بازی در آموزه‏های اسلامی

بازی، وسیله‏ای است برای یادگیری، آمادگی برای زندگی، ابتکار، کسب موفقیت و سرشار شدن از شادی و نشاط، رشد اندام، اجتماعی‏شدن کودک، ارضای میل برتری‏جویی و خودنمایی، تسکین عواطف و بیرون ریختن ناراحتی‏ها، شناخت شخصیت کودک و رشد شخصیت او و نیز مبارزه با رفتارهای اضطرابی کودک. به طور خلاصه، بازی، باعث رشد همه‏جانبة کودک را در بعد جسمی، عاطفی، عقلی و اخلاقی فراهم می‏آورد.
نقش اساسی بازی در تربیت کودک، مطلبی است که هم در قرآن و هم در سنت معصومین(ع) درباره آن تأکید شده است.

الف) جایگاه بازی کودک در قرآن

«اللعب» در معانی مختلفی از جمله بازی‏کردن، شادی‏کردن و شوخی‏کردن به کار می‏رود. «لهو» در لغت به معنای چیزی است که انسان را سرگرم و فکرش را منحرف کند و او را از چیزی غافل سازد؛ اما اگر بازی و سرگرمی، معنای «لهو» به خود نگیرد، یعنی سبب مشغولیت بیهودة فکر و بازداشتن انسان از مسائل مهم و جدی زندگی و اتلاف عمر نباشد و در یک کلمه، هدف‏دار، سازنده و عقلایی باشد، اشکالی ندارد.
خداوند در قرآن کریم به همة ابعاد زندگی بشری توجه کرده و راهنمایی‏‏های لازم را برای سعادت انسان در دنیا و آخرت مبذول داشته است. بازی کودک هم از جمله موضوعاتی است که به طور غیر مستقیم در سورة یوسف به آن سفارش شده است. در داستان آموزندة یوسف و برادرانش، از زبان برادران یوسف، چنین می‏خوانیم: «قَالُواْ یا أَبَانَا مَا لَکَ لاَ تَأْمَنَّا عَلَى یوسُفَ وَإِنَّا لَهُ لَنَاصِحُونَ أَرْسِلْهُ مَعَنَا غَدًا یرْتَعْ وَیلْعَبْ وَإِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ»؛ «گفتند: پدر، چرا دربارة یوسف از ما ایمن نیستی؟ با اینکه ما خیرخواه او هستیم. او را فردا همراه ما بفرست تا بگردد و بازی کند و ما نگهبان اوییم.»
مسلما چنین منطقی مورد قبول حضرت یعقوب(ع) است. به همین علت، پاسخی که وی به آنها می‏دهد، این نیست که اشتباه می‏کنید و کودک معصوم من، اهل گردش و بازی نیست و نباید عمر عزیز خود را در این راه‏ها تلف کند؛ اما از اینکه مبادا یوسف بر اثر غفلت برادران، طعمة گرگ شود، ابراز نگرانی می‏کند. پسران او در پاسخ می‏گویند: «لَئِنْ أَکَلَهُ الذِّئْبُ وَنَحْنُ عُصْبَةٌ إِنَّا إِذًا لَّخَاسِرُونَ»؛  «اگر او را گرگ بخورد، با اینکه ما گروه نیرومندی هستیم، از زیانکاران خواهیم بود.»
آنان بالاخره پدر را قانع می‏کنند و اما وقتی یوسف را با خود به صحرا می‏برند و در چاه می‏اندازند، می‏باید عذر موجهی برای پدر بیاورند و دلیل قانع کننده‏ای برای غفلت خود از یوسف ارائه دهند؛ ازاین‏رو می‏گویند: «یا أَبَانَا إِنَّا ذَهَبْنَا نَسْتَبِقُ وَتَرَکْنَا یوسُفَ عِندَ مَتَاعِنَا فَأَکَلَهُ الذِّئْبُ»؛  «ای پدر، ما رفتیم و مشغول مسابقه شدیم و یوسف را نزد اثاث خود گذاردیم و گرگ او را خورد.»
برخی از نکاتی که از این داستان به دست می‏آید، عبارت‏اند از:
– بازی در تقویت نیروی بدنی نقش جدی دارد و از آنجا که نیرومندی و ورزشکار بودن، مزیت و فضیلت است، به همین دلیل برادران یوسف در دو جا مطرح می‏کنند که ما گروهی نیرومند و ورزشکاریم.
– اعتراض نکردن حضرت یعقوب(ع) نشان می‏دهد که‏ وی بازی را برای کودک، لازم می‏داند. قرآن کریم نیز این امر را از یعقوب(ع) می‏پذیرد و او را به سبب فرستادن یوسف(ع) به بازی مؤاخذه نمی‏کند.
– بازی، تحرک و ورزش، بهتر است در هوای آزاد، محیط باز و فضای سبز صورت گیرد؛ به ‏این جهت، برادران یوسف به پدر می‏گویند: «یرتع و یلعب» تا یوسف در چمن و مراتع بگردد و بازی کند.
– بهانه برادران یوسف(ع) برای غفلت از یوسف، اشتغال به ورزش و مسابقة ورزشی است و یعقوب(ع) هم به آنان خرده نمی‏گیرد که چرا به ورزش و مسابقة ورزشی پرداختید.

ب) جایگاه بازی کودک در سنت معصومین(ع)

پیامبر گرامی اسلام(ص) فرمود: «ما پیامبران مأمور شده‏ایم که با مردم به‏اندازة خرد آنها سخن بگوییم» اگر برای توفیق در تعلیم و تزکیة انسان‏ها، پیامبران والامقام خود را در سطح انسان‏های عادی قرار می‏دهند و به زبان آنها تکلم می‏کنند، چه بهتر که انسان‏های بالغ، مخصوصاً پدر و مادر، معلمان و مربیان نیز لحظاتی کودکی کنند و اوقاتی با کودکان، هم‏بازی شوند تا بهتر و کامل‏تر بتوانند در تعلیم و تربیت آنها موفق شوند. به هر حال، بازی، قسمتی از زندگانی اطفال را اشغال می‏کند و برای آنها امری مهم به شمار می‏رود.
امام صادق(ع) فرمود: «دَع اِبنَکَ یَلعَب سَبعَ سِنینَ و یُؤدّبُ سَبعاً و الزَمهُ نَفسَکَ سَبعَ سِنینَ فَاِن اَفلَحَ وَ اِلاّ فَاِنَّهُ مَن لاخَیرَ فیه؛ فرزندت را بگذار تا هفت سال بازی کند و هفت سال باید ادب شود و هفت سال باید ملازم او باشی. اگر رستگار شد چه بهتر و اگر نشد خیری در او نیست.»
در روایت دیگری از حضرت صادق(ع) آمده است: «اَلغُلامُ یَلعَبُ سَبعَ سِنینَ وَ یَتَعَلَّمُ الکِتابَ سَبعَ سِنینَ و یَتَعَلّمُ الحَلالَ وَ الحَرامَ سَبعَ سِنین؛ کودک به مدت هفت سال بازی می‏کند و هفت سال قرآن می‏آموزد و هفت سال حلال و حرام می‏آموزد.»
به نظر می‏رسد که برای کودکان، فقر اقتصادی قابل تحمل است؛ اما فقرِ بازی، قابل تحمل نیست. در خانة امیر المؤمنین(ع) گاهی حسنین(ع) به‏شدت گرسنه می‏شدند و آذوقه‏ای نبود که سیر شوند. کودکان، این گرسنگی را با بردباری تحمل و در برابرش استقامت می‏کردند؛ اما همین کودکان در مسألة بازی به هیچ‏وجه «کفّ نفس» نداشتند و با انواع بازی‏ها سرگرم بودند و با هر کس که بازی با او مفید بود ـ حتی با پیرمردی چون ابورافع ـ بازی می‏کردند و البته بهترین و شایسته‏ترین هم‏بازی آنها مقام رسالت و خاتمیت بود.
رسول خدا(ص) چون از سفر بازمی‏گشت، کودکان به دیدارش می‏شتافتند. نبی اکرم(ص) می‏ایستاد و به آنان اجازه می‏داد تا از سر و دوش او بالا روند و آنان چنین می‏کردند. حضرت به اصحاب نیز می‏فرمود تا برخی از کودکان را بر دوش خود سوار کنند. البته از دیدگاه آموزه‏های دینی، تفریح و سرگرمی فقط مخصوص کودکان نیست؛ بلکه بزرگ‏سالان نیز می‏توانند با سرگرمی‏های مناسب، خود را از کسالت نجات دهند. رسول خدا(ص) می‏فرماید: «خَیرُ لَهو المُؤمِن السَّباحَه، و خَیرُ لَهو المِرأه المُغزل؛ بهترین سرگرمی برای مرد با ایمان، شنا و بهترین سرگرمی برای زن با ایمان، ریسندگی است.» همچنین از پیامبر(ص) نقل شده است که فرمود: به سرگرمی و بازی بپردازید؛ زیرا من دوست ندارم که در دین شما سخت‏گیری و خشونت دیده شود.

ج) بایسته‏ های بازی کودک در قرآن و سنت معصومین(ع)

یک – مدت بازی

اسلام در هفت سال اول توصیه می‏کند به کودک، آزادی داده شود تا هر چه دلش خواست جست‏و‏خیز کند؛ چراکه با جست‏و‏خیز کردن و تماس با دنیای فیزیکی، در معرض تجارب و فعالیت‏های سازنده و سودمند قرار می‏گیرد.
تجارب کودکان قبل از مدرسه در بازی آنها خلاصه می‏شود و می‏توان بازی را جدی‏ترین کار یا تجربة کودکان به حساب آورد. در این صورت نه‏تنها از بسیاری از نارسایی‏های ذهنی او جلوگیری می‏شود؛ بلکه به مقدار قابل ملاحظه‏ای رشد هوشی‏ وی افزایش می‏یابد و به احتمال قوی از نابسامانی عاطفی او نیز جلوگیری به عمل خواهد آمد. پیشوایان معصوم(ع) هم به لحاظ بشر بودن، در دوران کودکی، از طبیعت کودکانه بیگانه نبوده‏اند. در کتاب «ام النبی» نوشتة بنت الشاطی آمده است: هنگامی که آمنه، کودک هفت سالة خود را برای زیارت تربت پدرش، عبدالله، به یثرب می‏برد. فقط یک بار با او به زیارت قبر پدر می‏رفت و بقیة روزها او را آزاد می‏گذارد تا با کودکان همسال خود به بازی، مسابقه و شنا بپردازد.
والدین و مربیان باید آزادی در بازی را از طفل سلب نکنند؛ ولی در عین حال، مواظب و مراقب او باشند که گرفتار خطرها و آفات نشود. این مراقبت، نشانگر نوعی محبت به کودک و توجه به سلامتی و امنیت اوست.

دو- نوع بازی

مشخصات بازی مطلوب در اسلام عبارت است از:
– بدآموزی نداشته باشد. اثر تربیتی بازی، بسته به مضمون آن است. هر اندازه بازی پرمحتواتر باشد، اثر تربیتی‏اش بهتر است. بنابراین مربی باید بتواند بر مضمون بازی، یعنی انتخاب موضوع، تکمیل موضوع بازی، تقسیم نقش‏ها و اجرای آنها تأثیر بگذارد و اجازه ندهد جریان بازی به سمتی پیش برود که برای کودک، بدآموزی داشته باشد.
– در طریق خیر و صلاح آنان باشد.
– موجبات رشد همه‏جانبه را برای کودکان فراهم آورد.
– ضرر و مفسده‏ای در پی نداشته باشد.
بازی و سرگرمی را می‏توان در قالب مسابقه و رقابت سالم بین کودکان ترتیب داد. در سیرة ائمه معصومین(ع) نیز این نوع بازی‏ها و مسابقات بسیار دیده می‏شود. در یکی از روایات چنین آمده است: «حسنین(ع) تمرین خط می‏کردند. امام حسن(ع) گفت: خط من بهتر است و امام حسین(ع) گفت: خط من بهتر است. از مادر خواستند که میان آنها داوری کند؛ اما مادر نمی‏خواست که با داوری خود، یکی از آن دو را آزرده و دل شکسته کند. به همین علت آنها را نزد امیر المؤمنین(ع) فرستاد. آن حضرت هم از داوری خودداری کرد و آنها را نزد پیامبر(ص) فرستاد. پیامبر(ص) هم از داوری خودداری کرد و به جبرئیل حواله داد و جبرئیل نیز به اسرافیل و اسرافیل به خداوند متعال و خداوند نیز این کار مهم را به خود حضرت زهرا(س) برگرداند.
حضرت فاطمه(س) فرمود: دانه‏های گردن‏بندم را بر زمین می‏ریزم؛ هر کس دانه‏های بیشتری جمع کرد، خط بهتری دارد. دانه‏های گردن‏بند بر زمین ریخته شد و کودکان برای جمع‏آوری به تلاش و رقابت پرداختند. سرانجام خداوند جبرئیل را مأمور کرد که دانه‏های گردن‏بند را میان آنها نصف کند تا دل هیچ‏یک نشکند.»

سه – محیط بازی

محیط بازی باید امن و وسیع باشد. یکی از درس‏هایی که از داستان یوسف(ع) به دست می‏آید، این است که بازی و مسابقه در هوای آزاد صحرا، مناسب‏تر است؛ زیرا هم برای سلامت طفل مفیدتر و هم برای آشنایی او با طبیعت لازم‏تر است.
روزی هنگامی که آفتاب بالا آمده بود، امّ ایمن برای پیامبر خدا(ص) خبر آورد که بچه‏ها گم شده‏اند. هر کس به طرفی رفت؛ اما پیامبر(ص) به سمت دامنة کوه رفت و در آنجا مشاهده کرد که بچه‏ها به هم چسبیده و خوابند و ماری بالای سرشان ایستاده است. پیامبر(ص) به طرف مار رفت؛ مار نیز متوجه پیامبر(ص) شد و به سوراخی پناه برد. سپس پیامبر(ص) به سوی بچه‏ها رفت و آنها را از هم جدا کرد و پیشانی‏شان را بوسید و فرمود: «ما اکرمکما عند الله؛ چقدر شما در پیشگاه خدا گرامی هستید!» آن‏گاه آنان را بر دوش چپ و راست خود نشاند و به راه افتادند. سلمان فارسی، خطاب به حسنین(ع) گفت: چه مرکب خوبی است، مرکب شما! و پیامبر(ص) فرمود: چه خوب سواری هستند آنها و پدر آنها بهتر از آنهاست. جالب این است که در اینجا پیامبر(ص) عصبانی نمی‏شود و پرخاش نمی‏کند که شما چرا به دشت و صحرا رفتید تا با این خطرها مواجه شوید. گویا با این رفتار محبت‏آمیز و صحة عملی گذاردن بر این عمل کودکان، می‏خواهد تفهیم کند که اگر بناست کودکان، مردانی شجاع و کارآزموده باشند، حتما باید با این‏گونه صحنه‏ها رو‏به‏رو شوند.
همچنین طفل برای بازی به فضای کافی احتیاج دارد و اسلام هم طرفدار خانة وسیع است. امام صادق(ع) فرمودند: «مِن سَعادهِ الرَجُلِ سِعۀُ دارِهِ؛ داشتن خانة وسیع از سعادت مرد است.»
فضای وسیع و تنوع امکانات برای بازی، بیش از هر چیز کودک را به فعالیت‏های عضلانی و حرکت سریع برمی‏انگیزد و در خانه نیز کودک می‏خواهد از همة وسایل و امکانات استفاده کند. عروسک، اسباب نقاشی و تزیینات، ساعت، انواع وسایل منزل، حتی چرخ خیاطی و ماشین آب‏میوه‏گیری، کودک را وادار به کنجکاوی دربارة آنها می‏کند. در حقیقت، کودک می‏خواهد از هر چیزی که در دسترسش قرار دارد، سر در بیاورد. بنابراین نباید او را منع و سرزنش کرد. اگر محیط بازی و وسایل آن به گونه‏ای باشد که کودک را به تفکر وادارد، رشد عقلانی او پرورش می‏یابد. از لحاظ رشد اجتماعی نیز کودک باید در محیط بازی با هم‏بازی‏های خود مشغول شود.
ولی باید بر فضای بازی، اخلاق و معنویت حاکم باشد و رابطة هم‏بازی‏ها رابطة گرگ و بره نباشد و دروغ، تزویر، اغوا، انحراف، فریب و خیانت با فضای بازی آمیخته نشود. اگر ارمغان هم‏بازی‏ها برای کودکان اینها باشد، باید نوباوگان خود را از آنها دور سازیم. در این صورت، خلأ هم‏بازی خوب را باید خود بزرگ‏سالان پر کنند؛ چرا که کودک را می‏شود از هم‏بازی بد محروم کرد؛ اما نمی‏شود از بازی برحذر داشت.

پایش سبک زندگی، سال اول، شماره ۳، مرداد ۱۳۹۳، صفحات ۸۵-۹۰.