تاریخچة شبکه‌های اجتماعی مجازی
نویسنده: دکتر حمید فلاحتی
تاریخچة شبکه‌های اجتماعی مجازی
امروزه با گسترش کاربردهای فناوری اطلاعات وارتباطات در زندگی روزمره شاهد شکل‌گیری نسل جدیدی از ابزارهای اینترنتی هستیم که امکانات بیشتری را برای روابط دوسویه، فراهم آورده است. وب۲ ناظر به شکل-گیری اینترنت محاوره ای است که امکان برقراری ارتباطات دو سویه میان کاربران شبکه جهانی اینترنت را فراهم ساخته است. شبکه‌های اجتماعی اینترنتی به عنوان مهم‌ترین مصادیق این امر به محلی برای حضور گروه های گوناگون جامعه به ویژه جوانان و مکان تبادل آرا و افکار ایشان و تامین نیازهای متناسب با زندگی اجتماعی جوانان تبدیل شده است.
بحث شبکه های مجازی و بیان تاریخچة کوتاه آنها بدون رعایت ترتیب علمی و منطقی ممکن است، مسیر مطالعاتی را به سمت و سوی گمراه کننده و مسائل فنی حاکم بر این جوامع بکشاند . از همین رو سعی می کنیم ضمن دوری از ذکر نمونه های فراوان و پیچیدگی های فنی، ابتدا مبانی و چرایی تشکیل این جوامع را تبیین نمایم.
شبکه‌های اجتماعی متشکل از افراد (یا سازمان ها) هستند که توسط یک یا چند نوع علاقة خاص به هم گره خورده‌اند. وابستگی‌هایی مثل دوستی، خویشاوندی، منافع مشترک، تبادل مالی، علاقه خاص به یک موضوع باورهای مشترک، دانش و هنر و…
تجزیه و تحلیل شبکه‌های اجتماعی و تحلیل تئوری‌های موجود نشان می‌دهد که اصلی ترین نکته در هر شبکه ای، روابط است. و از آنجا که درک و فهم این روابط در سطح و گستره یک شبکه بسیار مشکل و غیرممکن است ، تحلیل شبکه های اجتماعی نیز کاری بسیار دشوار می نمایاند. شبکه‌های اجتماعی در بسیاری از سطوح فعالیت می‌کنند، از خانواده گرفته تا سطح کشورها و بین الملل، و نقش مهمی در تعیین راه حل مشکلات یا ایجاد آنها دارند.
جامعة مجازی در ساده‌ترین شکلش، بستری است برای ایجاد روابط مشخص مانند دوستی، بین گره‌های، گروه‌هایی که به افرد متصل هستند، در نتیجه ارتباطات اجتماعی از آن فرد به شبکه و از شبکه به همة افراد سرایت می کند.
تجزیه و تحلیل شبکه اجتماعی به عنوان تکنیکی کلیدی در جامعه‌شناسی مدرن پدید آمده است، به اعتقاد کاستلز شبکه های اجتماعی محصول هم‌گرایی سه فرآیند تاریخی مستقل هستند.
۱) انقلاب اطلاعات
۲) تجدید ساختار سرمایه‌داری و اقتصاد متکی بر برنامه‌ریزی
۳) نهضت‌های فرهنگی دهه ۱۹۶۰
این سه فرآیند موجب شده اند تا شبکه های اجتماعی مجازی تولد یافته، رشد کنند.
ویژگی اصلی این جوامع در نگاه کاستلز با توضیحاتی کوتاه عبارتند از:
۱) اقتصاد اطلاعاتی: بدین معنا که بهره برداری و رقابت میان شرکت ها و بنگاه های اقتصادی بیش از هر زمان دیگر به دانش واطلاعات و فناوری های جدید وابسته شده است.
۲) اقتصاد جهانی: این غیر از اقتصاد جهان است که از قرن ها پیش جریان دارد. در واقع هسته و لایه های زیرین شبکه‌های اجتماعی حاضر به نوعی به اقتصاد جهانی پیوندی مستحکم برقرار کرده است.(تائید نسبی نظریات مکتب فرانکفورت)
۳) فعالیت اقتصادی شبکه ها: ویژگی سوم که در واقع چهرة عریان شاخصه دوم است. شبکه ها به تدریج گسترش می‌یابند و سعی می‌کنند دیگر شبکه های اجتماعی را در خود حل کرده یا نابود کنند و در این مسیر ازفعالیت‌‌های اقتصادی و تبلیغات شرکت ها سود می جویند.
۴) تحول در کار: روابط کاری گذشته میان کارگر و کارفرما و شرکت به سبب ایجاد شبکه های اجتماعی متحول و دگرگون شده است.این روابط انعطاف بیشتری پیدا کرده و در محدوده های کوچکتر افراد بیشتری اشتغال دارند.
۵) ظهور قطب‌های متقابل: تلاش‌های فردی و هویت های انحصاری در مقابل نهادهای کارگری یا دولت ها افزایش یافته و قدرت و توانایی افراد و شبکه ها را در مقابل دولت های ملی افزایش داده است در ضمن با عضویت افراد دراین شبکه ها مفهوم ملیت کم رنگ‌تر از گذشته شده است.
۶) فرهنگ واقعیت مجازی: فرهنگ عصراطلاعات در چارچوب انتقال نمادها به وسیله واسطه‌های الکترونیک شکل می‌گیرد. این واسطه‌های متنوع با مخاطبان گوناگونی سروکار دارند و مجموعه‌هایی غنی از حیث محتوای نمادین و در قالب متون الکترونیک در اختیارشان قرار می‌دهند. این فضای مجازی، حاوی اطلاعات انبوه گوناگون بوده که به صورت بخشی از واقعیت اجتماعی عصر جدید در می‌آید و فضای اصلی تعامل های معرفتی را کم و بیش در اختیار می‌گیرد.
۷) سیاست بربال رسانه‌ها: در چنین جوامعی، سیاستمداران برای بقاء و حضورخود در عرصة قدرت، ناگزیرند از این رسانه‌ها بهره تمام را ببرند. بدین ترتیب کنترل رسانه‌ها مفهوم پیدا می‌کند.
۸) زمان بی زمان و فضای جریان ها: در شبکه های اجتماعی، مفاهیم زمان و مکان معانی تازه ای پیدا کرده اند که با معانی سنتی آن در جوامع سنتی و صنعتی تفاوت بین دارد. انتقال آنی داده ها و سرمایه و امکان ارتباط همزمان میان افراد در جاهای دور از هم، فاصله های زمانی و مکانی را از میان برده و چهارچوب های نظم پیشین را مخدوش نموده است، امروزه هر کسی می‌تواند با ورود به این شبکه ها هر پیامی را به هر کسی در هر کجا و به هرتعداد ارسال کند.
مشخصه هایی که برای جوامع شبکه ای برشمردیم در واقع موید این معناست که نظم نوین کاپیتالیسم که حاکم بر این جوامع است متکی به نوعی دینامیسم درونی شده که هیچ حد و مرزی را نمی شنماسد. از خمش پذیری بسیاری برخوردار است و فزون‌طلب و گسترش‌پذیر و در همان حال متکی به منطق شبکه است.
شبکه‌های اجتماعی به دو گروه کلی تقسیم می شوند. گروه شکه‌های نخستین که تحت DOS بودند و اتصال به اینترنت در آن نقش مهمی نداشت و شبکه‌های دومی که تحت وب بوده و مستقیما با فضای اینترنت در ارتباط هستند.
گروه اول که هنوز هم بسیاری از کاربران حدود ۳۰ سال آن را به خاطر دارند گلی سرسبد داشتند که پررنگ ترین نقش را درمیان شبکه‌های نخستین ایفا می کرد: BBSها. BBS که مخفف عبارت Bulletin Board می باشد کاربران با استفاده از مودم و اتصال به یک سرور مرکزی و از طریق یک محیط تحت DOS با یکدیگر در ارتباط بودند. BBS ها محدودیت های فراوانی داشتند. از گرافیک نه چندان دلچسب زیر DOS گرفته تا محدودیت تعداد کاربرانی که وابسته به تعداد خط های تلفن شرکت مرکزی بود. در بهترین حالت، کاربران آنها بندرت از صد نفر فراتر می رفت. اما هیچ یک از اینها باعث به چشم نیامدن امکانات فراوان این سیستم ها نبود. در BBSها بساط بحث و گفتگوهای عمومی و تخصصی همیشه براه بود. انجمن‌های تخصصی نرم افزار، سخت افزار، اینترنت، گرافیک، طنز، فارغ التحصیلان دانشگاه‌های مختلف و ده‌ها انجمن تخصصی دیگر سال‌ها محل بحث و گفتگوی گروهیِ علاقمندان بود.
در ایران BBSهای پرطرفداری چون Peyam، Nabeghe BBS، Isatis BBS از محبوب‌ترین این سرویس‌ها بودند که از سال‌های میانی دهه هفتاد تا اوایل دهه هشتاد دوران سرنوشت‌سازی را در میان کاربران شکبه‌های اجتماعی رقم زدند.
با ورود اینترنت به خانه‌های کاربران، دیگر رنگ و لعاب BBSها چندان به چشم نمی‌آمد. تالارهای گفتگوی اینترنتی، انجمن‌ها و Mailing Listing های اولیه را شاید بتوان امکاناتی دانست که بعدها با کنار هم جمع‌شدن اولین شبکه‌های اجتماعی اینترنتی را پایه‌گذاری کردند.
نخستین بار مفهومی با عنوان شبکه‌های اجتماعی اینترنتی با قالب امروزی در سال ۱۹۶۰ اولین بار در دانشگاه ایلی نویز در ایالت متحده امریکا مطرح شد.
پس از آن در ۱۹۹۷ نخستین سایت شبکه اجتماعی اینترنتی به آدرس SixDegrees.com راه‌اندازی شد. این سایت به کاربرانش اجازه ایجاد پروفایل داد تا آنها بتوانند لیستی از دوستانشان ایجاد کنند. البته این سایت موفق نشد و بعد از سه سال متوقف شد.
انفجار تجارت در وب سایت‌های اجتماعی در سال ۲۰۰۲ باعث به وجود آمدن شبکه‌های اجتماعی فرنداستر (Friendster)، اورکات (Orkut) و لینکداین (LinkedIn)) شد و باعث شکوفایی وب‌سایت‌های شبکه‌های اجتماعی در اینترنت شد.
در این میان Orkut یکی از اولین شبکه‌هایی بود که در اندازة بسیار بزرگی، کاربران را جذب خود کرد. Orkut با جمع‌آوری امکانات مورد نیاز کاربران، مفهوم پروفایل شخصی را در شکل تازه‌ای بیان کرد که هنوز هم در شبکه‌های اجتماعی مورد استفاده قرار می‌گیرد. امکان پیداکردن دوستان و تشکیل حلقه های دوستی در واقع رویکردی بود که همان اهداف مورد نظر در تشکیل رأس‌ها و برقراری خطوط ارتباطی میان کاربران را دنبال می‌کرد. در Orkut جدای از پروفایل های شخصی امکان ساخت صفحات نیر برای کاربران فراهم شد. که از طریق آن می‌توانستند برای موضوع خاصی، یک صفحه تشکیل دهند و علاقه مندان به این موضوع را دور یکدیگر جمع کنند.
با ورود Facebook به دنیای مجازی باعث شد استانداردهای این ساختار، شکل جدیدی به خود بگیرد. فیسبوک در عین حفظ ویژگی های کاربردی نسل های قبلی شبکه های اجتماعی، امکانات چشمگیر و جذابی به آن اضافه کرد. امکاناتی مانند تشکیل حلقة دوستان به شیوه‌های جدید و تعریف سطوح دسترسی به این حلقه‌ها، بروز بودن، استفاده از برنامه های کاربردی (اپلیکیشن‌های)، ارتباط مستقیم با گوشی‌های هوشمند، امکانات فراوان برای به اشتراک‌گذاری و نظر‌دادن و ده‌ها ویژگی کاربردی دیگر فیسبوک را به گزینة شمارة یک علاقمندان به شبکةهای اجتماعی تبدیل کرد.
دنباله روی های انجام شده از فیسبوک، با وجود تمامی تلاش‌ها تا به امروز چندان موفق نبوده‌اند. Yahoo۳۶۰، Google+ و امثال آن، هرگز نتوانستند موفقیت فیسبوک را تکرار کنند و در این میان عوامل مختلفی ماند اوپن‌بودن، اطمینان به رایگان بودن امکانات اصلی، نحوة شروع کار و ده‌ها عامل دیگر، دخیل بوده اند که بررسی تک‌تک آنها، خود نیاز به نوشتاری جداگانه دارد.
پایش سبک زندگی، سال اول، شماره ۱، بهمن ۱۳۹۲، صفحات ۸۶-۸۹.