اسلام و محیط زیست

اسلام و محیط زیست

تعامل انسان با طبیعت در اخلاق زیست محیطی بررسی میشود و جهت گیری ارزشی هر مکتب فکری، تعیین کننده ماهیت و پیامدهای آن در تبیین چگونگی رفتار انسان با طبیعت است. مهمترین جهت گیری های ارزشی اخلاق زیست محیطی را میتوان در چهار گروه عمده شامل انسان محوری، زیست محوری، زیست بوم محوری و خدا محوری بررسی کرد. هر کدام از این جهت گیریهای ارزشی بر مبانی فلسفی خاص استوارند و هر یک اخلاق زیست محیطی را با توجه به این موضوع تعیین میکنند که ارزش ذاتی را به چه چیز یا چه کسی نسبت می دهند.
خدا محوری اسلامی از جمله جهت گیری های ارزشی دینی در اخلاق زیست محیطی است. در این جهت گیری ارزشی، ارزش ذاتی، مختص خداوند باری تعالی است و سایر پدیده ها و موجودات، از جمله طبیعت و اجزای آن، به این دلیل ارزشمند و شایسته برخورداری از رفتارهای اخلاقی از طرف انسان هستند که خداوند آنها را خلق کرده است. علاوه بر این، توحید محوری اسلامی کل نگر است و انسان را در شبکهای از موجودات و مخلوقات تعریف میکند که همگی از یک منشأ یعنی خداوند واحد، سرچشمه گرفته اند. در این بین، انسان، جانشین خداوند در زمین است و برای اِعمال این جانشینی، نه تنها از اختیار و آزادی برخوردار است، بلکه جهان مُسَخر وی است تا بتواند در آن به دخل و تصرف بپردازد. با وجود این به همان اندازه که انسان از اختیار و آزادی برخوردار است، مسئول رفتار خویش با طبیعت و سایر مخلوقات نیز است؛ زیرا انسان باید آیینه تمام نمای اسماء و اوصاف الهی و حافظ مخلوقات او باشد تا شایسته جانشینی خداوند بر زمین شود. در غیر این صورت، انسان از قدرتی سوء استفاده کرده است که صرفاً به دلیل جانشینی خداوند بر زمین به وی اعطا شده است و نتیجه آن نیز دوری از صفات خداوندی و برهمزدن نظم طبیعت خواهد بود. به این ترتیب چنانچه اخلاق زیست محیطی بر مبنای کانون ارزشی توحید محور تبیین شود، نه تنها مسئولیتپذیری در برابر محیط زیست را افزایش میدهد؛ بلکه میتواند به تحقق تفکر یگانگی انسان و طبیعت، افزایش ضمانت اجرا و گسترش دامنه رفتارهای اخلاقی انسان در تعامل با محیط زیست نیز بینجامد.
اصل اولیه اسلام بر این قرار گرفته که با تربیت انسان، خود او را به نگهداری از محل زندگی خود وادارد و به همین جهت آیات و روایات زیادی با این نگرش وجود دارد که به بعضی از آنها از باب نمونه اشاره میشود.
۱) خداوند انسان را نماینده، جانشین و امانتدار خود معرفی کرده است: «وَ إِذْ قَالَ رَبُّکَ لِلْمَلاَئِکَةِ إِنِّی جَاعِلٌ فِی الأَرْضِ خَلِیفَةً» و اسباب خلافت را با تعلیم اسمای حسنای خود برایش فراهم آورده است: «وَعَلَّمَ آدَمَ الأَسْمَاء کُلَّهَا» و ضمن آن از او خواسته به آبادی امانتی که به او سپرده شده، یعنی زمین و مظاهر آن بپردازد و آن را از هر گونه گزند و تباهی باز دارد: «هُوَ أَنشَأَکُم مِّنَ الأَرْضِ وَاسْتَعْمَرَکُمْ فِیهَا».
۲) روایات فراوانی درباره تأکید دین بر نظافت (اعم از نظافت شخصی، منزل و محیط) وارد شده و حتی از اصول و نشانههای ایمانی دانسته شده است؛ افزون بر آن، خداوند، عبادات خود را نیز با نظافت قرین ساخته است. وضو و غسل که مسلمانان به آن رهنمود شده اند به نظافت تعلیل شده است. هنگام رفتن به مساجد سفارش شده است که مسلمانان، بهترین لباس خود را بپوشند. همچنین در روایتی از امام صادق(ع) آمده است:
لاتطیب السکنی إلا بثلاث الهواء الطیب و الماء الغزیر العذب و الأرض الخواره؛ زندگی بدون داشتن سه چیز بر انسان گوارا نیست: هوای تمیز، آب فراوان و گوارا و زمین حاصلخیز.
روشن است که موارد فوق از مصادیق بارز محیط زیست سالم و در نتیجه باعث داشتن زندگی با نشاط است.
۳) در روایات فراوانی به حفظ راهها، آبها و سایر امکان عمومی توجه داده شده و از هر گونه آسیب رساندن به این ثروتها نهی شده و از کسانی که در این راه تلاش میکنند، تمجید شده است؛ چنانچه بر اساس روایت پیامبر اکرم(ص) هر کس از راه مسلمانان، چیزی را که باعث رنجش رهگذران است برطرف کند، خداوند اجر خواندن ۴۰۰ آیه از قرآن را برای او ثبت میکند.
قَالَ رَسُولُ اللهِ(ص): مَن أَمَاطَ عَن طَرِیقِ المُسلِمِینَ مَا یؤذِیهِم کتَبَ اللهُ لَهُ أَجرَ قِرَاءَهِ أَربَعِمِائَةِ آیةٍ کلَّ حَرفٍ مِنهَا بِعَشرِ حَسَنَاتٍ .
به همین جهت امام سجاد(ع) هر گاه کلوخی را در راه میدیدند، از مرکب پیاده میشدند و آن را از سر راه برمیداشتند.
عَن أَبِی عَبدِاللهِ(ع)قالَ: لَقَد کانَ عَلِی بنُ الحُسَینِ(ع)یمُرُّ عَلَی المَدَرَهِ فِی وَسَطِ الطَّرِیقِ فَینزِلُ عَن دَابَّتِهِ حَتَّی ینَحِّیهَا بِیدِهِ عَنِ الطَّرِیقِ.
از آن طرف کسانی که مسیر مردم را آلوده کرده یا مانعی در آن ایجاد میکنند سرزنش شده اند. رسول گرامی اسلام(ص) فرموده اند:
ثَلَاثٌ مَلْعُونٌ مَنْ فَعَلَهُنَّ: الْمُتَغَوِّطُ فِی ظِلِّ النُّزَّالِ وَ الْمَانِعُ الْمَاءَ الْمُنْتَابَ وَ سَادُّ الطَّرِیقِ الْمَسْلُوک؛ سه گروهند که بر اثر کار خود مورد لعنت خداوند قرار میگیرند: الف) کسانی که اماکن عمومی، سایه بان ها و محل پیاده شدن مسافران را آلوده کنند. ب) کسانی که آب عمومی (آب نوبتی) را غصب کنند؛ ج) کسانی که سد معبر کنند و مانع عبور عابران شوند.
در روایت دیگری، امام صادق(ع) از قول پدرانش از پیامبر خدا(ص) نقل میکند:
قَالَ نَهَی رَسُولُ اللهِ(ص) أَنْ یتَغَوَّطَ عَلَی شَفِیرِ بِئْرِ مَاءٍ یسْتَعْذَبُ مِنْهَا أَوْ نَهَرٍ یسْتَعْذَبُ أَوْ تَحْتَ شَجَرَةٍ فِیهَا ثَمَرَتُهَا؛ پیامبر اکرم(ص) از قضای حاجت در کنار چاه آب آشامیدنی، نهر آب و یا زیر درخت میوه نهی کردند.
همه اینها بر اهتمام دین بر پاکیزگی محیط زندگی و حفظ آن از هر گونه آلودگی دلالت دارد؛ حتی در مواردی، کارهایی از این قبیل، ضمانآور دانسته شده است؛ از جمله امام صادق(ع) میفرماید:
من اخرج میزاباً او کنیفاً او اوتد وتداً او اوثق دابة او حفر شیئاً فی طریق المسلمین فاصاب فعطب فهو له ضامن؛ یعنی هر کس ناودان یا گودال و یا چاهی در راه مسلمانان ایجاد کند و یا میخی در جایی بکوبد و یا حیوانی را در جایی ببندد و کسی بر اثر برخورد با آن صدمه ببیند ضامن آن است.
۴) روایات زیادی مسلمانان را به درختکاری، زراعت و سایر فعالیتهایی که به نحوی در طراوت و سرسبزی محیط مؤثرند، تشویق کردهاند. امام صادق(ع) کشاورزی را کیمیای اکبر میخوانند: «الکمیاء الاکبر الرزاعة».
همچنین رسول اکرم(ص) بارها به درختکاری توصیه کردهاند:
ما من مسلم یغرس غرسا او یزرع زرعا فیاکل منه انسان او طیر او بهیمه الا کانت له صدقه ؛ برای مسلمانی که نهالی بکارد یا زراعتی به عمل آورد و انسان، پرنده یا حیوانی از آن استفاده کند ثواب و پاداش است. این حدیث ضمن آنکه نشاندهنده اهمیت زراعت و درختکاری است، گویای آن است که توجه اسلام صرفاً به انسانها و نیازهای آنها نیست و زراعت را صدقه حساب میکند. روایت مشابه دیگری از ایشان وجود دارد که: «من زرع زرعا فاکل منه الطیر کان له صدقه.
حضرت رسول (ص) میفرمایند:
من سقی طلحه او سدره فکأنّما سقی مؤمناً من ظماء ؛ هر کس درخت محتاج به آبیاری را سیراب کند، گویا انسان مؤمن تشنهای را سیراب کرده است.
در روایتی دیگر از ایشان آمده است:
ان قامت الساعة و فی ید احدکم الفسیله فان استطاع ان لاتقوم الساعه حتی یفرسها فلیغرسها؛ اگر نهال خرمایی در دستتان بود و قیامت برپا شد، اگر میتوانید تا پیش از وقوع قیامت آن نهال را بکارید، بکارید.
از این حدیث نیز که شبیه آن را در یهودیت نیز دیدیم به خوبی میتوان فهمید که ارزش طبیعت در نظر اسلام تنها به خاطر فواید آن برای انسانها نیست، بلکه ذاتاً ارزشمند دانسته میشود. همچنین این حدیث که رسول الله(ص) میفرمایند:
من غرس غرساً، لم یأکل منه آدیم و لا خلق من خلق اللّه، الا کان له صدقه؛ کاشتن یک درخت ولو آنکه هیچ آدمی و هیچ مخلوقی از آن استفاده نبرد، باز هم برای کسی که آن را کاشته، صدقه محسوب میشود.
این حدیث نیز گویای ارزشمندی درختان (طبیعت) فارغ ازفوایدشان برای انسانها یا حتی دیگر موجودات است.
حضرت علی(ع) میفرمایند:
و مما یزید فی العمر ترک الاذی… و ان یحرز عن قطع الاشجار الرطبه؛ پرهیز از قطع درختان سرسبز بر طول عمر انسان می افزاید.
همچنین امام صادق(ع) میفرمایند:
لاتقطعوا الثّمار فیحب الله علیکم العذاب صبا؛ قطع بیرویة درختان میوهدار عذاب الهی را در پی دارد.
از جمله روایاتی که پاک نگه داشتن محیط زیست چون هوا و آب و کوشش در کشاورزی را توصیه میکند، روایتی از امام صادق(ع) است:
لایطیب السکنی الا بثلاث، الهواء الطیب و الماء الغزیر العذب و الارض الخواره .
۵) احترام به محیط زیست و انواع گونههای جانوری و گیاهی در مناسک حج و در حرم امن الهی به مسلمانان یادآوری میشود. شکار صید و قطع نمودن اشجار و گیاهان در حالت احرام از محرمات محسوب میشود و در صورتی که حاجی، مرتکب آن شود، باید کفاره بپردازد. نکته قابل توجه، این است که کفاره تمام محرمات احرام، مبتنی بر تعمد و قصد است؛ در حالی که درباره صید حتی در صورت غیرعمدی بودن نیز باید کفاره بدهد.
این احادیث در منع آزار حیوانات و توصیه به مهربانی با آنهاست و نشان دهنده توجه اسلام به حقوق حیوانات است:
امام باقر(ع) فرموده اند:
اِنَّ اللهَ تبارک و تَعالی یحِبُّ اِبرادِ الکبَدِ الحُری وَ مَن سَقی کبداض حی مِن بهیمةٍ او غیرِها اَظَلَّهُ اللهُ یومَ لاظِلّ الا ظِللّه؛ خنک کردن جگر گرم و تشنه واجب است و هر کس جگر تشنه حیوان یا غیر آن را سیراب نماید، خداوند او را در روزی که هیچ سایه ای غیر از سایة حق تعالی نیست، در سایة خود پناه میدهد.
امام صادق(ع) میفرمایند:
با حیوانات به عدالت رفتار کنید.
پیامبر اکرم(ص) فرموده اند:
لاتَأتُوا الفِراخَ فی اَعشاشِها وَ لا الطَّیرَ فی مَنامِه حَتّی یصبَحَ؛ به لانه پرندگان تعرض نکنید و استراحت و خواب آنان را سلب نکنید.
امثال روایاتی که به حقوق حیوانات توصیه میکند و یا بدرفتاری با آنها را باعث عقاب میداند و نیز روایاتی که گویای آن است که حیوانات در قیامت به سبب بدرفتاری که با آنها شده، شکایت خواهند کرد، حق قایل شدن برای حیوانات، در روایات بسیار فراوان است؛ از جمله آنکه رسول الله(ص) فرموده اند:
اگر کسی پرندهای را بی دلیل بکشد، روز قیامت، آن پرنده، شکایت خواهد کرد که خداوندا! او مرا بی دلیل و از سر هوس کشت.
یا این روایت که: پیامبر خدا(ص) ماده شتری را دیدند که زانویش بسته شده و جهاز همچنان بر پشت او است، پرسید: صاحب آن کجاست؟ به او بگویید خودش را برای شکایت (این شتر در روز قیامت) آماده کند.
۶) نهادینه ساختن فرهنگ آینده نگری و خروج از پیله خودنگری، در روایات و نیز آموزههای فقهی، فراوان به چشم میخورد. روایاتی که انسانها را به عمران و آبادی زمین تشویق میکند، تشویق به ارث باقی گذاشتن و به فکر آینده فرزندان بودن، تشویق به وقف و صدقات جاریه از این قبیل هستند. به طور طبیعی، چنین فرهنگی، تدبیر دباره آینده محیط زیست را نیز به همراه دارد.
در روایتی از پیامبر اکرم(ص) تشویق به آینده نگری بهخوبی ترسیم شده است. حضرت فرموده اند:
اِنْ قَامَتِ السَّاعَةُ وَ فِی یدِ أَحَدِکمُ الْفَسِیلَةُ فَإِنِ اسْتَطَاعَ أَنْ لاَتَقُومَ السَّاعَةُ حَتَّی یغْرِسَهَا فَلْیغْرِسْهَا؛ هر گاه نهال خرما جهت کاشتن در دستتان بود و قیامت برپا شد، اگر قادر بر کاشت آن تا وقوع قیامت بودید، آن را بکارید.
آبادی و عمران زمین برای انسان مطلوبیت دارد، گر چه کسی از آن بهره نبرد.

پایش سبک زندگی، شماره هشتم، مرداد ماه ۱۳۹۴، صفحات ۱۰۴-۱۰۹.