اینترنت و خودکشی
نویسنده: عبدالرضا آتشین‌صدف
اینترنت حاوی مطالب گسترده و متنوعی درباره بحث خودکشی است. بیش از یک میلیون سایت با موضوع خودکشی در جهانِ وب وجود دارد. به هنگام نوشتن این فصل، جستوجوگر گوگل، بیش از ۹۸ میلیون نتیجه، راجع به خودکشی و بیش از ۹۸۰ هزار نتیجه، راجع به خودکشی اینترنتی نشان داد. این حجم عظیم از مطالب و تأثیرگذاری بالقوة آن بر اشخاص آسیب‌پذیر، مطالعات گستردة نقش اینترنت و اثرگذاری آن بر خودکشی را توجیه می‌کند. به‌طورکلی اینترنت نقشی اساسی و روبه‌رشد دارد. حدود ۷۴ % از جمعیت آمریکای شمالی از اینترنت استفاده می‌کنند که نشان از افزایش ۳۰ درصدی آن در هشت سال اخیر دارد. در حال حاضر تغییر سبک زندگی موجب شده ۲۲ درصد کل جمعیت جهان از اینترنت استفاده می‌کنند که طی هشت سال گذشته رشدی سه برابری داشته است.
موانع متعددی مانع انجام مطالعات نظام‌مند درباره تأثیر اینترنت بر خودکشی است که از آن جمله می‌توان به بی‌قاعدگی و ناکافی بودن آن اشاره کرد که این ویژگی جز در موارد فوق‌العاده استثنایی، حتی در مطالعات با قدرت آماری بالا مانع از بسط نتایج می‌شود. این ویژگی بررسی سایر نتایج مربوط به خودکشی و داده‌های دیگر را ضروری می‌نماید. مطلب دیگر که بر پیچیدگی موضوع می‌افزاید این است که نمی‌توان از اینترنت به‌عنوان متغیر پیش‌بینی کننده، برای سنجش و عملیاتی کردن بهره گرفت. در این مورد سؤالاتی مطرح است: آیا به‌طورکلی صرف نظر از نوع و محتوای وب‌سایت‌ها می‌توان از اینترنت به‌عنوان عامل پیش‌بینی کننده استفاده کرد؟ چگونه می‌توان پی برد که اینترنت تسهیل‌کننده خودکشی است؟ این عوامل موانعی‌اند که مانع از شکل‌گیری نظرات کارشناسانه، گزارش‌های موردی و مطالعات مبتنی بر مشاهده می‌شوند. علی‌رغم همه این موارد، مطالعة چگونگی تأثیرگذاری اینترنت بر خودکشی همچنان اهمیت دارد.
اینترنت ممکن است به روش‌های مختلفی بر خودکشی و تغییر سبک زندگی تأثیرگذارد. اساساً محتوای اینترنت درباره بحث خودکشی به دو بخش تقسیم می‌شود: بخشی مربوط به سایت‌هایی است که عامدانه یا ناآگاهانه محرک خودکشی‌اند و بخشی دیگر شامل سایت‌هایی است که نقش بازدارنده دارند. گرچه سایت‌هایی نیز موجودند که به هر دو موضوع اشاره دارند؛ اما تصور می‌شود تعداد سایت‌هایی که مروج خودکشی اند از آن‌هایی که بازدارنده هستند بیشتر باشد که این موضع نیز جای بحث دارد و احتمالاً متأثر از استراتژی‌های به‌کار گرفته شده است.
علاوه بر این، افراد آسیب‌پذیر و حساس با راهکارهای جست‌و‌جویی منحصر به فردشان، سریع‌تر به سایت‌های مروج خودکشی دست می‌یابند مخصوصاً آن‌دسته از افراد که فکر خودکشی را در سر می‌پرورانند. این در حالی است که این قبیل سایت‌ها به‌طور مستقیم در اختیار کاربر قرار می‌گیرند. سایت‌های مداخله‌گر و بازدارنده ممکن است به‌صورت مستقیم و غیرمستقیم به جمعیت آسیب‌پذیر کمک کنند؛ اما تعداد زیادی از این سایت‌های بازدارنده فقط به‌صورت غیرمستقیم به افراد کمک می کنند.
۱) گروه های آسیب‌پذیر
سبک‌های خاصی از زندگی و گروه های خاصی از مردم نسبت به استفاده از اینترنت آسیب پذیرترند و بنابراین بیشتر دست به خودکشی می زنند. این گروه آسیب پذیر، جوانان، نوجوانان و بیماران روانی را شامل می‌شود که مستعد خودکشی و مُردن هستند. بنا بر گفته دپارتمان بهداشت و سلامت ایالات متحده، خودکشی، سومین عامل منجر به مرگ در جوانان و نوجوانان است؛ یعنی سنینی که بیشترین استفاده را از اینترنت دارند. این گروه‌ها عمدتاً به‌دلیل مواجهه بیش از حد با سایت‌های تعاملی و غیرتعاملی با مضامین خودکشی و تأثیرپذیری از آن‌ها به‌عنوان گروه‌های آسیب‌پذیر جامعه معرفی می‌شوند. بیماران روانی نیز با خطر بالای خودکشی مواجه اند و ممکن است به‌منظور تسهیل خودکشی، از اینترنت استفاده کنند. مطالعات همبستگی و مقطعی حاکی از آن است که مردان به‌عنوان گروهی از اقشار آسیب‌پذیر، از خودکشی ترویج شده در اینترنت تأثیر می‌پذیرند.
۲) نقش اینترنت در ترویج خودکشی
وب‌سایت‌های بی‌شماری وجود دارند که به‌صورت مستقیم و غیرمستقیم توانایی ترویج خودکشی را دارند. بررسی ها نشان داده است که این سایت‌ها به دو دسته تقسیم می‌شوند: ۱. سایت‌های عمومی محرک؛ ۲. سایت‌های تخصصی (پزشکی) محرک؛ اما در اینجا به دسته اول که فاقد هرگونه توصیه تخصصی یا پزشکی است خواهیم پرداخت. دسته دوم نیز در فصل «ارتباطات اینترنت درباره خودکشی «عقلانی» ملاحظات قانونی و اخلاقی برای عملی کردن خودکشی» بررسی می‌شود. مطالعات دیگری دسته‌بندی تازه‌ای از این سایت‌ها ارائه کرده‌اند: گروهی خودکشی را رواج می دهند؛ دسته‌ای دیگر مشوق خودکشی اند؛ تعدادی از آن‌ها روش‌های خودکشی را معرفی می کنند؛ گروهی نیز خودکشی را شیرین جلوه می دهند؛ چت‌روم ها نیز راجع به شیوة خودکشی بحث و گفت‌و‌گو می کنند. برخی از این چت‌روم ها با تولید اطلاعات و ترویج پیمان خودکشی این امر را تسهیل می کنند.
برخی پژوهش ها به بررسی رابطة گزارش رسانه ها به‌خصوص خودکشی و مرگ و میرهایی پرداخته اند که پس از این گزارش ها اتفاق می افتد. علی‌رغم این‌همه گزارش که نشان می‌دهد اینترنت تسهیل‌کنندة خودکشی است؛ اما مطالعات بسیار کمی وجود دارد که در آن‌ها بر استفاده از اینترنت به‌عنوان عامل پیش‌بینی کنندة خودکشی تأکید شده باشد. چنین تحقیقی در ژاپن که از داده‌های زیادی بین سال‌های ۲۰۰۵-۱۹۸۷ استفاده کرده بود، نشان داد استفاده از اینترنت نقشی اساسی در پیش‌بینی خودکشی در مردان داشته است. این تحقیق بوم‌شناختی و مبتنی بر همبستگی، از داده‌های مربوط به میزان استفادة ماهیانه خانوارها از اینترنت بهره گرفته است. چنین داده‌هایی نمی‌تواند به‌صورت انحصاری یا در سطح فردی موجود باشد. اگرچه به اطلاعات جامع‌تری در این خصوص نیاز است؛ اما مدارک معتبری نشان می‌دهد که اینترنت رفتارهای منجر به خودکشی را تحت‌تأثیر قرار داده است. چگونگی تحریک به خودکشی در اینترنت به دو روش انجام می‌شود: ۱. تعاملی؛ ۲. غیرتعاملی.
الف) وب سایت‌های غیرتعاملی، ابزاری برای ترویج خودکشی
تعداد زیادی از شبکه‌های اینترنیت در زمرة وب سایت‌های غیرتعاملی اند. این گروه از وب سایت‌ها ممکن است با توصیف شیوه ها، جذاب جلوه دادن رفتارهای خودکشی و دل سرد کردن بیماران روانی از درمان، سبب ترویج خودکشی شوند.
ب) وب سایت‌های توصیف گر روش‌های خودکشی
شبکه های زیادی وجود دارند که اطلاعات متنوع و گسترده ای برای توصیف شیوه های خودکشی فراهم کرده-اند که می‌تواند برای اشخاص آسیب‌پذیر خطر آفرین باشد. تخمین اینکه چه تعداد از خودکشی‌ها با «آموزش» اینترنتی صورت گرفته دشوار است؛ زیرا چنین اطلاعاتی نیازمند زنده بودن افراد است. روش‌های ارائه شده از سوی اینترنت، فراوان، متنوع و غیرمعمول اند. دو مورد از بیماران با خودکشی ناموفق، ابراز کردند که شیوه‌ای که به‌کار گرفته اند اینترنتی بوده است. پسری شانزده ساله با ضریب هوشی پایین، دوز خطرناکی از دانه‌های روغن کرچک که دارای ماده سمی خطرناکی است بلعیده بود که خوشبختانه از حادثه جان سالم به‌در برد. او اظهار داشت که این ایده و روش خودکشی را از اینترنت آموخته است. در گزارشی مشابه، زنی ۳۴ ساله مبتلا به بیماری توهم، با چندین بار سابقه اقدام، با خوردن محلولی الکلی سعی در خودکشی کرده بود. این موارد بیانگر تنوع شیوه‌های مهلک اینترنتی است که ممکن است در اختیار کاربران قرار گیرند.
شیوه های مختلفی برای خودکشی قطعی در اینترنت ذکر شده است، همانند دار زدن؛ مصرف داروهای قوی با دوز بالا؛ مسمومیت با گاز مونوکسید کربن؛ شوک الکتریکی یا برق‌گرفتگی و خودکشی با شلیک گلوله. یکی از وب سایت‌ها، ده مورد از روش‌های خودکشی را همراه با منابع کمکی آن ضمیمه کرده بود. چنین توصیفاتی، افراد آسیب‌پذیر را به آسانی تحت تأثیر قرار می‌دهد و ممکن است سبب اتخاذ تصمیم نهایی برای خودکشی شود. بعضی دیگر از این سایت‌ها این عنوان مضحک را بیان می کنند: «چگونه مردانه خودکشی کرد؟»؛ این عنوان با وارد کردن عبارت «چگونه خودت را بکشی؟» در موتور جستوجوگر گوگل به نمایش درآمده بود. با تلاش اندکی می‌توان اطلاعات مربوط به شیوه‌های مهلک خودکشی را به‌دست آورد. در ویزیت بالینی، یکی از خانم‌های بیمار که به‌دلیل افسردگی حاد چندین بار تصمیم به خودکشی گرفته بود، ابراز کرد که می خواهد ترکیب کشنده‌ای از داروها را در اینترنت بیابد و نمی‌تواند این فکر را از سر به‌در کند. او اضافه کرد که در فیلم «شوالیه سیاه پوش» دیده است که یکی از بازیگران به اسم هیث لجر با ترکیب اتفاقی مقدار زیادی از داروها و خوردن آن خودکشی می‌کند؛ هرچند این حادثه فیلمی بیش نیست؛ اما خودکشی چهره‌های محبوب، تأثیری وسوسه‌آمیز برجای می گذارد.
ج) وب‌سایت‌هایی که خودکشی را هیجان‌انگیز و جذاب جلوه می دهند
علاوه بر سایت‌هایی که گفته شد روش‌های خودکشی را نشان می دهند، سایت‌هایی نیز موجودند که اطلاعاتی مبنی بر جذاب بودن خودکشی را تهیه می کنند. این اطلاعات شکل های مختلفی دارد. گزارش خودکشی یک چهره محبوب و سرشناس توسط رسانه ها سبب رواج خودکشی، مخصوصاً بین جوانان می‌شود. جوانان و دیگر گروه های آسیب‌پذیر ممکن است چهره‌های محبوبشان را الگو قرار دهند و از رفتار آنان تقلید کنند. برخی دیگر از این سایت‌ها ممکن است با عاشقانه جلوه دادن این رفتار آن را جذاب جلوه دهند. همچنین با نسبت دادن عناوینی از قبیل اقدام خردمندانه، قهرمانانه و عاشقانه، خودکشی را زیبا نشان دهند. یک مثال کاملاً معمولی و کلاسیک ذکر شده در برخی سایت‌ها، توصیف ادبیِ خودکشی عاشقی شکست‌خورده در داستان «اندوه ورتر جوان» اثر گویس است که در نهایت خودکشی می‌کند. از آن‌زمان به بعد، از خودکشی‌های ناشی از رسانه ها با عنوان «اثر ورتری» یاد می‌شود. این سایت‌ها همچنین حاوی مثال‌های دیگری از روش‌های خودکشی اند، برای مثال مسمومیت ناشی از استنشاق گاز مونوکسید کربن، تولید شده از سوختن زغال، به‌عنوان آسان‍ترین، راحت‍ترین و مؤثرترین شیوه خودکشی به‍گونه ای عاشقانه معرفی شده است که در میان آسیایی ها مرسوم است.
د) وب‌سایت‌های مخالف درمان بیماری‌های روانی
برخی سایت‌ها ممکن است خودکشی را حق مدنی افراد بدانند، حتی آن را دارای پایه‌های اخلاقی قلمداد کند و افراد را به آن تشویق نمایند. بسیاری از این سایت‌ها راجع به موضوعات زیادی فعالیت می‌کنند. وب‌سایت‌های مخالف درمان بیماری‌های روانی این امکان را دارند که افراد حساس و آسیب‌پذیر را حتی از درمان‌های پزشکی دور سازند. همچنین ممکن است بعدها سبب انزواطلبی افراد شوند که این امر به نوبة خود سبب می‌شود این قشر حساس، تمایل چندانی به ارزیابی نداشته باشند و به خودکشی های حرفه ای و خطرناک اقدام کنند و به درمان پزشکی برای ریسک فاکتورهایی از قبیل افسردگی نیاز شدیدی پیدا کنند.
ه) وب‌سایت‌های انفعالی ابزاری در جهت ترویج خودکشی
بسیاری از وب‌سایت‌های انفعالی موجب خودکشی می‌شوند. این وب سایت‌ها شامل چت روم ها، تریبون پیمان های خودکشی و انجمن های جوک اند، اما محدود به این‌ها نیستند. همان‌طور که ماهیت مطالعه ایجاب می‌کند بسیاری از استدلال ها در قالب روایت ها، گزارش های مورد و یا مطالعات مجموعه ای از موارد، نشان داده می‌شوند.
یک) چت روم ها
چت روم ها مکان های اینترنتی اند که کاربران به هنگام اتصال به اینترنت می‌توانند با استفاده از آن اغلب با اسامی غیر واقعی با سایر افراد ارتباط برقرار کنند و این امکان برایشان فراهم است که اسمشان مخفی بماند. افراد سنین مختلف خصوصاً جوانان به چت‌روم‌ها سر می‌زنند. افراد از طریق این اتاق ها اطلاعات فراوانی با اهدافی خاص، چون اهداف عاشقانه، اجتماعی و یا با هدف مناظره به اشتراک می‌گذارند. اخیراً شبکه‌های اجتماعی از قبیل فیس بوک ، مای اسپیس و گوگل تاک برای چنین ارتباطاتی ایجاد شده است. چت روم ها ممکن است خصوصی یا عمومی باشند. در این فضاها خودکشی می‌تواند ترغیب یا تسریع شود. چنین ارتباطاتی به‌دلیل گمنامی و یا کج‌فهمی پاسخ های طرف مقابل، می‌تواند برای گروه‌های آسیب‌پذیر مشکل‌آفرین شود.
دو) پیمان‌های خودکشی
پیمان خودکشی بیانگر توافق دو یا چند نفر در زمینة خودکشی به‌طور همزمان است. این قبیل خودکشی تنها ۱ از کل خودکشی‌ها را تشکیل می‌دهد. بحث مربوط به پیمان های خودکشی با جزئیات بیشتر در فصل «اینترنت و پیمان های خودکشی» گنجانده شده است که می‌تواند از محیط چت‌روم‌ها نشأت بگیرد. اینترنت با ایجاد محیطی برای برقراری ارتباط بین افراد در سراسر جهان، بیشتر از هرچیز سبب ایجاد پیمان خودکشی می‌شود. پیش از دستیابی به اینترنت پیمان‌های خودکشی تنها در بین اقوام، دوستان، اعضای خانواده‌ها و عاشق و معشوق‌ها به‌چشم می‌خورد. شکل دیگری از پیمان‌های خودکشی که گاهی تحت عنوان خودکشی ـ نسل‌کشی از آن‌ها یاد می‌شود زمانی رخ می‌دهد که طی برنامه‌ای طراحی‌شده شخص با خودکشی و مرگ خود عده‌ای دیگر را نیز به کام مرگ می‌کشاند. ژاپن در سال ۲۰۰۴ شاهد خودکشی هفت نفر طی یک پیمان اینترنتی و خودکشی دو نفر دیگر طی پیمانی دیگر بود. این موضوع توجه ویژه‌ای به نقش اینترنت در تسهیل پیمان خودکشی را جلب می‌کند. گروه هفت نفره شامل سه خانم و چهار آقای جوان و گروه دو نفره متشکل از دو زن بود که همگی با به‌کارگیری شیوه‌ای اینترنتی، یعنی مسومیت با گاز مونوکسید کربن خودکشی کرده بودند. برخلاف روش‌های سنتی که در آن همه افرادی که با هم پیمان خودکشی می‌بستند خویشاوند بودند، پیمان‌های اینترنتی ممکن است بین غریبه‌ها منعقد شود.
سه) صفحة پیام‌ها، وبلاگ‌ها و انجمن‌های جوک
صفحة پیام ها، وبلاگ ها و جوک ها کاربران را ملزم به داشتن نام کاربری و شماره رمز می‌کند تا بتوانند مطلب مورد نظر را ثبت یا ارسال کنند. مطالب متنوعی از قبیل توصیه ها، تجارب و سؤالات ایجاد شده می‌تواند از طریق این سایت‌ها به نمایش گذاشته شود. محتوای این سایت‌ها همچنین می‌تواند مرجع خودکشی یا شامل اطلاعاتی در مورد چگونگی اقدام به خودکشی باشد. بررسی وبلاگ‌های ایجاد شده توسط بیماران افسرده نشان می‌دهد که مردان بیشتر از زنان ـ ۵/۳۷ درصد در مقابل ۷ درصد ـ راجع به خودکشی و خودآزاری بحث و گفت‌و‌گو می‌کنند. از طرفی گفته می‌شود که خانم‌های وبلاگ نویس بیشتر راجع به خودآزاری بحث می‌کنند تا اینکه از خودکشی حرف بزنند. با وجود این، مطالعه‌ای پیمایشی از ۱۶۴ نفر که همگی از پیامی اینترنتی که بر خودکشی متمرکز شده بود، استفاده کرده بودند نشان داد که همه این افراد عقایدی سازنده داشته‌اند، نه مخرب؛ و این امر سبب شد تا نویسنده نتیجه بگیرد که این منابع ممکن است به‌صورت عاملی بازدارنده از خودکشی نیز ظاهر شوند.
چهار) دسترسی به مطالب خطرآفرین
افراد حساس و آسیب‌پذیر در فضای اینترنت به‌دنبال دستیابی به شیوه‌های مهلک و غیرمتداول از قبیل تجویز دارو هستند. قوانین مربوط به فروش دارو و نحوة اعمال آن، به‌طور قابل‌ملاحظه‌ای در اینترنت متفاوت است. تعداد زیادی از شرکت‌های دارویی غیرقانونی، به فروش داروهای تولید شده تحت کنترل آژانس نظارت بر تولید دارو در ایالات متحده اقدام کرده‌اند. بسیاری از این شرکت‌های داروفروش از طریق آگهی‌های تبلیغاتی اینترنتی و دیگر روش‌ها، داروی خود را به فروش می‌رسانند. سازمان نظارت بر غذا و دارو در ایالات متحده به مصرف‌کنندگان هشدار داد که از خرید داروی تجویز شده اینترنتی پرهیز کنند؛ زیرا ممکن است این داروها غیرقانونی، تقلبی و یا غیربهداشتی باشند. در موارد ذکر شده و در صورت تجویز نشدن دارو از سوی پزشک معالج، سلامتی افراد به خطر می افتد.
افراد آسیب‌پذیر آن‌دسته از افرادی به‌شمار می‌روند که تأثیر بیشتری از اینترنت می‌گیرند و بیشتر در معرض خطر خودکشی اند. شواهد منتشر شده میزان حساسیت افراد را نشان می‌دهد، اما کنترل صد در صدی آزمایش‌ها میسر نیست.
۳) نقش اینترنت در جلوگیری از خودکشی
اگرچه توجهات و بحث و گفت‌و‌گوی دانشگاهی بر اینترنت به‌عنوان عامل ترویج خودکشی معطوف است، اما بسیاری معتقدند که بخش اعظم سایت‌های مربوط به خودکشی خنثی یا بازدارندة خودکشی هستند. دسترسی گسترده به اینترنت و نفوذ آن در همه‌جا نشان می‌دهد که اینترنت می‌تواند ابزاری قدرتمند در جهت هدایت افراد به سمت درمان و دور شدن از خودکشی باشد.
اینترنت به روش‌های مختلف می‌تواند مانع خودکشی شود و به همین دلیل حائز اهمیت است. مهم است که بدانیم تلاش برای جلوگیری از خودکشی نیاز به تمرکز صریح بر این موضوع ندارد. وب‌سایت‌هایی نیز که به بیماران روانی آموزش‌های لازم را می‌دهند. یا آنان را به درمان تشویق می‌کند و یا راه‌حل کلی را به آنان نشان می‌دهند ممکن است مفید واقع شوند. قبل از هر چیز تشخیص و درمان افسردگی و دیگر بیماری‌های روانی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.
مضمون سایت‌های بازدارنده از خودکشی متنوع است. بعضی از این سایت‌ها ممکن است بر آموزش متمرکز شوند، مشاوره بدهند یا افراد را به سمت درمان سوق دهند. با این‌گونه تنوع در محتوا جای تعجب نیست اگر مغایرتی به‌چشم بخورد. گفته می‌شود که علائم هشدار مربوط به خودکشی از تنوع بالایی برخوردارند گرچه اجماعی بین هیچ‌یک وجود ندارد. می‌توان گفت تنوع مطالب مربوط به منع خودکشی، بیماران را به بررسی تک‌تک آن‌ها وامی‌دارد، گرچه این عمل برایشان وقت‌گیر باشد. بسیاری معتقدند که باید به این منابع نظم خاصی داده شود تا از تأثیر مطالب مروج خودکشی کاسته و بر تأثیر سایت‌های بازدارنده افزوده شود؛ اما این امر بسیار مشکل است.
پایش سبک زندگی، سال چهارم، شماره ۲۰، مرداد ۱۳۹۶، صفحات ۸۵-۹۰.