اثرات و پیامدهای تربیتی و اخلاقی اینترنت و فضای مجازی

ما اکنون در دورانی زندگی می‌کنیم که فناوری‌های نوین و پیشرفته در آن به‌گونه‌ای حیرت‌آور زندگی انسان‌ها را تحت تأثیر قرار داده است. در دنیای امروز، توسعه این‌گونه فناوری‌ها بر ابعاد مختلف سلامت جسمی و روانی افراد تأثیر می‌گذارد. تنوع و گونه‌گونی این فناوری‌ها مرزهای فیزیکی و مادی را درنوردیده و سبک جدیدی از زندگی را پدید آورده است که از آن به‌عنوان اینترنت و فضای مجازی یاد می‌شود. اینترنت پدیده عصر کنونی است که همه‌جا حضور دارد و تعداد کاربران آن روزبه‌روز در حال افزایش است. امروزه اینترنت برای زندگی بسیاری از افراد و جوامع به یک ضرورت اجتناب‌ناپذیر تبدیل شده است. محققان بر این باورند که اینترنت و به‌طورکلی استفاده از فضای مجازی بر جنبه‌های مختلف سلامت جسمی و روانی افراد و اجتماع آثار مثبت و منفی بسزایی دارد.

اینترنت و فضای مجازی

ازآنجاکه اینترنت دارای کارکردهای پیچیده و متفاوتی است، تعریف آن دشوار است؛ بااین‌حال در یک تعریف بسیار کلی می‌توان اینترنت را همچون مخزنی از داده‌ها و اطلاعات خوب و بد، زشت و زیبا، اخلاقی و غیراخلاقی دانست.[1]

فضای مجازی[2] نیز به مجموعه‌ای از ارتباطات انسان‌ها از طریق رایانه و وسایل مخابراتی، بدون در نظر گرفتن جغرافیای فیزیکی گفته می‌شود. Cyber پیشوندی است برای توصیف شخص، شی‌ء، معنی، یا فضایی مربوط به دنیای رایانه و اطلاعات. تک‌واژ cyber از زبان یونانی به معنی «کنترل» گرفته شده و cybernetic سیستم رایانه‌ای قدرتمندی است که امکان کنترل رایانه‌های به‌هم‌پیوسته را فراهم می‌سازد. همچنینcyber organism یا cyberorg حاصل پیوند طبیعت و جامعه و فناوری است.[3]

در طی توسعه شبکه اینترنت، واژه‌های بسیاری با این پیشوند ساخته شده‌اند، ازجمله cyberspace (فضای مجازی)، cybercitizen (شهروند مجازی)، cybercash (نقدینگی مجازی)، cyberbusiness (کسب‌وکار مجازی)، cyberchannel (کانال مجازی).[4]

دستگاه‌های مجهز یا متصل به اینترنت[5] از مصادیق فضای مجازی‌اند که کاربران آن می‌توانند از طریق چت، کامنت، پست الکترونیکی و… با یکدیگر ارتباط برقرار کنند و انواع اطلاعات را در قالب‌های گوناگون متن، تصویر، صدا و حتی پخش تصویری[6] ارسال یا دریافت کنند.

بر این اساس، واقعیت مجازی واقعیت مخلوق رایانه است و ازاین‌رو، مجازی خوانده می‌شود که در محیط مادی فضایی را اشغال نمی‌کند و درنتیجه تعامل از طریق الکترونیکی پدید می‌آید. واقعیت مجازی وجود فیزیکی ندارد و با نرم‌افزار تولید می‌شود.[7]

کارکردهای منفی اینترنت و فضای مجازی

با وجود کارکردهای مثبتی که برای اینترنت وجود دارد، سوی دیگر آن، تاریک است. بر اساس پژوهش‌ها، گسترش اینترنت به ایجاد دگرگونی‌هایی در جنبه‌های مختلف زندگی انجامیده و در کنار دستاوردهای انکارناپذیر مثبت در زمینه‌های گوناگون، پیامدهای نامطلوبی نیز به همراه داشته است.

فضای مجازی که اینترنت شاخص‌ترین زمینه و ابزار آن محسوب می‌شود از جهت اخلاقی، روانی و تربیتی دارای آثار منفی فراوانی است که در این مختصر اجمالاً به تبیین و توصیف سه نمونه اساسی آن پرداخته می‌شود. این موارد عبارت‌اند از: هرزه‌نگاری، خشونت و اعتیاد اینترنتی.[8]

هرزه‌نگاری^[9]

فضای اینترنت از نظر اخلاقی، می‌تواند مکانی خطرناک برای فراگیر ساختن ناهنجاری‌های اخلاقی به‌شمار رود. تا آنجا که به‌راحتی در سایت‌های مختلف، مسائل غیراخلاقی در قالب فیلم، کارتون، تبلیغات زیان‌بار و تصاویر مستهجن رواج می‌یابد. یکی از پیامدهای منفی اینترنت، اشاعه فحشا، بی‌بندوباری اخلاقی و تحریک جنسی است. با دسترسی آسان به اینترنت این امکان وجود دارد که حتی کودکان به‌واسطه دیدن مطالب و تصاویر مستهجن رفتارهای غیراخلاقی از خود بروز دهند.[10]

از دیدگاه اندیشمندان علوم اجتماعی، اینترنت به دلیل داشتن سه ویژگیِ قابلیت دسترسی آسان، هزینه اندک و گمنامی کاربر، به یکی از مهم‌ترین منابع اشاعه هرزه‌نگاری تبدیل شده است.[11] برخی از پایگاه‌های اینترنتی، صحنه‌های جنسی را در عریان‌ترین، صریح‌ترین و غیراخلاقی‌ترین وجه ممکن به نمایش می‌گذارند هرساله بر حجم این‌گونه هرزه‌نگاری‌ها افزوده می‌شود؛ درحالی‌که در گذشته برای دست‌یابی به مجله‌های هرزه‌نگاری و یافتن این‌گونه مسائل می‌بایست افراد به مکان‌های ناسالم و نکبت‌بار مراجعه می‌کردند.[12]

به گفته آلبرت بن‌شاپ امروزه در سایه تحولات شگفت‌آور و مبهوت‌کننده فناوری، نوعی روابط جدید عاشقانه و شکل جدیدی از روابط جنسی در فضای مجازی به وجود آمده است که از آن با عنوان «سکس مجازی» یاد می‌شود. سکس مجازی موضوع جدیدی است که به‌سرعت در حال گسترش است، به‌طوری‌که شرکت‌ها و پایگاه‌های بسیاری، توجه خود را تنها معطوف به این موضوع و نزدیک‌تر نمودن این نوع سکس مجازی به سکس طبیعی کرده‌اند.

ویژگی اساسی سکس مجازی آن است که با کمترین مخاطره و هزینه همراه است. فرد در هر زمانی می‌تواند فرصتی برای ارضای خود در فضای مجازی بیابد. کاربران به‌راحتی و به‌طور مخفیانه می‌توانند دست به گفت‌وگوها و رفتارهای شهوانی بزنند و ترس از گیر افتادن توسط همسرانشان را ندارند. بی‌شک شکل‌گیری چنین شرایطی و گسترش چنین خلوت‌های مجازی‌ای می‌تواند نقطه آغازی برای انقلاب دیگری در عرصه سکس باشد.

سکس مجازی به‌نوعی هنر استفاده از اینترنت برای اغوا و ارضای موهومات و علایق جنسی و ایفای روابط جنسی در فضای مجازی است. متن، صدا و تصویر به نحوی تبادل می‌شود تا بتواند ازلحاظ عاطفی و جنسی هر دو طرف را تحریک کند. در چنین ارتباطی است که آن‌ها رفتارهای جنسی را در ذهن خود مجسم می‌کنند و بدین شکل ارضا می‌شوند. افراد در چنین روابط مجازی‌ای، فرصتی می‌یابند تا در خلال این روابط یا پس از آن دست به استمنا بزنند. به‌عبارتی‌دیگر، سکس مجازی اساساً به نوع پیچیده‌ای از استمنا می‌انجامد. افراد با تحریک جسمی و روحی خود، حتی بدون آن‌که طرف مقابل متوجه شود، دست به خودارضایی می‌زنند.

آثار و پیامدهای سکس مجازی

گزارش‌ها حاکی از افزایش روزافزون استفاده از پایگاه‌های اینترنتی سکسی است.[13] اتصال به پایگاه‌های اینترنتی ویژه سکس، افزون بر کاربران خانگی، از معضلات جدی در محیط‌های کاری نیز هست.[14] پیامدهای هرزه‌نگاری اینترنتی می‌تواند بسیار خطرناک باشد. افراد بسیاری به‌خاطر استفاده از پایگاه‌های سکس اینترنتی، کار، فرصت شغلی و زندگی زناشویی خود را به مخاطره انداخته‌اند. در پژوهشی که بر روی 91 زن که شوهرانشان به این عمل دچار شده‌اند، بیان شده که همه آن‌ها احساس می‌کنند به آنان خیانت شده و ایشان آسیب دیده‌اند. 68 درصد آنان اعلام کردند که شوهرانشان به‌خاطر تماشای سکس اینترنتی، به آن‌ها بی‌علاقه شده‌اند. 2/32 درصد آن‌ها نیز، علت جدا شدن از همسرانشان را اینترنت می‌دانستند.[15]

به باور برخی، اینترنت این توان را دارد تا به‌گونه‌ای بنیادین، اعمال، آداب و فرهنگ جنسی افراد را تغییر دهد و تعریف رفتار جنسی را دگرگون سازد.[16]

برخی از مؤلفان برآنند که بسیاری از افراد به دلیل تماشای سکس‌های اینترنتی، به مشکلات جنسی آلوده شده‌اند که در صورت نبود اینترنت این اتفاق نمی‌افتاد.[17] بولن و هاره (2000 م.) در پژوهشی با عنوان «اینترنت؛ پیامدهای آن بر سلامت و رفتار»، از پنج عامل به‌عنوان آسیب‌هایی که کاربران اینترنت را تهدید می‌کند، نام برده‌اند. این عوامل عبارت‌اند از:[18]

• ماهیت سانسورنشدة اینترنت و ناتوانی افراد در ارزیابی دقیق اطلاعاتی که با آن مواجه می‌شوند؛
• پیامدهای منفی دیدن هرزه‌نگاری‌ها و محتواهای جنسی و غیراخلاقی؛
• پیامدهای تحریک جنسی؛ در این فضای مجازی، این احتمال هست که افراد به‌طور ناخودآگاه از داده‌ها و تصویرها تأثیرپذیرند. از نظر روان‌شناسی، ما می‌توانیم محرک‌هایی را ثبت کنیم که از ادراک آن‌ها ناآگاهیم. درواقع، می‌توانیم به‌نوعی یادگیری و تأثیرپذیری از محرک‌های جنسی در اینترنت معتقد باشیم که آگاهانه نیست و افراد بدون قصد و آگاهی به ثبت آن اقدام می‌کنند. این‌گونه یادگیری، در اصطلاح «یادگیری پنهان»^[19] نامیده می‌شود.[20]
• خطرهای بالقوه ناشی از فراهم شدن دیدارهای شخصی آنلاین با افراد گوناگون؛
• پیامدهای مواجهه با پایگاه‌ها یا منابع آزاردهنده و تهدیدکننده.[21]

در حال حاضر، پایگاه‌های اینترنتی ویژه سکس، صنعتی است که به‌سرعت در سراسر جهان در حال گسترش است و عامل آن تاحدودی شرایط آزاد و بی‌قیدوشرط در اینترنت است.[22]

ازجمله موارد قابل‌تأمل در مورد این نوع سکس آن است که حتی داشتن زوج یا معشوق واقعی در زندگی حقیقی نیز مانعی برای پرداختن به این روابط مجازی نیست. چنین افرادی، به‌هیچ‌وجه چنین روابط مجازی‌ای را نوعی خیانت در زندگی زناشویی خود نمی‌دانند. حتی در موارد متعددی، این روابط به‌قدری گسترش یافته که جایگزین روابط واقعی شده است. این وضعیت را می‌توان تهدیدی علیه روابط ریشه‌دار مرسوم زناشویی دانست.

خشونت

یکی از مهم‌ترین و درعین‌حال جذاب‌ترین امکاناتی که فضای مجازی در اختیار کاربران قرار می‌دهد بازی مجازی است. به‌جرئت می‌توان گفت که یکی از تأثیرات منفی استفاده زیاد از بازی‌های رایانه‌ای است، افزایش روحیه خشونت و پرخاشگری در میان کاربران بازی‌های رایانه‌ای است. استفاده از بازی‌های رایانه‌ای خشونت‌آمیز به‌طور گسترده در میان کودکان و بزرگ‌سالان رواج یافته است. افرادی که مشغول بازی‌های رایانه‌ای می‌شوند واقعاً در جریان بازی قرار می‌گیرند و تاحدودی فعالیت‌های بازی را خلق می‌کنند و ناگزیرند راه‌های خشونت‌آمیزی را شناسایی و انتخاب کنند. خشونت‌های ارائه‌شده بدون پیامدهای منفی توجیه می‌شوند و همراه با سرگرمی و تفریح نیز هستند.

هرروز بازی‌های جدیدی تولید و به بازار عرضه می‌شوند که خشونت در آن موج می‌زند، صحنه‌هایی چون خفه کردن همراه با صدای شکستن مهره‌های گردن؛ استفاده از ضربات مشت و پا همراه با صدای شکستن استخوان‌های دشمن؛ استفاده از سلاح‌های سرد مانند چاقو، خنجر و شمشیر همراه با افکت‌هایی چون صدای ناله و پاشیدن خون به اطراف؛ قتل افراد عادی به‌خاطر سرقت؛ ماشین‌ربایی، استفاده از سلاح‌های گرم، ترسیم خون در بازی؛ و یا نمایش خون حاصل از قطع عضو.

با توجه به ویژگی تعاملی بودن بازی‌های رایانه‌ای، خشونت موجود در این بازی‌ها نیز تعاملی است؛ یعنی ممکن است فرد به‌طور عمیقی درگیر بازی شود. این درگیریِ بیش از حد، کنترل فرد را با مشکل مواجه می‌سازد. بازیگر در دنیای بازی با یک‌سری فاصله روبه‌رو است. خشونت در بازی‌های مجازی، یکی از موضوعاتی است که بحث‌ها و نگرانی‌های بی‌شماری را دامن زده است. والدین، معلمان و سیاست‌مداران با خشونت و نمایش خون و خون‌ریزی در بازی مخالف‌اند. والدین از اینکه فرزندانشان شاهد صحنه‌های خشونت‌آمیز بوده و نسبت به دیگران رفتارهای خشن داشته باشند، هراسان‌اند. بسیاری از این بازی‌ها صحنه‌هایی را در پیش چشم کودکان به نمایش می‌گذارند که والدین همیشه سعی دارند تا حد ممکن فرزندان خود را از دیدن آنان منع کنند؛ به‌ویژه این‌که در بسیاری از نسل جدیدِ این بازی‌ها، صحنه‌های خشونت‌آمیز به‌صورت کاملاً عریان و دهشتناکی به تصویر درمی‌آیند.

در برخی از بازی‌ها، به‌صورت غیرقابل‌باوری، استفاده از خشونت‌آمیزترین وسایل کشتار، به تصویر در آمده است. در همان ابتدای بازی، کاربر به‌نوعی دچار شوک می‌شود؛ چراکه آن‌قدر این بازی‌ها خشن هستند که اصلاً کاربر نمی‌تواند این حد از خشونت را در اولین گام بپذیرد تا این‌که پس از انجام چند مرحله از بازی، این صحنه‌ها برای او عادی می‌شود. بدون شک، نمایش مکرر خشونت‌ها در برخی از بازی‌ها، باعث عادی شدن زشتی خون ریختن و حتی کشتن برای بیننده می‌شود. به تعبیری، در کنار این عادی‌سازی صحنه‌های خشونت‌بار، ترس‌هایی در ذهن و رؤیای فرد، به‌ویژه کودکان کم سن و سال شکل می‌گیرد که مدت‌ها با او همراه خواهد بود. این ترس‌ها ریشه‌های کابوس‌های شبانه و حتی بدخواب‌هایی در آینده می‌شود که می‌تواند فرد را مستعد بیماری‌های روانی دیگری هم بکند. از جهت تربیتی نیز این خشونت‌ها، باعث افزایش بدبینی و نوعی انزواطلبی می‌شود.

بنا به اعتقاد برخی اندیشمندان بازی‌های ویدئویی و اینترنتی خشونت‌آمیز پیام‌های کاذب و گمراه‌کننده ذیل را به بازیگران القا می‌دارد:

1. مشکلات می‌تواند به‌سرعت و با سرمایه شخصی اندک رفع شود؛
2. بهترین راه برای حل مشکلات، حذف نمودن منبع و علت مشکل است؛
3. غرق شدن در قانون بازی ویدئویی نشئت‌گرفته از واقعیت، صرف‌نظر از مورد سؤال قرار دادن قوانین، مورد قبول و پذیرش است؛
4. بهره جستن از رفتارهای غریزی به‌جای رفتارهای متفکرانه و مسئولیت‌دار در قبال واکنش به مشکلات.[23]

اعتیاد اینترنتی

لفظ اعتیاد بیشتر تداعی‌گر اعتیادهای سنتی همچون اعتیاد به الکل، نیکوتین، مواد مخدر و قمار است؛ اما اعتیاد از طریق اینترنت، نوع جدیدی از اعتیاد است که ارمغان ناخواسته عصر فناوری و ارتباطات محسوب می‌شود. گسترش رایانه‌های شخصی و افزایش اتصال به اینترنت از خانه و محل کار منجر به ظهور این نوع اعتیاد شده است. اعتیاد به اینترنت شامل اعتیاد به اتاق‌های گپ، هرزه‌نگاری، قمار آنلاین، خریدهای اینترنتی و اخبار اینترنتی و مانند آن می‌شود. این اعتیاد می‌تواند زمینه تخریب سلامت، روابط، احساسات و درنهایت روح و روان افراد را فراهم نماید.[24]

اعتیاد به اینترنت با عباراتی نظیر «اختلال ناشی از استفاده بیش از حد اینترنت» یا استفاده نامعقول و بیمارگونه از اینترنت تعریف شده است. گاهی از این بیماری با عنوان «اختلال اعتیاد به اینترنت» یا «اعتیاد مجازی» نیز نام برده می‌شود. این اختلال، پدیده‌ای چندبعدی است که علوم مختلف رایانه‌ای، حقوق، جامعه‌شناسی، پزشکی، اخلاق و روان‌شناسی هرکدام یکی از زوایای مختلف آن را موردبررسی قرار داده‌اند، اما به‌رغم تحقیقات زیادی که به‌منظور شناخت عوامل اصلی اعتیاد به اینترنت صورت گرفته است، هنوز ابهامات بسیاری در این حوزه وجود دارد.[25]

پژوهشگران، اعتیاد به اینترنت را پدیده‌ای مزمن، فراگیر و عودکننده که با صدمات جدی جسمانی، خانوادگی، شغلی، اجتماعی و روانی همراه است، می‌دانند. مهم‌ترین پیامدهای اعتیاد به اینترنت با توجه به‌شدت آن عبارت‌اند از: اختلال افسردگی، گوشه‌گیری و انزوا، اختلال خواب، خستگی بیش از حد، استرس و فشار روانی، از دست دادن کار و فرصت‌های شغلی، اختلال در روابط بین فردی، اختلافات خانوادگی، مشکلات درسی، افکار پرخاشگرانه و میل جنسی زودرس.[26]

این امور، تأثیرات منفی و مخربی بر سلامت فرد و جامعه برجای می‌گذارد. در منابع دینی راه‌حل‌هایی برای پیشگیری و درمان این‌گونه اختلالات پیشنهاد شده است؛ برای مثال برای پرهیز از اتلاف وقت و داشتن نشاط و شادابی در اسلام سرگرمی‌ها و تفریحات سالمی مانند ورزش، روابط اجتماعی (صله‌رحم، شرکت در عبادت‌های جمعی) و پرداختن به عبادت فردی که در ایام مختلف سال توصیه شده است از سرگرمی‌های سالم در اسلام است.

توان اعتیادآوری مواد مخدر، بر اساس سرعت جذب مواد مزبور به بدن انسان است؛ اما در مورد اینترنت، این سرعت به میزان در دسترس بودن بستگی دارد. افزایش سرعت مودم‌ها و سهولت دسترسی به شبکه‌ها، سطوح بالاتری از استفاده‌های اعتیادآمیز اینترنت را دامن می‌زند. اعتیاد به اینترنت مانند هر نوع اعتیاد دیگری، یک بیماری اجتماعی است که با صدمات روانی اجتماعی، خانوادگی، جسمانی و حتی اقتصادی همراه است. معتادان به اینترنت مانند اغلب انواع معتادان، دچار افت در کارکردهای فردی و اجتماعی می‌شوند، با این تفاوت که معتادان اینترنت کمتر احساس گناه می‌کنند. این افراد، اغلب جزء افراد باکلاس و بافرهنگ جامعه هستند.[27]

علائم اعتیاد اینترنتی

شاید در ابتدا، استفاده مداوم از اینترنت و اختصاص بخشی از ساعت‌های شبانه‌روز به آن امری عادی و بی‌خطر تلقی شود؛ اما در بسیاری از موارد این امر منجر به اعتیاد به اینترنت می‌شود. اگرچه هنوز معیاری برای تشخیص اعتیاد به اینترنت ارائه نشده است ولی علائم این نوع اعتیاد را به دو دسته علائم روانی و جسمانی تقسیم کرده‌اند. علائم روانی عبارت‌اند از: نوعی احساس لذت و رضایت هنگام دسترسی به اینترنت و ناتوانی در متوقف کردن افسردگی و بدخلقی در مواقعی که دسترسی به اینترنت وجود ندارد و دروغ گفتن به دیگران در مورد میزان استفاده از اینترنت، تغییرات شدید در سبک زندگی به‌منظور گذراندن زمان بیشتر در شبکه؛ اجتناب از فعالیت‌های مهم زندگی؛ کاهش معاشرت و درنتیجه از دست دادن دوستان؛ غفلت از خانواده؛ بی‌توجهی به مسئولیت‌های شغلی و شخصی.[28] علائم جسمی عبارت‌اند از: کاهش کلی فعالیت‌های بدنی؛ بی‌توجهی به سلامت فردی و درنتیجه پرداختن به اشتغالات اینترنتی؛ علائمی که ناشی از نشستن زیاد است؛ کمبود و اختلال خواب و یا تغییر الگوهای خواب برای صرف زمان بیشتری در شبکه؛ سوزش چشم و سردرد و کمر درد و اضافه وزن و بی‌نظمی در غذا خوردن و صرف‌نظر کردن از بعضی وعده‌های غذایی و توجه نکردن به بهداشت و آراستگی فردی.

به گفته سرپرست مرکز درمان اعتیاد به الکل و مواد مخدر دانشگاه استنفورد، اگر فردی متوجه شد که قادر نیست یک روز را بدون استفاده از اینترنت سپری کند، شکی نیست که این فرد به استفاده از اینترنت معتاد شده است.[29]

علل و زمینه‌های اعتیاد مجازی

درباره علل و زمینه اعتیاد به اینترنت و فضای مجازی مسائل مختلفی ذکر شده است که از جمله آن‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره نمود:[30]

• داشتن حس تنهایی و بیگانگی از خود و اجتماع در برابر افراد باعث می‌شود که برای جبران این حالت به استفاده بیش از حد از اینترنت روی آورند.
• بیکاری می‌تواند باعث روی آوردن افراد به اینترنت و شاید اعتیاد افراد به فضای مجازی گردد.
• کم‌رویی و خجالتی بودن (درون‌گرایی) برخی افراد که باعث می‌شود در دنیای خیالی خود و اتاق‌های گفتگو، بدون این‌که از کسی خجالت بکشند به ارتباط گسترده با دیگران بپردازند.
• آرامش‌بخش بودن استفاده از اینترنت برای برخی افراد که دچار تشویش و استرس هستند، به‌عنوان راهی برای سرکوب اضطراب‌ها و تنش‌های زندگی محسوب می‌شود.
• سهل و آسان بودن استفاده از اینترنت
• ناشناس ماندن فرد استفاده‌کننده از اینترنت
• استفاده از آن به‌عنوان راهی برای گریز از دنیای واقعی
• وسیله‌ای برای ارضای کاذب نیازهای روانی و هیجانی (مانند نیاز جنسی)[31]

راهکارهای مقابله با آسیب‌های فضای مجازی

برای برون‌رفت از بروز آسیب‌ها و اثرات منفی استفاده از فضای مجازی، خانواده مؤثرترین نهاد محسوب می‌شود. خانواده اولین محیطی است که شخصیت فرد در آن شکل می‌گیرد و به‌دلیل ارتباط مداوم، مستمر و عاطفی میان افراد خانواده همواره می‌تواند بیشترین اثر را در تربیت فرزندان داشته باشد. بر این اساس، لازم است والدین و به‌طورکلی خانواده به موارد زیر توجه کنند:

• والدین باید از طریق مهرورزی و خیرخواهی، اعتماد فرزندان خود را جلب کنند؛ به‌گونه‌ای که آن‌ها والدین را در جریان مسائل خصوصی خود قرار دهند.
• تقویت مبانی ارزشی، اخلاقی و دینی فرزندان و ایجاد «خودکنترلی» در آن‌ها. در محیط خلوت اینترنت چیزی به‌اندازه تقوای حضور نمی‌تواند موجب پرهیز افراد به‌خصوص جوانان از گرایش به سایت‌ها و مطالب نامناسب و مستهجن شود. تقویت مبانی ارزشی، اخلاقی و دینی به معنای تقویت روحیه تقوا و پرهیزکاری در فرزندان است که این مهم از طریق نشر ارزش‌ها و باورهای دینی و مذهبی و سوق دادن آن‌ها به انجام مناسک و مراسم و شرکت در جلسات و مکان‌های مذهبی همچون مسجد حاصل می‌شود. والدین خود باید در این زمینه الگوی فرزندان باشند.
• والدین حتی‌الامکان باید با فعالیت‌های اینترنتی و آنچه فرزندشان در این فضا می‌توانند انجام دهند، آشنا شوند و راه‌های مقابله با آن را فرا بگیرند.
• والدین باید رایانه را در جایی از منزل قرار دهند که بتوانند فعالیت‌های فرزندان را تحت نظر داشته باشند.
• والدین و فرزندانشان می‌توانند درباره قواعد و مقررات استفاده از اینترنت در منزل بحث و تبادل نظر کنند و مقررات ویژه‌ای قرار دهند؛ به‌عنوان‌مثال:
  • الف) زمان و شرایط لازم برای استفاده از اینترنت؛
  • ب) مدت زمانی که فرزند می‌تواند از اینترنت استفاده کند؛
  • ج) انواع وب‌سایت‌ها و فعالیت‌های قابل‌قبول و غیرقابل‌قبول؛
  • د) اطلاعاتی که می‌توان در ضمن استفاده از اینترنت افشا کرد.
• والدین باید دیدگاه خود را درباره موضوعات صریح جنسی و رفتارهای ناشایست تشریح کنند و درباره مخرب بودن برخی از سایت‌ها و نیز ضررهای جسمی و روانی خودارضایی برای فرزندانشان توضیح دهند.
• والدین باید به تفاوت میزان اعتمادبه‌نفس فرزندان خود در فعالیت آنلاین و فعالیت در فضای خارج پی ببرند و به آن توجه داشته باشند. جوانان ممکن است در فضای مجازی دست به کارهایی بزنند که در عالم فیزیکی جرئت ارتکابش را نداشته باشند.
• والدین باید به فرزندانشان هشدار دهند که کلمات عبور خود را کاملاً مخفی نگه‌دارند و حتی در اختیار نزدیک‌ترین دوستان خود نیز قرار ندهند تا با استفاده از نشانی پست الکترونیکی آن‌ها مطالب نامناسب برای دیگران ارسال نشود.
• باید به جوانان آموزش داد تا هیچ‌یک از اطلاعات و عکس‌های شخصی و خانوادگی خود را به‌ویژه در اتاق‌های گفت‌وگو در اختیار کسی قرار ندهند.
• مجموعه اطلاعاتی که فرزندان وارد رایانه می‌کنند، باید قابل‌ردیابی بوده، از مخفی کردن و پاک کردن آن‌ها خودداری نمایند تا والدین در صورت ضرورت بتوانند آن‌ها را بازیابی کنند و بر فعالیت آن‌ها اشراف داشته باشند.
• بهتر است والدین فهرستی از فعالیت‌های جایگزین مفید تهیه نموده و به فرزند خود ارائه دهند تا آن‌ها به‌صورت تدریجی برای پرداختن به فعالیت‌های فراغتی جایگزین اقدام کنند. این فعالیت‌ها می‌تواند شامل دیدار با خویشاوندان و دوستان مناسب، مسافرت و گردش‌های تفریحی و نیز مطالعه و شرکت در فعالیت‌های آموزشی باشد.[32]

 

منابع

1. آتکینسون، ریتا. ل و همکاران، زمینه روان‌شناسی، ت‍رج‍م‍ه م‍ح‍م‍دت‍ق‍ی ب‍راه‍ن‍ی… [و دی‍گ‍ران]؛ ت‍ه‍ران: رش‍د‫، ۱۳۶۸ – ۱۳۶۶.
2. ایمانی، محسن؛ بهره‌مند، وحید، «آسیب‌های ناشی از اینترنت و راه‌کارهای پیشگیری از آن»، پیوند: تابستان 1387، ش 345 و 347.
3. بن شاب، آلبرت؛ «عشق‌ورزی در فضای مجازی»، علوم سیاسی، سیاحت غرب، دی 1384، شماره 30.
4. حاجی ملامیرزایی، حمید؛ حاجی ملامیرزایی، حامد، «جایگاه فضای مجازی در فرهنگ و تمدن اسلامی-ایرانی»، اطلاع‌رسانی و کتاب‌داری: نشر دانش، آذر و دی 1388، ش 117.
5. سالاری فر، محمدرضا و دیگران، بهداشت روانی با نگرش به منابع اسلامی، تهران: سمت، 1389.
6. شجاعی، محمدصادق، «روان‌شناسی و آسیب‌شناسی اینترنت»، روان‌شناسی و دین، بهار 1387، شماره 1.
7. فلاح مهنه، تورج، «اختلال اعتیاد به اینترنت»، روان‌شناسی و اطلاع‌رسانی، شماره 1، بهار 1386.

 

1. P; Harre .N, The Internet: Its Effects on Safety and behavior, Implication For Adolescents, Department of Psychology: University of Auckland. 2000.
2. M.R. Pornography in Internet. http://galenet.Grale group. Com.
3. Olivier, Karen, “The Effect of Violent Internet Games on Childeren and Juveniles”, Institute for Criminological Sciences, University of South Africa, Vol.1, No 1, October 2000.

 

[1]. شجاعی، «روان‌شناسی و آسیب‌شناسی اینترنت».

[2] .Cyberspace

[3]. حاجی ملامیرزایی، «جایگاه فضای مجازی در فرهنگ و تمدن اسلامی-ایرانی».

[4]. همان.

[5]. Online systems

[6]. video

[7]. همان.

[8]. ایمانی، «آسیب‌های ناشی از اینترنت و راه‌کارهای پیشگیری از آن».

[9]. Pornography؛ هر چیزی که محتوای جنسی داشته باشد، صرف‌نظر از ابزار مورداستفاده آن (عکس، فیلم، گزارش و…)، هرزه‌نگاری نامیده می‌شود.

[10]. نوری، 1391

[11]. شجاعی، پیشین.

[12]. همان.

[13]. همان.

[14]. http://galenet Galegroup.com

[15]. شجاعی، پیشین.

[16]. http://galenet Galegroup.com

[17]. همان

[18]. شجاعی، پیشین.

[19]. Latent Learning.

[20]. آتکینسون، زمینه روان‌شناسی، ج 1، ص 302.

[21]. The Internet: Its Effects On Safety And Behavior

[22]. شجاعی، پیشین.

[23]. Bullen, 2000.

[24]. فلاح مهنه، «اختلال اعتیاد به اینترنت».

[25]. همان.

[26]. سالاری فر، بهداشت روانی با نگرش به منابع اسلامی، ص 540.

[27]. فلاح مهنه، پیشین.

[28]. سالاری فر، پیشین، ص 538-540.

[29]. فلاح مهنه، پیشین.

[30]. همان.

[31]. به نقل از: همان.

[32]. نک: ایمانی، پیشین؛ فلاح مهنه، پیشین.