بحران محیط‌زیست

نظر به اهمیت و به روز بودن این مسأله، بجاست ابتدا از وضعیت موجود محیط زیست، سخنی به میان رود. بحران محیط زیست چیست؟ اساساً آیا میتوان واژه «بحران» را برای وضعیت فعلی محیط زیست به کار برد؟ در علم «مدیریت»، نبود انطباق بین نیازها و منابع را بحران گویند. تغییر ناگهانی، بروز حوادث غیرمنتظره و خطرناک، نداشتن اطمینان از اوضاع و برهم خوردن تعادل از مشخصات وضعیت بحرانی است؛ به عبارت دیگر تغییر ناگهانی شدیدتر از حالت عادی و غافلگیری تهدیدآمیز از جمله معیارهای تعریف بحران هستند. بر اساس این تعاریف در شرایط عادی، توازن بین نیازهای جامعه از یک طرف و توانمندی ها و منابع موجود از طرف دیگر برقرار است؛ اما با بروز شرایط بحرانی که میتواند نتیجه هر اتفاق غیرعادی و پیشبینی نشده طبیعی یا غیرطبیعی باشد، به دلیل وضعیت خاصی که بر جامعه تحمیل میشود، دیگر توازن بین نیازها و منابع برقرار نخواهد بود.
اساساً پذیرش یا رد صفت «بحرانی»، به نحوه نگرش، موضعگیری و شیوه برخورد افراد یا جوامع با وضعیتی که در آن قرار دارند، بستگی دارد. صرف نظر از موضعگیریهای مختلف و نیز علل و ریشه های اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی این مسأله، به پارهای از ناهنجاریهای زیست محیطی میپردازیم که محیط زندگی ما درگیر آنهاست ـ پدیدههایی که به شکل زنجیرهای یا حتی شبکهای به هم مرتبط و در ایجاد یا تشدید یکدیگر مؤثرترند ـ تا ببینیم اطلاق واژه «بحران» بر این اوضاع چقدر درست است.
ناهنجاریهای زیست محیطی ممکن است وسعت ناحیهای، منطقهای و یا جهانی داشته باشند؛ برای مثال خشک شدن «دریاچه پریشان» در استان فارس که یک ناحیه را درگیر کرده است، یک ناهنجاری زیست محیطی ناحیه ای است و «ریزگرد عربی» که چندین کشور یا منطقه را تحت الشعاع خود قرار میدهد، ناهنجاری منطقهای به شمار میرود و یا سوراخ شدن لایه ازن و گرم شدن کره زمین که ابعاد جهانی دارد، مشکلات و مسائل زیست محیطی جهانی هستند. در حال حاضر، آسیب های جدی زیست محیطی تقریباً همه کره زمین را درگیر کرده است.
برخی از مهمترین مسائل زیست محیطی که مقیاس جهانی دارد و از مجموعه آنها به اضافه بسیاری مسائل دیگر تحت عنوان «بحران محیط زیست»نام برده میشود، عبارتند از:

الف) گرم شدن کره زمین(اثرگلخانه ای)

مصرف سوختهای فسیلی، دی اکسید کربن و گازهای دیگر را ایجاد میکند. تجمع و افزایش بیش از حد این گازها در جوّ زمین، لایه ضخیمی از گاز را به وجود میآورد که همانند پوشش پلاستیکی گلخانه ها، از بازگشت حرارت مازاد حاصل از تابش نور خورشید به فضا جلوگیری میکند، گرما را در نزدیکی سطح زمین حبس میکند و همانند گلخانه باعث گرمشدن هوای زمین میشود. دانشمندان تخمین زده اند بر اثر بروز این پدیده زیست محیطی، دمای کره زمین در طی قرن حاضر بین ۸/۰ تا ۵/۳ درجه سانتیگراد افزایش خواهد یافت. این اثر از یک سو موجب بروز تغییرات گسترده آب و هوایی در مناطق مختلف زمین و بروز وقایعی نظیر خشکسالی یا بر عکس سیل و طوفانهای شدید میشود و از سوی دیگر با افزایش سرعت ذوب یخهای قطبی باعث بالا آمدن آب دریاها و اقیانوسها و به زیر آب رفتن بسیاری از مناطق ساحلی و اراضی مستعد خواهد شد.
در سال ۱۹۹۲ در «اجلاس زمین» در ریودوژانیرو برزیل بیش از  ۱۸۲ کشور در قالب «کنوانسیون ریو» با صدور اعلامیه ای با عنوان «اعلامیه زمین» متعهد به مقابله با آثار سوء زیست محیطی شدند. این قطعنامه شامل راهبردهایی برای «توسعه پایدار» کشورهای جهان است و کشورهای جهان ملزم به پیروی از این قطعنامه شدند. ده سال بعد در سال ۲۰۰۲ در ژوهانسبورگ آفریقای جنوبی، کنفرانس دیگری با هدف تأکید و اجرایی تر کردن مصوبات اجلاس ریو برگزار شد. تاکنون تعریف های زیادی از توسعه پایدار ارائه شده است؛ اما مهمترین تعریفی که در اجلاس ریو از آن ارائه شد، چنین است: «توسعه ای پایدار است که نیازهای کنونی بشر را بدون به مخاطره افکندن نیاز نسلهای آینده برآورده سازد و در آن به محیط زیست و نسل های فردا نیز توجه شود.» محور همه تعاریفی که از توسعه پایدار ارائه شده توجه به نسل های بعدی، آینده محیط زیست و حفاظت از محیط زیست جهانی بوده است. همچنین توجه به فرهنگ، ویژگی های بومی و تجربیات گذشته، بهره گیری از انرژی های تجدید شونده و پرهیز از به کارگیری انرژی های تجدیدناپذیر از اصول توسعه پایدار است.
در سال ۱۹۹۷نیز ۱۶۰ کشور از جمله ایران، با امضای «پروتکل کیوتو» در ژاپن برای تلاش به منظور کاهش آلودگی ناشی از گازهای گلخانه ای به توافق رسیدند.

ب) نازک شدن لایه اُزن

دومین نگرانی عمده زیست محیطی با تأثیرات جهانی، آسیب دیدگی لایه حفاظتی ازن در اطراف جو زمین است. لایه ازن تقریباً در ۲۴ کیلومتری بالای سطح زمین، اطراف این سیاره را فرا گرفته و با جذب اشعه ماورای بنفش نور خورشید، زمین و موجودات زنده آن را از این تشعشعات زیان آور محافظت میکند.
بنا به تحقیقات دانشمندان، ترکیب گازی کلروفلوئروکربن (CFC) که در صنایع یخچالسازی، تولید اسپری ها و تولید اسفنج کاربرد فراوانی دارد، تأثیر مخرب و کاهنده ای بر ضخامت لایه ازن دارد و حتی موجب ایجاد شکاف در این لایه میشود. گسترش این شکاف در سالهای منتهی به ۱۹۸۵ باعث نگرانی کشورهای جهان گردیده و سرانجام «کنوانسیون وین» (۱۹۸۵) و پروتکل الحاقی آن یعنی «پروتکل مونترال» (۱۹۸۷) و «اصلاحیه لندن» (۱۹۹۰) با توافق بسیاری از کشورها از جمله ایران، تنظیم و دولتهای صنعتی را موظف کرد تا مصرف این مواد را به نصف کاهش دهند.

ج) کمبود آب شیرین

اگر چه ذخایر آب زمین از دیرباز، یک منبع زیستی قابل احیا محسوب میشدهاند؛ اما واقعیت، آن است که این ذخایر در سطح جهانی در معرض تهدید جدی قرار دارند. بیش از ۴۰ درصد از کشورهای دنیا به دلایلی چون رشد جمعیت، توسعه کشاورزی و آبیاری، آلودگی منابع آب سطحی و زیرزمینی و استفاده های صنعتی با مشکل کم آبی روبه رو شده اند. نیاز به آب، هر سال حدود ۲/۳ درصد افزایش می یابد. بانک جهانی با تشخیص این بحران، تا قبل از سال ۲۰۰۵ حدود ۶۰۰میلیارد دلار در سطح جهان برای افزایش ذخایر آب شیرین و مقابله با خشکسالی هزینه کرد.

د) کمبود خاک مرغوب

مساحت خشکی های زمین حدود ۴/۱۳ میلیارد هکتار است. البته همه این مقدار قابل بهره برداری و استقرار نیست. فقط ۲۲ درصد از خشکی های زمین قابل کشت هستند؛ اما نکته اینجاست که خاک های حاصلخیز و مرغوب در اغلب نقاط جهان در معرض فرسایش و نابودی قرار دارند. نتایج بررسی های علمی نیز نشان میدهد که ۱۰تا ۱۱ درصد از خاک های حاصلخیز جهان به اندازه ای آلوده شدهاند که احیای مجدد آنها تقریباً غیرممکن است. دو سوم از خاک کشورهای در حال توسعه در آسیا و آفریقا به شدت تخریب شده است. طبق بررسی های انجام شده، تخریب و نابودی جنگلها، استفاده از روشهای سنتی در کشاورزی، آبیاری غیر اصولی کشتزارها، استفاده بیرویه از کودهای شیمیایی و آفت کش ها و چرای بی رویه دامها در مراتع، از عوامل اصلی فرسایش و نابودی خاک به شمار میروند. گسترش روزافزون بیابانها و نابودی مراتع حاصلخیز در بسیاری از نقاط جهان، از جمله ایران، از تبعات این فعالیتها محسوب میشود.

ه) آلودگی هوا و بارانهای اسیدی

بارانهای اسیدی هم یکی از اشکال آلودگی هوا به شمار میروند. گازهای دی اکسید گوگرد و اکسید نیتروژن حاصل از مصرف سوختهای فسیلی، در هوا با بخار آب موجود ترکیب میشود اسیدسولفوریک و اسید نیتریک تشکیل میدهد که به همراه ابرها بر فراز گستره وسیعی از زمین حرکت میکند. هنگام تبدیل ابرها به بارش، این اسیدها به سطح زمین برمیگردد و موجب تخریب جنگلها، پوشش گیاهی، ساختمانها و نیز آلودگی منابع آب سطحی و زیرزمینی میشود؛ برای مثال ۲۵ درصد از جنگلهای اروپا بر اثر بارش بارانهای اسیدی خسارت دیده یا نابود شدهاند.
جالب آنکه جهت حرکت جریانهای هوایی در بالای زمین به گونهای است که معمولاً از مرکز سیاره به طرف شمال حرکت میکند و در نتیجه میتواند آلودگیهای احتمالی ایجاد شده در کشورهای جنوبی تر را به کشورهای شمالی تر زمین منتقل کند.

و) دفع زباله های سمی

بر اثر فعالیت های صنعتی، مقدار بسیار زیادی زباله صنعتی سمی به وجود می آید که غالباً هنگام دفن، موجب انتقال آلودگی به محیط زیست می شوند. فلزات سمی از قبیل سرب، روی، مس، آرسنیک، جیوه و… همگی برای محیط زیست و موجودات زنده زیان آورند. فعالیت هایی چون اکتشاف و استخراج معادن، اصلی ترین عامل تولید ضایعات فلزی سمی و پسماندهای معدنی به شمار میرود و متأسفانه غالباً به طور غیراصولی دفع میشود.
حمل و نقل مواد سمی خطرناک و دفع غیراصولی آنها نیز، یکی از مشکلات عمده محیط زیست در جهان به حساب می آید. در ایران نیز دفع موادی از قبیل ضایعات سموم کشاورزی و آفت کش های تاریخ مصرف گذشته، دفع ضایعات اسیدی حاصل از تصفیه دوم روغن، ضایعات پالایشگاهی و بسیاری دیگر از پسماندهای صنعتی که از گروه ضایعات سمی و خطرناک به شمار میرود، از جمله مشکلات زیست محیطی کشور محسوب میشود.

ز) جنگل زدایی و نابودی تنوع زیستی

منابع انرژی های طبیعی یا تجدید ناپذیرند به این معنا که با یک بار مصرف کردن تمام میشوند، همچون سوخت های فسیلی و انرژی اتمی، یا تجدیدپذیرند، همچون انرژی خورشیدی، باد و آب که استفاده از آنها باعث تمام شدنشان نمیشود. درختان جزء منابع تجدیدشونده محسوب میشوند؛ اما بشر در طول تاریخ، بسیاری از جنگلها و درختان را تا نقطه انقراض نسل نابود کرده است. بسیاری از جنگلهای نیمکره شمالی مورد بهره برداری بی رویه و تخریب واقع شده است. در ایران نیز طی ۴۰ سال گذشته مساحت جنگلهای کشور حدود یک میلیون هکتار کاهش یافته است.
تخریب سریع جنگلها به دلایل زیر تأثیرات مخرب زیست محیطی جهانی ایجاد میکند:
الف) حذف پوشش جنگلی باعث فرسایش خاک و آلودگی رودها و منابع آبی میشود.
ب) ظرفیت جذب دی اکسیدکربن و تولید اکسیژن کاهش مییابد و پدیده گرم شدن زمین، شدّت می یابد.
ج) به تنوع زیستی کره زمین، آسیب های جدی وارد میشود. تنوع زیستی، یعنی مجموع گونه های گیاهی، جانوری، میکرو ارگانیزم ها و به طور کلی همه گونه های موجودات زنده. بی تردید میتوان ادعا کرد که همه مشکلات زیست محیطی در جهان که بشر در ایجاد آنها نقش دارد، به نوعی برای تنوع زیستی تهدید به شمار میآیند. طی ۳۰۰ سال گذشته انقراض ۱۶۲۲ گونه گیاهی و جانوری به ثبت رسیده و دانشمندان، شواهدی در دست دارند که هر ساله تعداد زیادی از گونه هایی که حتی بشر تاکنون آنها را کشف نکرده است نیز از بین میرود.
اکنون اگر باز به تعریفی که از «بحران» ارائه شد بازگردیم، میبینیم که این پدیده ها و یا نتایج و عواقب آنها شرایط بحران را به خوبی دارند؛ برای مثال کمبود آب شیرین و خشکسالی باعث کمشدن محصولات کشاورزی و به دنبال آن کاهش محصولات دامی میشود و مشکل گرسنگی را در جهان افزایش میدهد و یا تنها یکی از نتایج نازک شدن لایه ازن، پدید آمدن انواع سرطان ها به ویژه سرطان پوست است.
مسأله کاهش سریع تنوع زیستی، نتایج سوءِ متعددی دارد که شاید کمتر مورد توجه قرار گیرد. ادوارد اُ. ویلسون   زیستشناس معروف آمریکایی در فصل آخر کتاب تنوع حیات خود، توضیح میدهد که چرا تنوع زیستی ارزشمند است و چرا پیشگیری از شتاب انقراض گونه ها اهمیت دارد؛ از جمله دلایلی که او در این باره ارائه میدهد، این است که بسیاری از اینگونه ها برای انسان، مواد مصرفی نظیر غذا و دارو فراهم میکنند و احتمال دارد که ذخایر ارزشمندی از اینگونه منابع هنوز کشف نشده باشد.
همچنین حذف هر یک از گونه های گیاهی یا جانوری در گوشه ای از بوم سازگانی (اکوسیستمی) که شرایط زیست انسان را نیز فراهم میکند، خلأ ایجاد میکند؛ ولی او این «خدمات» را تمام ماجرا نمیداند و معتقد است که ما برای «شناخت» خودمان نیز به عنوان گونه ای در میان گونه های دیگر به اینگونه ها نیاز داریم و انقراض آنها به نوعی از دست رفتن گوشه ای از هویت خود ماست.
از دیگر نشانه های بحرانی بودن وضعیت فعلی، نبود مدیریت بر روند موجود و نامطمئن بودن ما از وضعیت آینده است. این ضعف مدیریت و در دست نداشتن اوضاع نشان میدهد که وضعیت فعلی، بحرانی است و نه نابسامانی های مراحل انتقال.

پایش سبک زندگی، شماره هشتم، مرداد ماه ۱۳۹۴، صفحات ۹۸-۱۰۲.