اسباب‌بازی؛ چیستی و طبقه‌بندی
نویسنده: حمید فلاحتی
اسباب‌بازی؛ چیستی و طبقه‌بندی
با توجه به جنبههای وسیع نهفته در بازی، مفهوم و تعریف سادهای از این موضوع که پذیرش همگانی داشته باشد، در اختیار نداریم. در حقیقت، تلاشها برای تعریف بازی، به پراکندگی تعریفها انجامیده و بر پیچیدگی موضوع افزوده است. ساده ترین تعریفهایی که از بازی ارائه شده، عبارت است از: «بازی، هر کاری است که مایه سرگرمی باشد». یا «بازی، کاری است که به قصد لذت و تفریح انجام شود و فایدهای در بر نداشته باشد». اسباب‌بازی در لغت به معنای وسیلۀ بازی و سرگرمی یا بازیچه است. در اصطلاح هر وسیله بازی برای کودکان، نوجوانان و یا حتی بزرگسالان است که به قصد بازی و سرگرمی ایجاد می‌شود و در بازار به‌وسیله کانال‌های توزیع عرضه‌کننده اسباب بازی در اختیار عموم گذاشته می‌شود.
باید به این نکته توجه داشت که میان اسباب‌بازی و ابزار بازی تفاوت وجود دارد. هنگامی که از اسباب‌بازی سخن به میان می آید منظور تولیدات صنعت‌گران و کارخانه‌هاست که اسباب‌بازی‌هایی مانند توپ، عروسک، ماشین، تفنگ، آدم آهنی، انواع لگوها و پازل‌ها را می‌سازند و به بازار عرضه می‌کنند ولی ابزار بازی وسایلی است که بدین منظور ساخته نشده و کودک با کمک قوه تفکر، تخیل و خلاقیت خویش از آن‌ها استفاده می‌کند که بعضی از آن‌ها از اسباب‌بازی‌های صنعتی، به مراتب مفیدتر، سازنده‌تر و ارزان‌ترند. موادی مانند خاک، شن، ماسه، آب، برف، چوب، گل، سنگ و کاغذ که مورد علاقه کودکان ملل مختلف‌اند، جزء این دسته محسوب می‌شوند.
نکته قابل توجه این است که بر خلاف «اسباب‌بازی» که دامنه تنوع محدودی دارد، ابزار بازی نامحدود است. وقتی کودکی بر تکه چوبی سوار شده و به خیال خود اسب‌سواری می‌کند، در واقع چوب برای او نوعی اسباب‌بازی است. هنگامی که چادر مادر را به‌عنوان دیوار خانه‌اش مورد استفاده قرار می‌دهد، چادر برای او اسباب‌بازی است. هنگامی که با قاشق بر قابلمه می‌کوبد، هم قاشق و هم قابلمه برای او حکم اسباب‌بازی را دارد.
ابزار بازی معمولاً به‌عنوان «اسباب‌بازی» خرید و فروش نمی‌شود و هر چیزی می‌تواند به‌عنوان ابزار بازی مورد استفاده کودک قرار گیرد. کودکان همان‌گونه که به «اسباب‌بازی» نیازمندند به «ابزار بازی» هم احتیاج دارند. مربیان و والدین با آگاهی از این امر می‌توانند به این پدیده، خلاقانه دامن بزنند و اطمینان داشته باشند که با استفاده غیرمتعارف از ابزارهای پیرامونی زمینه پرورش خلاقیت فرزندشان را فراهم می کنند.
طبقه‌بندی اسباب بازی‌ها
یکی از مسائل مهم در زمینه طراحی اسباب‌بازی، طراحی اسباب‌بازی برپایه جنسیت مخاطب است. اسباب‌بازی‌ها را در پنج طبقه جنسیتی دسته‌بندی کرده‌اند:
کاملاً پسرانه، قدری پسرانه، خنثی، قدری دخترانه و کاملاً دخترانه.
همچنین این محققان دریافتند که اسباب‌بازی‌های دخترانه دارای ویژگی جذابیت ظاهری، مهربانی و خانه‌داری است، در حالی‌که اسباب‌بازی‌های پسران با خشونت، رقابت، هیجان و گاهی خطرپذیری پیوسته است. اسباب‌بازی‌های آموزشی که مهارت‌های بدنی، ادراکی، هنری و سایر مهارت ها را پرورش می‌دهند نیز غالباً خنثی یا قدری پسرانه تشخیص داده می‌شوند.
شیوه‌ای که هر مرجع برای طبقه‌بندی اسباب‌بازی‌ها در پیش می‌گیرد، بسته به نیاز و کاربردی است که از دسته‌بندی خود انتظار دارد و از جنبه‌ای که به اسباب بازی می‌نگرد. برای مثال اتاق بازرگانی آمریکا اسباب‌بازی‌ها را به شکل زیر طبقه‌بندی کرده است:
اسباب‌بازی‌های خردسالان و پیش دبستانی (infant & PreSchool)
عروسک‌ها (Dolls)
خارج از خانه و ورزشی (Outdoor and Sports)
هنری و مهارتی (Arts & Crafts)
بازی و معما (Games & Puzzles)
وسیله نقلیه (Vehicles)
شخصیت‌های اکشن و تجهیزات مربوط به آن‌ها (Action Figures and Accessories)
تجملی (Plush)
سازه‌ای (Building Sets)
آموزشی و اکتشافی (Learning and Exploration)
شورای اسباب‌بازی کشور نیز از طبقه‌بندی زیر استفاده می‌کند:
گروه حرکتی مهارتی (ورزشی): اسباب‌بازی‌هایی که موجب فعالیت و تحرک کودک و نوجوان می‌شود و هدف آن پرورش و هماهنگی قوای جسمی است.
گروه آموزشی و کمک آموزشی: اسباب‌بازی‌هایی که کودک و نوجوان را با علوم و تکنولوژی خاصی آشنا ساخته و به یادگیری بیشتر او از علوم کمک می‌کند. هدف این اسباب‌بازی‌ها ارتقای دانش و مهارت‌های عملی است.
گروه فکری: اسباب‌بازی‌هایی که موجب پرورش قوای فکری کودک و نوجوان از قبیل دقت، نظم، منطق، قدرت تحلیل، پرورش هوش و حس کنجکاوی می‌شود.
گروه فرهنگی هنری: این گروه از اسباب‌بازی‌ها، کودک و نوجوان را با فرهنگ، عقیده و ایدئولوژی خاصی آشنا می‌کند و هنجارهای فرهنگی و اعتقادی را به‌طور غیر مستقیم به آنان انتقال می‌دهد.
گروه کمک درمانی: این گروه مخصوص کودکان و نوجوانانی است که نقص جسمانی دارند و از این اسباب‌بازی‌ها در بازپروری و افزایش توان و هماهنگی بین اندام‌ها و اعضای بدن و در نهایت بهبود آن‌ها استفاده می‌شود.
علاوه بر این طبقه‌بندی که به آن «گروه اسباب‌بازی» گفته شده است، گروه دیگری به نام «خانواده اسباب‌بازی» نیز در طبقه‌بندی شورای اسباب‌بازی پیش‌بینی شده که به شرح زیر است:
عروسک‌ها: انواع اشکال انسانی- حیوانی و یا تخیلی که به‌عنوان اسباب‌بازی یا سرگرمی طراحی شده و جنبه تزیینی نداشته باشد.
مدل‌هایی از مصنوعات بشری: اسباب‌بازی‌هایی که بر اساس وسایل مورد استفاده در زندگی طراحی شده باشند. اتومبیل، هواپیما، قطار، لوازم منزل و ابزار کار از جمله آن‌هاست.
مهره و صفحه: سرگرمی‌هایی که بر اساس دستور العمل مشخصی، حرکت مهره‌ها بر روی صفحه بازی پیش‌بینی شده است.
سازه‌ها: مجموعه قطعاتی که به وسیله اتصالات و یا بدون آن به یکدیگر وصل می‌شوند و اشکال مختلف دو بعدی و یا سه بعدی را پدید می‌آورند.
جورچین (پازل): قطعات مرتبط به یکدیگر که از کنار هم قرار دادن آن‌ها شکلی کلی به‌دست می‌آید که می‌تواند یک تصویر یا محدوده‌ای مشخص باشد و یا به صورت حجمی ارایه شود.
مارپیچ‌ها: مسیرهای پیچ در پیچ که عبور قطعات کوچک نظیر میخ، ساچمه، و … از آن‌ها میسر بوده و هدف آن، پیدا کردن راه خروج برای آن قطعه است. این نمونه سرگرمی به صورت حجمی نیز ارایه شده است.
کارت بازی‌ها: مجموعه کارت‌هایی که به همراه دستور العملی مشخص طراحی شده و کسب امتیاز از طریق بازی کردن با آن‌ها صورت می‌پذیرد.
کتاب سرگرمی‌ها: مجموعه کتاب‌هایی که کودک و نوجوان را درگیر با سرگرمی‌هایی می‌کند که جنبه کاردستی دارند.
بازی‌های رایانه‌ای: انواع بازی‌ها و سرگرمی‌های ویدئویی و رایانه‌ای.
پایش سبک زندگی، سال سوم، شماره ۱۵، مهر ۱۳۹۵، صفحات ۶۴-۶۶.