راهکارهای اصلاح مصرف در سبک زندگی
نویسنده: دکتر مهدی فدائی
راهکارهای اصلاح مصرف
مصرف‌گرایی با روح اقتصاد مقاومتی در تضاد است، چون این نوع اقتصاد نحوه مصرف و تولید را کنترل می‌کند، اما اقتصاد مقاومتی سبب حمایت از تولید ملی می‌شود. از این رو با تغییر الگوی فرهنگی و آموزش می‌توان مصرف‌گرایی را مهار و به رشد اقتصادی کشور کمک کرد. از آنجا که چگونگی مصرف در بستر فرهنگ خانواده شکل می‌گیرد، اصلاح الگوی مصرف خانوار می‌تواند نقش مهمی در رشد اقتصاد مقاومتی داشته باشد. به نظر می‌رسد مصرف‌گرایی سبب شده، خانواده‌ها دائم در حال خرید و تقاضا باشند و همین، نارضایتی در میان آنان به‌وجود آورده است، ولی نکته مهم این است که اقتصاد مقاومتی به معنای ریاضت نیست؛ یعنی همان افراط و تفریط که آن هم می‌تواند عواقب و آثار سوء داشته باشد. از این‌رو زمینه‌سازی ذهنی و فرهنگی برای اقشار مختلف جامعه نسبت به اقتصاد مقاومتی ضروری است، چون اصلاح الگوهای مصرف در یک شب و به طور اتفاقی و دستوری انجام نمی‌شود. مسئله اصلاح الگوی مصرف در جامعه ایران بسیار اهمیت یافته است خصوصاً در دهه هشتاد و پس از دوران توسعه اقتصادی بعد از جنگ. این اهمیت را می‌توان در میزان استفاده رهبر انقلاب از کلید واژه اصلاح الگوی مصرف فهمید.
مصرف‌گرایی با روح اقتصاد مقاومتی در تضاد است، چون این نوع اقتصاد نحوه مصرف و تولید را کنترل می‌کند، اما اقتصاد مقاومتی سبب حمایت از تولید ملی می‌شود. از این رو با تغییر الگوی فرهنگی و آموزش می‌توان مصرف‌گرایی را مهار و به رشد اقتصادی کشور کمک کرد. از آنجا که چگونگی مصرف در بستر فرهنگ خانواده شکل می‌گیرد، اصلاح الگوی مصرف خانوار می‌تواند نقش مهمی در رشد اقتصاد مقاومتی داشته باشد. به نظر می‌رسد مصرف‌گرایی سبب شده، خانواده‌ها دائم در حال خرید و تقاضا باشند و همین، نارضایتی در میان آنان به‌وجود آورده است، ولی نکته مهم این است که اقتصاد مقاومتی به معنای ریاضت نیست؛ یعنی همان افراط و تفریط که آن هم می‌تواند عواقب و آثار سوء داشته باشد. از این‌رو زمینه‌سازی ذهنی و فرهنگی برای اقشار مختلف جامعه نسبت به اقتصاد مقاومتی ضروری است، چون اصلاح الگوهای مصرف در یک شب و به طور اتفاقی و دستوری انجام نمی‌شود. مسئله اصلاح الگوی مصرف در جامعه ایران بسیار اهمیت یافته است خصوصاً در دهه هشتاد و پس از دوران توسعه اقتصادی بعد از جنگ. این اهمیت را می‌توان در میزان استفاده رهبر انقلاب از کلید واژه اصلاح الگوی مصرف فهمید.
در دین اسلام نیز تباه نکردن مال و مصرف مورد تأکید بسیار است. الگوی مصرف در اسلام، استفاده به‌جا از نعمت‌ها و پرهیز از اسراف است تا جایی که امام صادق(ع) می‌فرماید: «خداوند میانه‌روی را دوست دارد و اسراف را حتی در دور انداختن هسته خرما که امکان استفاده دارد، دشمن می‌داند.» بنابراین، اسلام از یک‌سو راه مصرف را برای انسان‌ها باز می‌گذارد تا دنیایشان را سامان دهند و از سوی دیگر با آموزش‌ها مراقب است که اعتدال از میان نرود و برای همین، بخشی از آیات قرآن توجه ویژه به فرهنگ‌سازی درباره مصرف و آموزش درست مصرف کردن دارد و بر پرهیز از اسراف و هدر دادن اموال تاکید می‌کند.
ترویج سبک زندگی اسلامی و شیوه زندگی پیامبران می‌تواند مانع مصرف‌گرایی شود، اما باید آن را به گونه‌ای امروزی دنبال کرد تا همه از آن استقبال کنند؛ یعنی به شیوه‌ای نباشد که جوانان به پذیرش آن تمایل نداشته باشند. در زندگی معصومین (ع)نیز توجه فراوانی به قناعت شده و این می‌تواند مانع اسراف در خانواده‌ها شود. در واقع کسی که قناعت داشته باشد، دچار مصرف‌گرایی نمی‌شود. از سوی دیگر باید در نظر داشت که مصرف‌گرایی منجر به زیاده‌خواهی، خودخواهی و نادیده گرفتن بسیاری از اصول اخلاقی می‌شود که این صفات در دین اسلام کاملا ناپسند است. از این رو اصلاح الگوی مصرف نه فقط به اقتصاد کشور کمک می‌کند، بلکه از نظر فرهنگی و اخلاقی نیز بسیار مهم است.
ترویج سبک زندگی اسلامی و شیوه زندگی پیامبران می‌تواند مانع مصرف‌گرایی شود، اما باید آن را به گونه‌ای امروزی دنبال کرد تا همه از آن استقبال کنند؛ یعنی به شیوه‌ای نباشد که جوانان به پذیرش آن تمایل نداشته باشند. در زندگی معصومین (ع)نیز توجه فراوانی به قناعت شده و این می‌تواند مانع اسراف در خانواده‌ها شود. در واقع کسی که قناعت داشته باشد، دچار مصرف‌گرایی نمی‌شود. از سوی دیگر باید در نظر داشت که مصرف‌گرایی منجر به زیاده‌خواهی، خودخواهی و نادیده گرفتن بسیاری از اصول اخلاقی می‌شود که این صفات در دین اسلام کاملا ناپسند است. از این رو اصلاح الگوی مصرف نه فقط به اقتصاد کشور کمک می‌کند، بلکه از نظر فرهنگی و اخلاقی نیز بسیار مهم است.
با توجه به دستورها و تعالیم اسلامی در نحوه مصرف، می‌توان نتیجه گرفت که میان مصرف و مصرف‌گرایی در جامعه تفاوت وجود دارد، چون اقتصاددانان معتقدند مصرف عاملی موثر در تولید و رشد و توسعه اقتصادی است، اما مصرف‌گرایی باعث هدر رفتن منابع ملی می‌شود.
باید در نظر داشت، مقابله با پدیده مصرف‌گرایی نیاز به برنامه‌ریزی و خواست مسئولان دارد. افزون بر این، ارائه الگوی آموزشی مناسب و اصولی به مردم و جلب مشارکت آنان در مقابله با مصرف‌گرایی در این راه موثر واقع خواهد شد.
اصلاح الگوی مصرف که به معنی نهادینه کردن روش صحیح استفاده از منابع کشور است، سبب ارتقای شاخص‌های زندگی و کاهش هزینه‌ها شده و زمینه‌ای برای گسترش عدالت است. از طرفی التزام به مـصرف بهینه باعث می‌شود علاوه بر پیشرفت علمی ناشی از ارتقای فناوری در طراحی و ساخت وسایل و تجهیزات بهینه مطابق با استانداردهای جهانی، فرصت توزیع مناسب منابع و به تبع آن پیشرفت در دیگر بخش‌هایی که کمتر مورد توجه بـوده اسـت نیز، فراهم گردد.
باید در نظر داشت، مقابله با پدیده مصرف‌گرایی نیاز به برنامه‌ریزی و خواست مسئولان دارد. افزون بر این، ارائه الگوی آموزشی مناسب و اصولی به مردم و جلب مشارکت آنان در مقابله با مصرف‌گرایی در این راه موثر واقع خواهد شد.
اصلاح الگوی مصرف که به معنی نهادینه کردن روش صحیح استفاده از منابع کشور است، سبب ارتقای شاخص‌های زندگی و کاهش هزینه‌ها شده و زمینه‌ای برای گسترش عدالت است. از طرفی التزام به مـصرف بهینه باعث می‌شود علاوه بر پیشرفت علمی ناشی از ارتقای فناوری در طراحی و ساخت وسایل و تجهیزات بهینه مطابق با استانداردهای جهانی، فرصت توزیع مناسب منابع و به تبع آن پیشرفت در دیگر بخش‌هایی که کمتر مورد توجه بـوده اسـت نیز، فراهم گردد.
| راهبردهای کلان در اصلاح الگوی مصرف |
|---|
| تکیه بر فرهنگ‌سازی و بهره‌گیری از الگوهای علمی تغییر نگرش و رفتار |
| پرهیز از شتابزدگی در اقدامات با تکیه بر سـیاست‌ها و بـرنامه‌ریزی اثربخش |
| ایجاد هماهنگی بین دستگاه‌ها و بخش‌های مختلف ذیربط |
| پرهیز از اعمال فشار اقتصادی و روانی و ایجاد تشویش، نگرانی و نارضایتی در مردم |
با توجه به سخنان قبل و نیز راهبردهای کلان در حوزه اصلاح الگوی مصرف، راهکارهای اصلاح مصرف را می‌توان در الگوی زیر تبیین کرد:
الف) فردی
یک) قناعت و اعتدال در مصرف
قناعت در کنار غنا و ثروت، از عواملی است که زندگی را گوارا می‌سازد، با وجود این، ثروتِ بدون قناعت گوارایی زندگی را نخواهد چشاند؛ جامعه مصرف‌گرایی که قناعت پیشه نیست، رضایت خاطر شهروندان خود را برآورده نمیسازد. از همین رو است که از منظر آموزههای روایی، زندگی پاک و حیات طیبه بشری، حیاتی است که روح قناعت در آن دمیده شده باشد. قناعت، مفاسد ناشی از حرص و آزِ ثروتاندوزی را میکاهد و از زیان‌های اقتصادی جلوگیری می‌کند و مخارج مازاد را در مشارکتهای اجتماعی- اقتصادی به کار میبندد. حد مطلوب بهره‌مندی و استفاده از نعمتهای الهی آن است که همراه با رعایت اعتدال و به قدر کفاف باشد. اعتدال و قناعت در مصرف موجب بقای نعمت و پدید آورنده زمینه مناسبی برای رشد صفات و کمالات معنوی در انسان است. از جمله آموزههای سیره معصومین این است که انسان تولید و انفاق زیاد داشته باشد ولی در مصرف شخصی به حداقل قناعت نماید. روحیه تولید و تلاش در سیره آن بزرگواران چنان است که تولید را برای ارتقای سطح معیشت مردم میخواستند. آنان با تولید بیشتر کمترین استفاده شخصی را مینمودند. امام کاظم(ع) در مورد اعتدال در مصرف می‌فرماید: «من اقتصد و قنع بقیت علیه النّعمة و من بذّر و اسرف زالت عنه النّعمة؛ هرکس میانه‌روی و اعتدال را رعایت کند و قانع باشد، نعمت برای او باقی خواهد ماند و هرکس اسراف کند، نعمت از دستش خواهد رفت.»
دو) اصلاح الگوی خرید
رعایت نکات کوچک در هنگام خرید یا توجه بیشتر به میزان خریدی که مورد نیازمان باشد هم باعث می‌شود که درست خرج کنیم و هم این‌که باعث صرفه‌جویی در زندگی خواهد شد. برخی راهکارهای اصلاح الگوی خرید عبارتند از:
۱- همیشه سعی کنید قبل از رفتن به خرید میزان بودجه‌ی مشخصی را برای خود در نظر بگیرید. این‌که بدون دانستن میزان بودجه‌ای که دارید به خرید بروید باعث می‌شود که با مشکل مواجه شوید چون یا پولتان زیاد از حد مصرف می‌شود یا این‌که پول کم می‌آورید بنابراین قبل از این‌که برای خرید اقدام کنید با توجه به نوع خریدی که دارید و نوع کالا، بودجه‌ی مشخصی را برای آن در نظر بگیرید.
۲- وقتی که برای خرید اقدام می‌کنید و کالاهای مختلف را خریداری می‌کنید باید ببینید که چه میزان پول بابت هر کالا پرداخت کردید و چه میزان از بودجه‌ی شما باقی مانده است. اگر پولی پس از خریدهای بزرگ مثل لوازم منزل برای شما باقی می‌ماند آن را پس‌انداز کنید تا این پول بی‌جهت هدر نرود چون اغلب پس از خرید لوازم منزل ممکن است پولی هر چند اندک باقی بماند بنابراین هیچ‌گاه برای خرید تمام پول خود را خرج نکنید.
۳- برای خرید همیشه لیستی از مایحتاج خود تهیه کنید. این کار باعث می‌شود هم نظم و ترتیب بهتری به خرید بدهید هم این‌که از خرید کالاهای بی‌مورد پرهیز کنید در واقع با تهیه‌ی یک لیست می‌توانید خرید بهتری داشته باشید چون این لیست فقط کالاهای مورد نیاز را به شما نشان می‌دهد پس شما را از خرید کالاهای دیگر بازمی‌دارد.
۴- ترجیحا سعی کنید برای خرید کمتر از کارت‌های اعتباری استفاده کنید. چون کارت‌های اعتباری معمولا میزان پول بیشتری را در اختیار شما قرار می‌دهند و باعث می‌شوند که بیشتر خرید کنید اما پول نقد به یک اندازه برای خرید در نظر گرفته می‌شود و هر چقدر که از آن استفاده می‌کنید پولتان کمتر شده و آگاهی دارید که چه میزان از پول برایتان باقی مانده است.
۵- واقع‌بین باشید. اگر شما واقعاً میزان بودجه‌ی خود را دقیق بدانید آن را روی برنامه خرج کنید کمتر به مشکلات مالی برای خرید برمی‌خورید؛ چون گاهی اوقات ممکن است تصورمان از بودجه بیش از اندازه باشد اما در اصل مقدار کمی از آن را در اختیار داشته باشیم.
۶- هر چیزی که در لیست خرید وجود دارد تهیه کنید. گاهی در خرید ممکن است جذابیت‌های ظاهری باعث شود تصمیم به خرید یک کالای جدید بگیریم اما اگر به لیستی که نوشتیم دقت کنید و هر آنچه که در آن از کالاهای مورد نیاز ذکر شده توجه کنید از خرید کالاهای بی‌مورد پرهیز می‌کنید.
۷- سعی کنید به صورت هفتگی یا ماهیانه خرید کنید. ممکن است در طول روز شما به کالایی نیاز داشته باشید و برنامه‌ای که برای خرید دارید تغییر کند اما خرید هفتگی یا ماهیانه با بودجه‌بندی مناسب و با برنامه‌ریزی خیلی اقتصادی‌تر خواهد بود.
۸- شما باید در مقابل خرید کالاها دقت به خرج دهید. با توجه به انواع گوناگونی از یک کالا بهتر است همیشه کالایی را که کیفیت آن با قیمت آن برابری می‌کند را انتخاب کنید. حتی ممکن است کالایی از نظر ظاهری بسیار جذاب باشد اما کیفیت چندانی نداشته باشد. بنابراین باید سعی کنید که کیفیت و قیمت مناسب را برای خرید در اولویت قرار دهید.
سه) تغذیه مناسب
تغذیه مناسب وظیفه هر انسانی است. اگر به اندازه کافی از غذاهای سالم و مفید نخوریم و یا بیش از حد غذاهای ناسالم مصرف کنیم، هر دوی این‌ها باعث به خطر انداختن سلامتی می‌شوند. یکی از عوامل ایجاد بیماری قلبی، رژیم غذایی نامناسب است. بسیاری از بیماری‌ها به علت نداشتن تعادل در مصرف مواد غذایی ایجاد می‌شوند، مانند: استخوان‌های ضعیف و شکننده، بیماری‌های پوستی، کمبود انرژی و بسیاری از بیماری‌های دیگر. کلید یک رژیم سالم و متنوع، مصرف هر نوع غذای سالم است. این رژیم شامل مقدار زیادی از میوه‌ها و سبزیجات، نان، غلات، سیب زمینی و مقدار ناچیزی چربی و قند است. هرم راهنمای غذایی می تواند به انتخاب درست و صحیح غذا در روز کمک کند. در جدول زیر میزان نیاز روزانه هر فرد به مواد غذایی نمایش داده شده است و بر همین اساس می توان مصرف غذایی خود را تنظیم و کنترل کرد.
| گروه‌های غذایی | مقدار مصرف روزانه (بر حسب واحد) | نمونه غذا (۱ واحد) |
|---|---|---|
| برنج، ماکارونی و غلات | ۶ تا ۱۱ | نصف لیوان برنج یا ماکارونی ۲۸ گرم غلات |
| سبزیجات | ۳ تا ۵ | یک لیوان سبزیجات خام یا نصف لیوان پخته، خرد شده |
| میوه ها | ۲ تا ۴ | یک عدد میوه نصف لیوان آبمیوه نصف میوه پخته یا کنسرو شده |
| شیر، ماست و پنیر | ۲ تا ۳ | یک لیوان شیر، یک لیوان ماست، ۳۲ تا ۵۶ گرم پنیر |
| گوشت گاو، مرغ، ماهی، لوبیا، تخم مرغ و آجیل | ۲ تا ۳ | ۵۶ تا ۸۴ گرم گوشت گاو، مرغ و یا ماهی، ۱ عدد تخم مرغ، ۲ قاشق غذاخوری کره بادام زمینی، نصف لیوان لوبیا و یا باقلا |
چهار) رعایت حدود شرعی
از آن‌جاکه یک مصرف‌کننده مسلمان تلاش می‌کند برای پیدا کردن مسیر صحیح و معقول در زندگی، که ضامن سعادت و خوشبختی دنیا و آخرت او باشد، از وحی الهی (قرآن کریم) و سیره معصومان الگوبرداری نماید و با رعایت تقوای الهی و پای‌بندی به حدود شرعی به کارهایش ارزش بدهد، از این رو، در اتخاذ الگوی صحیح مصرف، رعایت حدود و مقررات الهی را در درجه اول اهمیت قرار می‌دهد. اسلام (بر خلاف نظام سرمایه‌داری که در آن تولید و مصرف با هدف به حداکثر رساندن سود و مطلوبیت مادی کاملا آزاد است) برای حفظ مصالح فرد و جامعه، برای تولید و همچنین مصرف، حدود و موازینی قرار داده و در نتیجه، استفاده از برخی کالاها و خدمات به دلیل مسائل ارزشی یا مفاسد و مضراتی که در بردارند، حرام و ممنوع گردیده است. نمونه‌هایی از این کالاها و خدمات عبارتند از:
۱. مشروبات الکلی، که قرآن کریم به صراحت از آنها نهی کرده است (مائده/ ۹۰) و زیان‌های الکل بر سلامت جسم و جان و آثار سوء آن بر معده، کلیه، ریه، اعصاب و شریان‌های قلب و حواس گوناگون مطلبی است که امروزه از نظر علمی، جای تردید ندارد، به گونه‌ای که برخی از دانشمندان ممنوعیت اکید آن را در چهارده قرن پیش، یکی از دلایل حقانیت اسلام و قرآن قلمداد می‌کنند.
۲. استفاده از مردار، خون (برای خوردن)، گوشت خوک و هر حیوان حلال گوشتی که ذبح شرعی نشده باشد. (با استناد به آیه ۳ سوره مائده) به‌طور کلی، اسلام گوشت‌هایی را که مورد پسند طبع معتدل آدمی است، مباح گردانیده و از آنچه ناخوشایند طبع‌های سالم است، برخی را مکروه و برخی را حرام ساخته است.
۳. استفاده از هروئین، سم و هر چیزی که برای بدن مضر باشد و استفاده از لباس‌های طلاباف و حریر خالص و زینت نمودن به طلا برای مردان و پوشیدن لباس شهرت مانند پوشیدن لباس‌های مخصوص زنان برای مردان و به عکس.
۴. استفاده از آلات لهو و لعب و وسایل قمار و استعمال ظروف طلا و نقره.
۵. مصرف کالاهایی که موجب تسلط سیاسی و اقتصادی کفار و بیگانگان بر مسلمانان گشته، اسارت و وابستگی جامعه اسلامی را به دنبال داشته باشد؛ زیرا مسلمانان باید از کیان سیاسی، فرهنگی و اقتصادی کشور خود به هر طریق ممکن دفاع نمایند. تحریم تنباکو از سوی مرجع بزرگ مرحوم میرزای شیرازی، در زمان ناصرالدین شاه، در جهت تأمین هدف مذکور صورت گرفت و نقشه استعمار انگلیس را در آن برهه خنثی کرد.
پنج) برنامه ریزی اوقات فراغت
امروزه گذران اوقات فراغت به شیوه های گوناگونی صورت می گیرد. افراد گاهی ترجیح می دهند اوقات بیکاری خود را به استراحت در محیط خانه و تماشای تلویزیون یا استفاده از اینترنت و گشت و گذار در شبکه های اجتماعی بپردازند و گاهی نیز برای گذران این اوقات به فعالیت هایی همچون ورزش، سفر، مطالعه و بازی روی می آورند. تنوّع استفاده از گونه های مختلف گذران اوقات فراغت مسألة مهم چگونگی استفاده از آن را مطرح می سازد. در یک نگاه کلی می توان گونه های ذیل را در گذران اوقات فراغت در جامعه ایران برشمرد:
• استراحت
• فعالیت فرهنگی ـ هنری
• فعالیت های ورزشی
• پرسه‌زنی
• گردش در پارک و فضای سبز
• مطالعه و کتابخوانی
• سیر و سفر
• نقّالی؛ فراغتی جذّاب و سنتی
• تماشای نمایش، تلویزیون و ماهواره
• فراغت مجازی
• بازی (سنتی و رایانه ای)
استفاده بهینه از اوقات فراغت نیاز به برنامه‌ریزی دارد. برنامه‌ریزى براى اوقات فراغت همانند برنامه‌ریزى‌های دیگر، نوعى فرآیند هدف‌دار است. در فرآیند برنامه‌ریزی اوقات فراغت دو مسئله مهم بایستی ملاحظه شود: ۱. نیازسنجی مخاطب؛ ۲. تعیین اولویت.
برنامه‌ریزی صحیح اوقات فراغت، موجب جلوگیری از اتلاف وقت و نیز جلوگیری از هزینه‌های گزاف می-شود.
ب) خانواده
از طریق رسانهها و در دوران کودکی، از طریق خانواده و مدرسه می‌توان فرهنگ مصرف را گسترش داد. در ضمن خانواده در صورتی می‌تواند در این رابطه موثر بوده و جوانان را به راه صحیح هدایت نماید که والدین در این زمینه آگاهی لازم را کسب نمایند. تا قبل از شش سالگی حدود ۸۵ درصد از شخصیت افراد پایه‌ریزی می‌شود، اگر در این مدت به هدایت شخصیت آنان توجه نشده و فرهنگ قناعت در وجودشان شکل نگیرد، دیگر نمی‌توان به راحتی برای فرهنگ‌سازی آنان تلاش نمود. بنابراین خانواده در درجه‌ی اول اهمیت قرار می‌گیرد. پس از خانواده، دوستان و همسالان هستند که می‌بایست با کنترل غیرمستقیم بر آنان، فرزندانمان را کنترل نماییم.
خانواده به عنوان رکن اساسی تربیت و اولین محیط رشد کودک، در شکل‌پذیری شخصیت کودک و جامعه‌پذیری او نقش بسیار مهمی دارد. اولین و مهم‌ترین اصول اخلاقی و مهارت‌ها در سال‌های ابتدایی رشد و در خانواده شکل می‌گیرد تا آنجا که به گفته‌ی دانشمندان، کودک در پنج سالگی نسخه‌ی کوچک جوانی است. والدین اولین الگوهای رفتاری کودک را تشکیل می‌دهند و خمیرمایه‌ی شخصیتی او را می‌سازند. به همین دلیل والدین می‌توانند بیشترین نقش را در نهادینه کردن الگوهای مصرفی ایفا کنند، مثلاً مادر با انتخاب رژیم غذایی مناسب، می‌تواند ذائقه‌ی آنان را شکل بدهد. شیوه‌ی مصرف صحیح آب، صرفه‌جویی در مصرف برق، جلوگیری از شکل گرفتن روحیه‌ی مصرف‌گرایی، تجمل‌گرایی و چشم وهم‌چشمی، استفاده‌ی بهینه از زمان و… مواردی است که خانواده در آموزش آن به کودک و درونی نمودن آنها می‌تواند بسیار مؤثر باشد. عادت دادن فرزندان به قطع کلید برق قبل از ترک اتاق، بستن آب هنگام مسواک زدن، نحوه‌ی صحیح شستن دست‌ها، برنامه‌ریزی و مدیریت زمان، صرفه‌جویی در استفاده از لوازم‌التحریر، شیوه‌ی صحیح مطالعه و یادگیری، تغذیه‌ی سالم، مراقبت از اشیا و اموال شخصی و… همه می‌تواند نمونه‌های کوچکی از اصلاح الگوی مصرف در خانواده باشد.
ارائه نمونه
در ادامه به برخی راهکارهای جزئی گسترش مصرف فرهنگی مطالعه و کتابخوانی در خانواده اشاره می‌کنیم:
۱. آگاهی‌بخشی به خانواده‌ها درباره اهمیّت کـتاب و تـشویق آنان به مطالعه و کتابخوانی: این کار را می‌توان از طریق رسانه‌های گروهی و برگزاری جلسات تـوجیهی تـوسط مربیان مدارس و آموزشگاه‌ها و حتّی کـتابخانه‌های عـمومی انـجام داد.
۲. شناخت صحیح در مورد علاقه‌مندی فرزندان: خانواده‌ها با در اختیار گذاشتن انواع کتاب‌های زیر می‌توانند میزان علاقه‌مندی و یا بی‌علاقگی فرزند خویش نسبت به کتاب و مطالعه را ارزیابی کنند:
• کتاب‌های داستانی اعم از داستان‌های تخیلی، واقعی و احساسی
• کتاب‌های علمی
• نسخه‌های الکترونیک کتاب
• مطالب قدیمی و امروزی
وقتی شناخت درستی از میزان علاقه‌مندی فرزند خویش پیدا کردیم، جهت‌دهی و تقویت انگیزه و علاقه او برایمان آسان‌تر و دقیق‌تر خواهد بود.
از آن‌جاکه یک مصرف‌کننده مسلمان تلاش می‌کند برای پیدا کردن مسیر صحیح و معقول در زندگی، که ضامن سعادت و خوشبختی دنیا و آخرت او باشد، از وحی الهی (قرآن کریم) و سیره معصومان الگوبرداری نماید و با رعایت تقوای الهی و پای‌بندی به حدود شرعی به کارهایش ارزش بدهد، از این رو، در اتخاذ الگوی صحیح مصرف، رعایت حدود و مقررات الهی را در درجه اول اهمیت قرار می‌دهد. اسلام (بر خلاف نظام سرمایه‌داری که در آن تولید و مصرف با هدف به حداکثر رساندن سود و مطلوبیت مادی کاملا آزاد است) برای حفظ مصالح فرد و جامعه، برای تولید و همچنین مصرف، حدود و موازینی قرار داده و در نتیجه، استفاده از برخی کالاها و خدمات به دلیل مسائل ارزشی یا مفاسد و مضراتی که در بردارند، حرام و ممنوع گردیده است. نمونه‌هایی از این کالاها و خدمات عبارتند از:
۱. مشروبات الکلی، که قرآن کریم به صراحت از آنها نهی کرده است (مائده/ ۹۰) و زیان‌های الکل بر سلامت جسم و جان و آثار سوء آن بر معده، کلیه، ریه، اعصاب و شریان‌های قلب و حواس گوناگون مطلبی است که امروزه از نظر علمی، جای تردید ندارد، به گونه‌ای که برخی از دانشمندان ممنوعیت اکید آن را در چهارده قرن پیش، یکی از دلایل حقانیت اسلام و قرآن قلمداد می‌کنند.
۲. استفاده از مردار، خون (برای خوردن)، گوشت خوک و هر حیوان حلال گوشتی که ذبح شرعی نشده باشد. (با استناد به آیه ۳ سوره مائده) به‌طور کلی، اسلام گوشت‌هایی را که مورد پسند طبع معتدل آدمی است، مباح گردانیده و از آنچه ناخوشایند طبع‌های سالم است، برخی را مکروه و برخی را حرام ساخته است.
۳. استفاده از هروئین، سم و هر چیزی که برای بدن مضر باشد و استفاده از لباس‌های طلاباف و حریر خالص و زینت نمودن به طلا برای مردان و پوشیدن لباس شهرت مانند پوشیدن لباس‌های مخصوص زنان برای مردان و به عکس.
۴. استفاده از آلات لهو و لعب و وسایل قمار و استعمال ظروف طلا و نقره.
۵. مصرف کالاهایی که موجب تسلط سیاسی و اقتصادی کفار و بیگانگان بر مسلمانان گشته، اسارت و وابستگی جامعه اسلامی را به دنبال داشته باشد؛ زیرا مسلمانان باید از کیان سیاسی، فرهنگی و اقتصادی کشور خود به هر طریق ممکن دفاع نمایند. تحریم تنباکو از سوی مرجع بزرگ مرحوم میرزای شیرازی، در زمان ناصرالدین شاه، در جهت تأمین هدف مذکور صورت گرفت و نقشه استعمار انگلیس را در آن برهه خنثی کرد.
پنج) برنامه ریزی اوقات فراغت
امروزه گذران اوقات فراغت به شیوه های گوناگونی صورت می گیرد. افراد گاهی ترجیح می دهند اوقات بیکاری خود را به استراحت در محیط خانه و تماشای تلویزیون یا استفاده از اینترنت و گشت و گذار در شبکه های اجتماعی بپردازند و گاهی نیز برای گذران این اوقات به فعالیت هایی همچون ورزش، سفر، مطالعه و بازی روی می آورند. تنوّع استفاده از گونه های مختلف گذران اوقات فراغت مسألة مهم چگونگی استفاده از آن را مطرح می سازد. در یک نگاه کلی می توان گونه های ذیل را در گذران اوقات فراغت در جامعه ایران برشمرد:
• استراحت
• فعالیت فرهنگی ـ هنری
• فعالیت های ورزشی
• پرسه‌زنی
• گردش در پارک و فضای سبز
• مطالعه و کتابخوانی
• سیر و سفر
• نقّالی؛ فراغتی جذّاب و سنتی
• تماشای نمایش، تلویزیون و ماهواره
• فراغت مجازی
• بازی (سنتی و رایانه ای)
استفاده بهینه از اوقات فراغت نیاز به برنامه‌ریزی دارد. برنامه‌ریزى براى اوقات فراغت همانند برنامه‌ریزى‌های دیگر، نوعى فرآیند هدف‌دار است. در فرآیند برنامه‌ریزی اوقات فراغت دو مسئله مهم بایستی ملاحظه شود: ۱. نیازسنجی مخاطب؛ ۲. تعیین اولویت.
برنامه‌ریزی صحیح اوقات فراغت، موجب جلوگیری از اتلاف وقت و نیز جلوگیری از هزینه‌های گزاف می-شود.
ب) خانواده
از طریق رسانهها و در دوران کودکی، از طریق خانواده و مدرسه می‌توان فرهنگ مصرف را گسترش داد. در ضمن خانواده در صورتی می‌تواند در این رابطه موثر بوده و جوانان را به راه صحیح هدایت نماید که والدین در این زمینه آگاهی لازم را کسب نمایند. تا قبل از شش سالگی حدود ۸۵ درصد از شخصیت افراد پایه‌ریزی می‌شود، اگر در این مدت به هدایت شخصیت آنان توجه نشده و فرهنگ قناعت در وجودشان شکل نگیرد، دیگر نمی‌توان به راحتی برای فرهنگ‌سازی آنان تلاش نمود. بنابراین خانواده در درجه‌ی اول اهمیت قرار می‌گیرد. پس از خانواده، دوستان و همسالان هستند که می‌بایست با کنترل غیرمستقیم بر آنان، فرزندانمان را کنترل نماییم.
خانواده به عنوان رکن اساسی تربیت و اولین محیط رشد کودک، در شکل‌پذیری شخصیت کودک و جامعه‌پذیری او نقش بسیار مهمی دارد. اولین و مهم‌ترین اصول اخلاقی و مهارت‌ها در سال‌های ابتدایی رشد و در خانواده شکل می‌گیرد تا آنجا که به گفته‌ی دانشمندان، کودک در پنج سالگی نسخه‌ی کوچک جوانی است. والدین اولین الگوهای رفتاری کودک را تشکیل می‌دهند و خمیرمایه‌ی شخصیتی او را می‌سازند. به همین دلیل والدین می‌توانند بیشترین نقش را در نهادینه کردن الگوهای مصرفی ایفا کنند، مثلاً مادر با انتخاب رژیم غذایی مناسب، می‌تواند ذائقه‌ی آنان را شکل بدهد. شیوه‌ی مصرف صحیح آب، صرفه‌جویی در مصرف برق، جلوگیری از شکل گرفتن روحیه‌ی مصرف‌گرایی، تجمل‌گرایی و چشم وهم‌چشمی، استفاده‌ی بهینه از زمان و… مواردی است که خانواده در آموزش آن به کودک و درونی نمودن آنها می‌تواند بسیار مؤثر باشد. عادت دادن فرزندان به قطع کلید برق قبل از ترک اتاق، بستن آب هنگام مسواک زدن، نحوه‌ی صحیح شستن دست‌ها، برنامه‌ریزی و مدیریت زمان، صرفه‌جویی در استفاده از لوازم‌التحریر، شیوه‌ی صحیح مطالعه و یادگیری، تغذیه‌ی سالم، مراقبت از اشیا و اموال شخصی و… همه می‌تواند نمونه‌های کوچکی از اصلاح الگوی مصرف در خانواده باشد.
ارائه نمونه
در ادامه به برخی راهکارهای جزئی گسترش مصرف فرهنگی مطالعه و کتابخوانی در خانواده اشاره می‌کنیم:
۱. آگاهی‌بخشی به خانواده‌ها درباره اهمیّت کـتاب و تـشویق آنان به مطالعه و کتابخوانی: این کار را می‌توان از طریق رسانه‌های گروهی و برگزاری جلسات تـوجیهی تـوسط مربیان مدارس و آموزشگاه‌ها و حتّی کـتابخانه‌های عـمومی انـجام داد.
۲. شناخت صحیح در مورد علاقه‌مندی فرزندان: خانواده‌ها با در اختیار گذاشتن انواع کتاب‌های زیر می‌توانند میزان علاقه‌مندی و یا بی‌علاقگی فرزند خویش نسبت به کتاب و مطالعه را ارزیابی کنند:
• کتاب‌های داستانی اعم از داستان‌های تخیلی، واقعی و احساسی
• کتاب‌های علمی
• نسخه‌های الکترونیک کتاب
• مطالب قدیمی و امروزی
وقتی شناخت درستی از میزان علاقه‌مندی فرزند خویش پیدا کردیم، جهت‌دهی و تقویت انگیزه و علاقه او برایمان آسان‌تر و دقیق‌تر خواهد بود.
۳) فعالیت‌های درون خانواده‌ای:
*مطالعه، به صورت جزئی از زندگی خانواده درآید و بزرگ‌ترها، مخصوصا مادر که ارتباط بیشتری با کودک دارد، خود را علاقه‌مند بـه کـتاب و کتابخوانی نشان دهند.
*گروه‌خوانی در خانواده: در چنین روشی، هریک از اعضای خانواده، در اوقات فراغت، به نوبت کتابی را که مورد علاقه‌ی همه اسـت مـی‌خواند و برای بقیه توضیح مـی‌دهد. چنین روشـی، خارج از تأثیر بر عادت به مطالعه، روشی مطمئن برای ایجاد ارتباط، تفاهم، اصلاح اندیشه‌ها و نیز آموزش بسیاری از نکات اجتماعی، مثل احترام به عقاید و نظرات دیگران است و نیز باعث انسجام و ایجاد محبّت بین اعضای خـانواده می‌شود.
* قـسمتی از هزینه‌ی خانواده را براساس اقتصاد و درآمد آن، به‌طور منظّم، به خرید کتاب اختصاص دهیم. شایسته است که کودک هم در انتخاب کتاب دخالتی مستقیم داشته باشد؛ حتّی اگر کودک قادر به خواندن نباشد. چنین کاری نشانگر احـترام بـه شخصیت کـودک و توجه به علایق اوست.
* خواندن قصه‌های شب از روی کتاب برای فرزندان موقع خواب.
*مطالعه، به صورت جزئی از زندگی خانواده درآید و بزرگ‌ترها، مخصوصا مادر که ارتباط بیشتری با کودک دارد، خود را علاقه‌مند بـه کـتاب و کتابخوانی نشان دهند.
*گروه‌خوانی در خانواده: در چنین روشی، هریک از اعضای خانواده، در اوقات فراغت، به نوبت کتابی را که مورد علاقه‌ی همه اسـت مـی‌خواند و برای بقیه توضیح مـی‌دهد. چنین روشـی، خارج از تأثیر بر عادت به مطالعه، روشی مطمئن برای ایجاد ارتباط، تفاهم، اصلاح اندیشه‌ها و نیز آموزش بسیاری از نکات اجتماعی، مثل احترام به عقاید و نظرات دیگران است و نیز باعث انسجام و ایجاد محبّت بین اعضای خـانواده می‌شود.
* قـسمتی از هزینه‌ی خانواده را براساس اقتصاد و درآمد آن، به‌طور منظّم، به خرید کتاب اختصاص دهیم. شایسته است که کودک هم در انتخاب کتاب دخالتی مستقیم داشته باشد؛ حتّی اگر کودک قادر به خواندن نباشد. چنین کاری نشانگر احـترام بـه شخصیت کـودک و توجه به علایق اوست.
* خواندن قصه‌های شب از روی کتاب برای فرزندان موقع خواب.
لذت‌بخش‌ترین تجربه‌های بچه‌ها خواندن رمان و قصه در شب هنگام خواب است آن‌هم با صدای مادر یا پدر؛ هر شب بخشی از رمان را که بخوانیم، او تا شبِ بعد آن را در ذهنش مزه مزه می‌کند.
*معجزه علاقه: در درون خانواده به بچه‌ها بفهمانیم جهان پهناور مطالعه از مرز درس‌نامه‌ها (کتاب‌های درسی) فراتر رفته و سرگذشت‌ها، کتاب‌های لطیفه، چیستان‌ها و داستان‌های علمی-تخیلی را نیز در بر می‌گیرد. اینجاست که معجزه علاقه به کتاب رخ می‌نماید. وقتی کودک با پدر و مادرش به کتاب نگاه می‌کند، فقط از دیدن تصاویر و یا شنیدن داستان نیست که لذت می‌برد، بلکه توجه خاص والدین نسبت به او، نزدیکی فیزیکی، احساس محبت و امنیت و… باعث توجه بیشتر کودک نسبت به کتاب می‌شود.
*در اختیار قرار دادن کتاب‌های مصور رنگی: کتاب تصویری، کتابی است که در آن متن و تصویر با هماهنگی و چیدمان مناسب موجب می‌شوند بچه‌ها اولاً جذب کتاب شده و ثانیاً تخیلشان فعال شده و جاهای خالی متن و تصویر را با تخیلشان پر کنند.
*برای بچه‌ها کتاب‌های رمان و قصه بخریم و بخوانیم: رمان به بچه‌ها کمک می‌کند با استفاده از زندگی دیگران زندگی خود را بسازند؛ بچه‌ها در قصه و رمان با تجربه زندگی دیگران، رویاها و خواسته‌هایشان را در دنیایی منظم تخیل می‌کنند، به آنان امکان و قدرت درک دیگران و تفاهم و استدلال کردن و گفتگو را می‌آموزد.
*در اختیار قرار دادن کتاب‌های مصور رنگی: کتاب تصویری، کتابی است که در آن متن و تصویر با هماهنگی و چیدمان مناسب موجب می‌شوند بچه‌ها اولاً جذب کتاب شده و ثانیاً تخیلشان فعال شده و جاهای خالی متن و تصویر را با تخیلشان پر کنند.
*برای بچه‌ها کتاب‌های رمان و قصه بخریم و بخوانیم: رمان به بچه‌ها کمک می‌کند با استفاده از زندگی دیگران زندگی خود را بسازند؛ بچه‌ها در قصه و رمان با تجربه زندگی دیگران، رویاها و خواسته‌هایشان را در دنیایی منظم تخیل می‌کنند، به آنان امکان و قدرت درک دیگران و تفاهم و استدلال کردن و گفتگو را می‌آموزد.
پرسه‌زدن در کتابفروشی را به تفریحی برای کودکان تبدیل کنیم. همانطور که بچه‌ها را به مراکز خرید و پاساژها می‌بریم و با خوراکی و رشوه مجبورشان به همراهی می‌کنیم، سعی کنیم با بردن آنان به کتابفروشی، با کتاب رفیقشان کنیم.
*در انتخاب کتاب‌ها و متون برای کتابخانه منزل یا مدرسه از فرزندان خود نظرسنجی کنیم تا حس مالکیت و علاقه آنان را به منابع تازه قوت بخشیم.
یکی دیگر از فعالیت‌هایی که خانواده می‌تواند در آن موثر باشد ارائه الگوی صحیح خرید به فرزند خویش است. یکی از نقاط حساسی که جریان مصرف‌گرایی از آنجا شکل می‌گیرد، هنگام خرید کالای مادی و فرهنگی است. خرید به موقع و صحیح می‌تواند در اصلاح مصرف خانواده و فرد کمک کند.
ج) اجتماعی-مشارکتی
یک) دولت
نقش دولت در اصلاح الگوی مصرف را می توان در موارد ذیل ساماندهی کرد:
اول) سیاست گذاری کلان اصلاح الگوی مصرف
هر کشور و دولتی به سیاست‌گذاری کلان در حوزه اصلاح مصرف نیاز دارد تا بتواند به سیاست گذاری های خرد خود، در یک چارچوب مشخص انسجام بدهد؛ در غیر این صورت، دولت در اعمال اجرائی خود، دچار تشتت و از هم‌پارگی خواهد شد و نمی‌تواند به اهداف خود در نظام اصلاح مصرف برسد. از این رو در سال ۱۳۸۹، حضرت آیت الله خامنه‌ای، رهبر معظم انقلاب اسلامی، سیاست‌های کلی اصلاح الگوی مصرف را پس از مشورت با مجمع تشخیص مصلحت نظام تعیین کردند. متن سیاست‌های کلی اصلاح الگوی مصرف که به روسای قوای سه‌گانه و رئیس مجمع تشخیص مصلحت نظام ابلاغ شده است بدین شرح است:
۱. اصلاح فرهنگ مصرف فردی، اجتماعی و سازمانی، ترویج فرهنگ صرفه‌جویی و قناعت و مقابله با اسراف، تبذیر، تجمل‌گرایی و مصرف کالای خارجی با استفاده از ظرفیت‌های فرهنگی، آموزشی و هنری و رسانهها به‌ویژه رسانه ملی.
۲. آموزش همگانی الگوی مصرف مطلوب.
۳. توسعه و ترویج فرهنگ بهره‌وری با ارائه و تشویق الگوهای موفق در این زمینه و با تأکید بر شاخص‌های کارآمدی، مسئولیت‌پذیری، انضباط و رضایت‌مندی.
۴. آموزش اصول و روش‌های بهینه‌سازی مصرف در کلیه پایه‌های آموزش عمومی و آموزش‌های تخصصی دانشگاهی.
۵. پیشگامی دولت، شرکت‌های دولتی و نهادهای عمومی در رعایت الگوی مصرف.
۶. مقابله با ترویج فرهنگ مصرف‌گرایی و ابراز حساسیت عملی نسبت به محصولات و مظاهر فرهنگی مروج اسراف و تجمل‌گرایی.
۸. صرفه‌جویی در مصرف انرژی با اعمال مجموعه‌ای متعادل از اقدامات قیمتی و غیرقیمتی به منظور کاهش مستمر «شاخص شدت انرژی» کشور به حداقل دو سوم میزان کنونی تا پایان برنامه پنجم توسعه و به حداقل یک دوم میزان کنونی تا پایان برنامه ششم توسعه با تأکید بر سیاست‌های زیر:
– اولویت دادن به افزایش بهره‌وری در تولید، انتقال و مصرف انرژی در ایجاد ظرفیت‌های جدید تولید انرژی.
– انجام مطالعات جامع و یک‌پارچه سامانه انرژی کشور به منظور بهینه‌سازی عرضه و مصرف انرژی.
– تدوین برنامه ملی بهره‌وری انرژی و اعمال سیاست‌های تشویقی نظیر حمایت مالی و فراهم کردن تسهیلات بانکی برای اجرای طرح‌های بهینه‌سازی مصرف و عرضه انرژی و شکل‌گیری نهادهای مردمی و خصوصی برای ارتقاء کارایی انرژی.
– پایش شاخص‌های کلان انرژی با ساز و کار مناسب.
– بازنگری و تصویب قوانین و مقررات مربوط به عرضه و مصرف انرژی، تدوین و اعمال استانداردهای اجباری ملی برای تولید و واردات کلیه وسایل و تجهیزات انرژی بر و تقویت نظام نظارت بر حسن اجرای آنها و الزام تولید کنندگان به اصلاح فرآیندهای تولیدی انرژی‌بر.
– اصلاح و تقویت ساختار حمل و نقل عمومی با تأکید بر راه آهن درون شهری و برون شهری به منظور فراهم کردن امکان استفاده سهل و ارزان از وسایل حمل و نقل عمومی.
– افزایش بازدهی نیروگاه‌ها، متنوع‌سازی منابع تولید برق و افزایش سهم انرژی‌های تجدیدپذیر و نوین.
– گسترش تولید برق از نیروگاه‌های تولید پراکنده، کوچک مقیاس و پر بازده برق و تولید همزمان برق و حرارت.
– بهبود روش‌های انتقال حامل‌های انرژی از جمله حداکثرسازی انتقال فرآورده‌های نفتی از طریق خط لوله و راه آهن.
۸- ارتقاء بهره‌وری و نهادینه‌شدن مصرف بهینه آب در تمام بخش‌ها به‌ویژه بخش کشاورزی در چارچوب سیاست‌های زیر:
– طراحی، تدوین و اجرای سند ملی الگوی مصرف آب در بخش‌های مختلف و به هنگام‌سازی آن.
– اعمال سیاست‌های تشویقی و حمایتی از طرح‌های بهینه‌سازی استحصال، نگهداری و مصرف آب.
– تدوین و اعمال استانداردها و ضوابط لازم برای کاهش ضایعات آب، پایش کیفیت منابع آب و جلوگیری از آلودگی آب‌ها.
– اصلاح الگوی کشت و اعمال شیوه‌های آبیاری کارآمدتر، ایجاد سامانه‌های بهینه تأمین و توزیع آب شرب و بهینه‌سازی.
تخصیص و مصرف آب در بخش تولید براساس ارزش راهبردی و اقتصادی بیشتر.
– برنامه‌ریزی برای استفاده مجدد و باز چرخانی آب.
– تدوین و اجرای برنامه‌های عملیاتی مناسب برای ایجاد تعادل بین منابع و مصارف آب به‌ویژه در سفره‌های زیرزمینی دارای تراز منفی و اعمال مدیریت خشکسالی و سیل، سازگار با شرایط اقلیمی.
۹- اصلاح الگوی مصرف نان کشور از طریق ارتقاء و بهبود شرایط و کیفیت فرآیندهای «تولید و تبدیل گندم به نان» و «مصرف نان» در چارچوب سیاست‌های زیر:
– تمرکز در سیاست‌گذاری، هدایت و نظارت و تعیین دستگاه متولی تنظیم بازار نان.
– اعمال سیاست‌های حمایتی و تشویقی برای ارتقاء سطح بهداشتی مراکز تولید نان و استفاده از نیروی انسانی ماهر و آموزش دیده در فرآیند تولید نان.
– حفظ ذخیره استراتژیک گندم.
– تنظیم مبادلات تجاری بازار گندم و آرد با هدف تنظیم بازار داخلی.
– اصلاح ساختار تولید و بهبود فرآیند و توسعه تولید انواع نان‌های باکیفیت، بهداشتی و متناسب با ذائقه و فرهنگ مردم از طریق تدوین و اعمال استانداردها و روش‌های تجربه شده و اصول صحیح تولید گندم، آرد و خمیر و پخت نان.
۱۰- ارتقاء بهره‌وری در چارچوب سیاست‌های زیر:
– تحول رویکرد تحقق درآمد ملی به سمت اتکای هرچه بیشتر به منافع حاصل از کسب و کار جامعه.
– افزایش بهره‌وری با تأکید بر استقرار نظام تسهیم منافع حاصل از بهره‌وری از طریق:
– حداکثرسازی ارزش افزوده و منافع ناشی از سرمایه‌های انسانی، اجتماعی و مادی با تأکید بر اقتصاد دانش پایه.
– استقرار ساز و کارهای انگیزشی در نظام پرداخت‌ها در بخش عمومی و بنگاهی.
– استقرار بودجه‌ریزی عملیاتی و بهبود فرآیند تخصیص منابع کشور براساس منافع اقتصادی و اجتماعی.
– اصلاح ساختارهای ارزیابی و ارزشیابی، اتخاذ رویکرد نتیجه‌گرا و اجرای حسابرسی عملکرد در دستگاه‌های دولتی.
– اصلاح قوانین و مقررات، روش‌ها، ابزارها و فرآیندهای اجرایی.
– اولویت توانمندسازی نیروی کار در کلیه برنامه‌های حمایتی.
دوم) گسترش فناوری اطلاعات
زیرساخت‌های ایجاد شده برای استفاده از فناوری ارتباطات و اطلاعات گام خوبی است که می‌تواند با هدف اصلاح الگوی مصرف توسعه یابد تا دسترسی به اینترنت برای ارائه خدمات بیشتر و بهتر در سطح گسترده‌ای از کشور ایجاد شـود و برای رسیدن به این مهم حمایت‌های دولت از بخش خصوصی ضروری به نظر می‌رسد.
البته با فرهنگ‌سازی می‌توان درست مصرف کردن را نهادینه کرد اما اجرای طرح‌های فناوری اطلاعات محور همچون شهر الکترونیکی، دولت الکترونیکی، آموزش الکترونیکی، سلامت و تجارت الکـترونیکی بـا همکاری وزارتخانه‌هایی مانند ارتباطات و فناوری اطلاعات می‌تواند باعث کاهش مصرف در تمام زمینه‌های مطرح‌شده باشد. با ایجاد زیرساخت‌های اساسی به گونه‌ای که برآورنده نیازها برای برقراری ارتباط امن و سریع باشد، می‌توان از فناوری اطلاعات به عـنوان زمینه‌ساز در ارائه خـدمات و سرویس به کاربران نام برد. برخی از خدمات الکترونیکی که در کاهش مصرف موثر هستند عبارتند از:
۱. مجهز کردن تمام سیستم‌های خدماتی و سازمانی به سیستم‌های هوشمند جهت جلوگیری از هدر رفتن وقت و انرژی، مثلا توزیع کارت هوشمند سوخت.
۲. انجام امور مربوط به بازرگانی و تجاری از طـریق فناوری اطلاعات که امکان ارتباط بین فروشندگان و مصرف‌کنندگان را فراهم می‌سازد. در نتیجه محصولات با صرف وقت و هزینه کمتر و حتی باکیفیت بهتر به دست مصرف‌کنندگان می‌رسد.
۳. تدوین معماری اطلاعاتی شامل فهرست‌ها، مشخصات و ارتباط سیستم‌های اطلاعاتی در جـهت خـدمت به کاربران سازمانی و دیگر کاربران عمومی در جامعه برای خدمت رسانی در مصرف صحیح.
۴. توسعه برنامه‌های آموزشی از طریق رسانهها و مراکز آموزشی به ویژه از طریق آموزش‌های مجازی در جهت درست مصرف کردن خدمت موجود در جامعه (بازاریابی اجتماعی).
۵. برگزاری همایش‌ها و نـشست‌هایی در مـراکز آموزشی و پایگاه‌های اجتماعی و نشان دادن شیوه درست استفاده از منابع و امکانات موجود در جامعه.
۶. تهیه جدول زمان‌بندی و چگونگی توزیع و ارائه خدمات از طریق رسانهها و یا توزیع آنها در بین شهروندان.
سوم) اصلاح شیوه و نوع واردات کالا
بر اساس آمارهای موجود ترکیب کالاهای وارداتی نشان می‌دهد کالاهای واسطه‌ای به لحاظ وزن بالغ بر ۸۵ درصد و به لحاظ ارزش بالغ بر ۷۰ درصد و کالاهای مصرفی بالغ بر ۱۲ درصد وزن و ارزش و کالاهای سرمایه‌ای بالغ بر ۲ درصد (وزن) و ۱۶ درصد (ارزش) بوده است. هرچند بیشترین میزان واردات مربوط به کالاهای واسطه‌ای است و به دلیل کاربرد آنها در تولید و صادرات امیدوارکننده است اما با توجه به شرایط اقلیمی و استفاده از فناوری‌های نوین و تکنیک‌های کشاورزی می‌توان نسبت به کاهش وابستگی به واردات آنها مبادرت نمود. همچنین اصلاح الگوی مصرف و تجدیدنظر در سیاست اعطای یارانه‌ها هم در مورد کالاهای کشاورزی و هم حامل‌های انرژی (واردات بنزین) منشأ اثر است. متوسط قیمت ترکیب کالاها در سال ۸۶ برای کالاهای سرمایه ۷/۸ دلار، واسطه‌ای ۹۶/۰ دلار و مصرفی ۱/۱ دلار بوده است. تعمق در متوسط قیمت‌ها به‌ویژه فاصله قیمت کالاهای سرمایه‌ای نسبت به واسطه‌ای و مصرفی (تقریباً ۸ برابری) جایگاه این‌گونه کالاها که به نوعی نشانگر متوسط قیمت جهانی آن‌هاست می‌تواند شکل‌بندی ما را در عرصه صادرات تشکیل دهد. چنانچه کشور ما به تولید و صادرات کالاهای سرمایه‌ای اقدام نماید هرچند که به لحاظ حجم و وزن اندک باشد ارزش افزوده بالاتر و درآمد بیشتری را نصیب کشور خواهد کرد. بنابراین شناسایی و اولویت‌بندی صنایع کشور که تولیدکننده این‌گونه کالاهاست از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. از سوی دیگر ملاحظه می‌گردد حجم بالایی از واردات کشور (۲/۳۴ میلیارد دلار) را کالاهای واسطه‌ای تشکیل می‌دهد.
روشن است که چنین حجم وسیعی از واردات که فعلا فاقد مدیریت موثر است، باعث رواج مصرف‌گرایی، لوکس‌گرایی و ترویج الگوهای مصرفی غربی می‌شود که جز بلعیدن بودجه خانوار و تشویق به خریدهایی که اصولا چندان نیازی به آن ندارند، می‌شود.
در این راستا دولت باید به رشد بهره‌وری و رفع موانع پیش پای تولید توجه ویژه کرده و در عین حال با فرهنگ‌سازی، اقبال خانوارها به‌خصوص جوانان را به مصرف کالاهای ایرانی جلب کند تا هم جلوی تهاجم فرهنگی که اکنون از طریق پدیده مدگرایی و برندگرایی در حال پیشرفت است، گرفته شود و هم اقتصاد کشور و بخش مولد آن به یک بالندگی که شایسته آن است، دست یابد.
چهارم) اصلاح نظام استفاده از منابع و انرژی
۱)معیار و استاندارد مصرف انرژی مشترکین، فرآیندها و تجهیزات انرژی‌بر
وزارتخانه‌های نفت و نیرو در چهارچوب قانون بودجه سالانه و قانون هدفمند کردن یارانه‌ها موظف‌اند با همکاری وزارتخانه‌های مرتبط و مؤسسه استاندارد و تحقیقات صنعتی ایران و توجه به شرایط اقلیمی، فرهنگ و عادات مصرفی، تکنولوژی مورد استفاده در بخش‌های صنعت، معدن و کشاورزی الگوی مصرف ماهانه حامل‌های انرژی را برای بخش‌های خانگی، تجاری، عمومی و مصرف ویژه انرژی صنایع (از جمله صنایع نفت و نیرو)، معادن، صنایع معدنی، کشاورزی و پمپاژ آب را تعیین کرده و به تصویب هیأت وزیران برسانند.
کلیه تولیدکنندگان و واردکنندگان تجهیزات انرژی‌بر نیز، موظف‌اند بر مبنای معیارها و مشخصات فنی ابلاغ‌شده از سوی مؤسسه استاندارد و تحقیقات صنعتی ایران نسبت به تهیه و نصب برچسب مصرف انرژی‌بر روی کالا و بسته‌بندی آن اقدام نمایند. توزیع و فروش تجهیزات انرژی بر فاقد برچسب مصرف انرژی ممنوع است. مؤسسه استاندارد و وزارت بازرگانی موظف به نظارت و برخورد با توزیع‌کنندگان و فروشندگان متخلف مطابق قانون خواهند بود.
۲) ساختمان و شهرسازی
در اجرای قانون نظام مهندسی و کنترل ساختمان، وزارت مسکن و شهرسازی موظف است آیین‌نامـه‌های صرفه‌جویی مصرف انرژی در ساختمان‌ها را با جهت‌گیری به سوی ساختمان سبز و همچنین شهرسازی را منطبق بر الگوی مذکور با همکاری وزارتخانه‌های نفت، نیرو، کشور و معاونت برنامه‌ریزی و نظارت راهبردی رئیس جمهور ظرف یک‌سال بعد از تصویب این قانون تهیه و به تصویب هیأت وزیران برساند.
۳) صنایع
کلیه مصرف‌کنندگان انرژی با مصرف سالانه سوخت بیش از پنج‌میلیون متر مکعب گاز و یا سوخت مایع معادل آن و تقاضای (دیماند) قدرت الکتریکی بیش از یک مگاوات موظفند با ایجاد واحد مدیریت انرژی از طریق صرفه‌جویی یا استفاده از امکانات بخش خصوصی و یا بدون گسترش تشکیلات دولتی نسبت به انجام ممیزی انرژی و بهینه‌سازی مصرف انرژی و اجرای راهکارهای لازم جهت بهینه‌سازی مصرف انرژی به‌منظور دستیابی به معیارهای مصوب قانون اصلاح الگوی مصرف انرژی اقدام نمایند.
۴) کشاورزی
وزارتخانه‌های نیرو و نفت موظف‌اند با همکاری وزارت جهادکشاورزی، سازمان محیط‌زیست و مؤسسه استاندارد و تحقیقات صنعتی ایران معیار و استاندارد مصرف انرژی برای هر واحد سطح زیرکشت زراعی و باغی را بر حسب شرایط اقلیمی، استحصال مجاز آب و با توجه به نوع محصول و با استفاده از شیوه‌های پربازده استحصال آب و روش‌های نوین آبیاری تدوین نمایند. مصرف‌کنندگان انرژی در بخش کشاورزی که معیار و استاندارد فوق را رعایت ننمایند، قیمت انواع انرژی را با تشخیص وزارتخانه‌های نفت و نیرو تا دو برابر قیمت حامل‌های انرژی می‌پردازند. مبالغ مازاد بر قیمت آزاد به حساب درآمد عمومی نزد خزانه‌داری کل کشور واریز می‌شود و در اجرای راهکارهای بهینه‌سازی مصرف انرژی در بخش کشاورزی موضوع مواد این فصل هزینه می‌گردد.
بر اساس قانون اصلاح الگوی مصرف انرژی، وزارتخانه‌های جهاد کشاورزی و صنایع و معادن موظف‌اند سالانه حداقل بیست‌درصد (۲۰%) از پمپ‌های آب و ماشین‌های کشاورزی خودکششی فرسوده و پرمصرف را از رده خارج و به همان نسبت به تأمین پمپ‌های آب و ماشین‌های جدید با مصرف انرژی استاندارد و بهینه اقدام نمایند. منابع لازم جهت اجرای این ماده در بودجه سالانه پیش‌بینی و تأمین می‌شود.
۵) حمل و نقل
وزارت مسکن و شهرسازی موظف است ضمن انجام مطالعات توجیهی اقتصادی و اجتماعی، انتقال کاربری‌های غیرضروری از کلان‌شهرها به شهرهای کوچک‌تر را پیگیری و در طرح‌های ناحیه‌ای و منطقه‌ای لحاظ نماید و همچنین در تهیه طرح‌های توسعه شهری، مراکز عمده جذب جمعیت را به نحوی جانمایی کند که حجم ترافیک و مصرف سوخت در مناطق پرتراکم شهری کاهش یابد.
۶) تولیدکنندگان و توزیع‌کنندگان انرژی
بر اساس قانون اصلاح الگوی مصرف انرژی، وزارت نیرو از طریق شرکت‌های تابعه موظف است خرید برق از تولیدکنندگان آن را در محل تحویل و به اندازه ظرفیت‌های تولید برق تضمین کند و به این منظور از طریق عقد قردادهای پنج‌ساله یا بیشتر، مطابق شرایط زیر اقدام نماید:
الف) اتصال مولدهای موضوع این ماده به شبکه بدون دریافت هزینه‌های عمومی برقراری انشعاب، صورت می‌گیرد.
ب ) در مواقع خروج اضطراری و یا خروج برای تعمیرات، با تشخیص وزارت نیرو از انشعاب برقرار شده برای تأمین برق مشترک تا سطح ظرفیت مولد بدون پرداخت هزینه اشتراک، استفاده می‌گردد.
پ ) مشترکینی که اقدام به احداث مولد در محل مصرف می‌نمایند، از اولویت قطع برق در زمان‌های کمبود در شبکه سراسری خارج می‌شوند.
وزارتخانه‌های نفت و نیرو موظف‌اند واحدهای صنعتی، ساختمانی، کشاورزی و عمومی را که به تولید همزمان برق و حرارت و برودت در محل مصرف اقدام می‌کنند، از امکانات و تسهیلاتی که به‌صورت عمومی اعلام می‌شود بهره‌مند سازند.
۷) انرژی‌های تجدیدپذیر و هسته‌ای
بر اساس قانون اصلاح الگوی مصرف انرژی، وزارت نیرو موظف است به‌منظور حمایت از گسترش استفاده از منابع تجدیدپذیر انرژی، شامل انرژی‌های بادی، خورشیدی، زمین‌گرمایی، آبی‌کوچک (تا ده مگاوات)، دریایی و زیست‌توده (مشتمل بر ضایعات و زائدات کشاورزی، جنگلی، زباله‌ها و فاضلاب شهری، صنعتی، دامی، بیوگاز و بیومس) و با هدف تسهیل و تجمیع این امور، از طریق سازمان ذیربط نسبت به عقد قرارداد بلند مدت خرید تضمینی از تولیدکنندگان غیردولتی برق از منابع تجدیدپذیر اقدام نماید.
پنجم) هدف‌مندسازی یارانه ها
توجه به این نکته ضروری است که اصلاح الگوی مصرف مفهومی عام‌تر از هدفمندی دارد و هدفمندی تنها یـکی از مـحورهای آن است. با توجه به نام‌گذاری سال جاری به «سال اصلاح الگوی مصرف»، مطالعات پژوهشی و اقدام‌های اجرایی در این حوزه آغاز شده است. در ضمن کارگروهی به‌منظور بررسی ابعاد مختلف این موضوع بـا هـدف تعیین اولویـت‌های پژوهشی و اقدام‌های اجرایی تشکیل شده است، از جمله مطالعات و پژوهش‌های موردنظر در این خصوص می‌توان به ساماندهی بازار گـندم، آرد و نان، اثرهای حذف یارانه نان بر دهک‌ها و بار تورمی آن و… اشاره کـرد. هـمچنین شـرکت بازرگانی دولتی ایران فعالیت‌های اجرایی را در خصوص توسعه نان صنعتی، کاهش ضایعات نان و… در دست انجام دارد. الگـوی مصرف بسیاری از کالاها در ایران تفاوت قابل ملاحظه‌ای با استانداردهای جهانی دارد به نحوی کـه در خـصوص کـالاهای سودمندی مانند شیر و سیب‌زمینی سرانه مصرف ایران کمتر از سرانه جهانی مصرف این کالاها و در کالاهایی نـظیر قند و شکر، روغن نباتی، آرد و نان مصرف آن بیش از استاندارد جهانی است. علاوه بر این، وجـود برخی از الگوهای نادرست در زنـجیره تـولید، توزیع و مصرف، ضایعاتی را به همراه آورده است. در این بین، بیشترین میزان ضایعات مربوط به گندم است که در مراحل مختلف تولید و فرآوری این محصول، این ضایعات وجود دارد.
ضایعات بذر گندم معمولاً حدود ۲۰ درصـد کل بذر (حدود ۲ درصد کل ضایعات گندم) است که به‌طور عمده به دلیل استفاده از شیوه‌های قدیمی و غیر بهره‌وری کاشت ایجاد می‌شود. علاوه براین در مرحله پیش از برداشت هم با ضایعاتی روبه‌رو هـستیم کـه شامل ضایعات تأخیر برداشت بوده و به‌صورت ریزش یا سبزشدن روی خوشه، در نواحی باران‌خیز رخ می‌دهد. میزان این تلفات در ایران معادل ۹/۵۴ کیلوگرم در هکتاراست (تلفات ناشی از تأخیر در برداشت تا یک هفته ۵ درصد اسـت). ضـایعات در مرحله برداشت با کمباین شامل تلفات سکوی برش (۵/۰ تا ۲ درصد)، واحدهای کوبنده (۵/۰تا یک درصد) و جداکننده و تمیزکننده (۲/۰تا ۴/۰درصد) است. ضایعات پس از برداشت هم در چهار دسته کلی ضایعات حمل‌ونقل (۵/۵ درصـد)، بـوجاری (۲ درصد)، انبارداری (۴ درصد) و تبدیل (۵ درصد) صورت می‌گیرد. ضایعات نان در مرحله مصرف هم در برخی مطالعات حتی تا ۳۰ درصد هم برآورد شده است. با توجه به این‌که بیشتر محصولات در فرآیند تـولید تـا مـصرف مشمول یارانه هستند، الگوی نـادرست مـصرف آنها منجر به افزایش بار هزینه‌ای دولت، ضایعات زیاد این محصولات و در نتیجه هدررفت بخشی از یارانه‌ها شده است. اجرای طرح هدفمندکردن یارانه‌ها می‌تواند از طـریق تـصحیح قـیمت‌های نسبی، اصلاح الگوی مصرف را به همراه داشته بـاشد.
دو) آموزش و پرورش
آموزش و پرورش با توجه به دسترسی به مثلث بزرگ دانش آموز، خانواده و معلمان، آماده‌ترین بستر برای پیگیری اصلاح الگوی مصرف در جامعه است. شعار اصلاح الگوی مصرف، ویژه یک سال نیست بلکه در تمام زمینه‌های فردی و اجتماعی مورد نیاز است و کاربرد دارد، لذا فراهم کردن زمینه و فرهنگ‌سازی برای پذیرش این موضوع در جامعه ضروری است. فرهنگ اصلاح الگوی مصرف باید از مهدهای کودک آغاز و در کودکان نهادینه شود و معلمان در کنار آموزش صحیح مصرف کردن، کودکان، نوجوانان و جوانان را با محدودیت منابع آشنا کنند.
برخی اقدامات درون سازمانی آموزش و پرورش در مسئله اصلاح الگوی مصرف عبارتند از:
۱. برگزاری سخنرانی‌هایی برای دانش آموزان در مدرسه و یا خارج از آن و دعوت از افراد مسلط به موضوع اعم از جامعه‌شناسان، مهندسین، روحانیون و آوردن مصادیق قابل فهم دانش آموزان در مورد اسراف و صرفه‌جویی.
۲. اختصاص دقایقی از کلاس توسط کلیه معلمان برای ذکر مذمت اسراف در جامعه اسلامی.
۳. الگو بودن کارکنان مدرسه در صرفه‌جویی و پرهیز از اسراف مانند اقدامات ساده‌ای چون: باز نبودن پنجره‌ها هنگام روشن بودن بخاری یا کولر، رسیدگی به وضع شیرهای آب، استفاده از لامپ‌های کم‌مصرف در کل مدرسه، خاموش کردن لامپ‌های اضافی در مواقع غیرضروری و…
۴. بررسی راه‌های موثر و پیشنهادات معلمان در ترویج فرهنگ صحیح مصرف و انتقال آن به دانش آموزان.
۵. تقدیر از مدیران و معلمانی که اقدامات موثری در این مورد داشته‌اند.
۶. برگزاری مسابقات مختلف انشاء و مقاله‌نویسی دانش آموزان، برنامه‌های هنری و ادبی در موضوع صرفه‌جویی و عدم اسراف.
۷. تهیه تراکت و بوروشورهایی برای دانش آموزان و خانوده های آنان حاوی اطلاعاتی در مورد میزان اسراف در جامعه یا مذمت آن و نیز ارائه راهکارهای عملی مصرف درست و القاء این نظر که “صرفه‌جویی مصرف نکردن نیست، بلکه درست مصرف کردن است.”
۷. برگزاری مسابقات و مراسم هنری اعم از سرود و نمایش و… مرتبط با موضوع در سطح مدرسه، شهر و استان.
۸. اختصاص ساعاتی از درس انشاء به موضوع اسراف، در کلیه دوره‌های تحصیلی.
۹. تشویق فرهنگیان به افتتاح وبلاگ‌هایی در رابطه الگوی مصرف درست و دوری از اسراف و انتخاب برترین وبلاگ‌ها و تقدیر از آنان.
۱۰. ترغیب دانش آموزان به ذکر آموخته‌های مدرسه و عمل بدان در خانواده و ایفای نقشی همانند “همیار پلیس” در هنگام رانندگی والدین در منازل، مانند پیش‌قدم شدن برای خاموش کردن لامپ‌های اضافی، کم کردن بخاری، خاموش کردن تلویزیون و وسایل برقی در اوقات غیرضروری و غیره.
۱۱. برگزاری دوره‌های آموزش ضمن خدمت کوتاه مدت برای معلمان در مورد راه‌های اصلاح الگوی مصرف جهت آموزش به دانش آموزان در مدرسه.
۱۲. کتاب و برنامه‌های درسی: در حوزه برنامه‌های درسی نیز آموزش و پرورش می‌تواند مطالب موثری را برای فرهنگ‌سازی اصلاح الگوی مصرف در کتاب‌های درسی بگنجاند. پس بهتر است وزارت آموزش و پرورش، از طریق کتاب‌های درسی نیز برای اصلاح الگوی مصرف فرهنگ‌سازی نماید.
۱۳. زمان: عزیزترین سرمایه وزارت آموزش و پرورش وقت معلم‌هاست. در چارچوب اصلاح الگوی مصرف نیز اجرای طرح ساماندهی نیروی انسانی بسیار حائز اهمیت است.
۱۴. فضاهای آموزشی: بهتر است سعی کنیم فرهنگ مصرف صحیح را از طریق آموزش اولیاء و دانش آموزان رواج دهیم. مثلاً در طرح احداث مدارس از طریق بازنگری نقشه‌ها و طراحی‌ها و مصالح استفاده شده در ساختمان‌ها می‌توان گام موثری در جهت اصلاح الگوی مصرف برداشت.
۱۵. بهره‌گیری از مراکز فرهنگی، مساجد و منبرها.
۱۶. بهره‌گیری از تمام استعدادها و توانمندی‌ها در راستای نوآوری.
در جدول ذیل تناسب و تطابق ارکان و ابعاد الگوی مصرف صحیح در آموزش و پرورش نشان داده شده است.
یکی دیگر از فعالیت‌هایی که خانواده می‌تواند در آن موثر باشد ارائه الگوی صحیح خرید به فرزند خویش است. یکی از نقاط حساسی که جریان مصرف‌گرایی از آنجا شکل می‌گیرد، هنگام خرید کالای مادی و فرهنگی است. خرید به موقع و صحیح می‌تواند در اصلاح مصرف خانواده و فرد کمک کند.
ج) اجتماعی-مشارکتی
یک) دولت
نقش دولت در اصلاح الگوی مصرف را می توان در موارد ذیل ساماندهی کرد:
اول) سیاست گذاری کلان اصلاح الگوی مصرف
هر کشور و دولتی به سیاست‌گذاری کلان در حوزه اصلاح مصرف نیاز دارد تا بتواند به سیاست گذاری های خرد خود، در یک چارچوب مشخص انسجام بدهد؛ در غیر این صورت، دولت در اعمال اجرائی خود، دچار تشتت و از هم‌پارگی خواهد شد و نمی‌تواند به اهداف خود در نظام اصلاح مصرف برسد. از این رو در سال ۱۳۸۹، حضرت آیت الله خامنه‌ای، رهبر معظم انقلاب اسلامی، سیاست‌های کلی اصلاح الگوی مصرف را پس از مشورت با مجمع تشخیص مصلحت نظام تعیین کردند. متن سیاست‌های کلی اصلاح الگوی مصرف که به روسای قوای سه‌گانه و رئیس مجمع تشخیص مصلحت نظام ابلاغ شده است بدین شرح است:
۱. اصلاح فرهنگ مصرف فردی، اجتماعی و سازمانی، ترویج فرهنگ صرفه‌جویی و قناعت و مقابله با اسراف، تبذیر، تجمل‌گرایی و مصرف کالای خارجی با استفاده از ظرفیت‌های فرهنگی، آموزشی و هنری و رسانهها به‌ویژه رسانه ملی.
۲. آموزش همگانی الگوی مصرف مطلوب.
۳. توسعه و ترویج فرهنگ بهره‌وری با ارائه و تشویق الگوهای موفق در این زمینه و با تأکید بر شاخص‌های کارآمدی، مسئولیت‌پذیری، انضباط و رضایت‌مندی.
۴. آموزش اصول و روش‌های بهینه‌سازی مصرف در کلیه پایه‌های آموزش عمومی و آموزش‌های تخصصی دانشگاهی.
۵. پیشگامی دولت، شرکت‌های دولتی و نهادهای عمومی در رعایت الگوی مصرف.
۶. مقابله با ترویج فرهنگ مصرف‌گرایی و ابراز حساسیت عملی نسبت به محصولات و مظاهر فرهنگی مروج اسراف و تجمل‌گرایی.
۸. صرفه‌جویی در مصرف انرژی با اعمال مجموعه‌ای متعادل از اقدامات قیمتی و غیرقیمتی به منظور کاهش مستمر «شاخص شدت انرژی» کشور به حداقل دو سوم میزان کنونی تا پایان برنامه پنجم توسعه و به حداقل یک دوم میزان کنونی تا پایان برنامه ششم توسعه با تأکید بر سیاست‌های زیر:
– اولویت دادن به افزایش بهره‌وری در تولید، انتقال و مصرف انرژی در ایجاد ظرفیت‌های جدید تولید انرژی.
– انجام مطالعات جامع و یک‌پارچه سامانه انرژی کشور به منظور بهینه‌سازی عرضه و مصرف انرژی.
– تدوین برنامه ملی بهره‌وری انرژی و اعمال سیاست‌های تشویقی نظیر حمایت مالی و فراهم کردن تسهیلات بانکی برای اجرای طرح‌های بهینه‌سازی مصرف و عرضه انرژی و شکل‌گیری نهادهای مردمی و خصوصی برای ارتقاء کارایی انرژی.
– پایش شاخص‌های کلان انرژی با ساز و کار مناسب.
– بازنگری و تصویب قوانین و مقررات مربوط به عرضه و مصرف انرژی، تدوین و اعمال استانداردهای اجباری ملی برای تولید و واردات کلیه وسایل و تجهیزات انرژی بر و تقویت نظام نظارت بر حسن اجرای آنها و الزام تولید کنندگان به اصلاح فرآیندهای تولیدی انرژی‌بر.
– اصلاح و تقویت ساختار حمل و نقل عمومی با تأکید بر راه آهن درون شهری و برون شهری به منظور فراهم کردن امکان استفاده سهل و ارزان از وسایل حمل و نقل عمومی.
– افزایش بازدهی نیروگاه‌ها، متنوع‌سازی منابع تولید برق و افزایش سهم انرژی‌های تجدیدپذیر و نوین.
– گسترش تولید برق از نیروگاه‌های تولید پراکنده، کوچک مقیاس و پر بازده برق و تولید همزمان برق و حرارت.
– بهبود روش‌های انتقال حامل‌های انرژی از جمله حداکثرسازی انتقال فرآورده‌های نفتی از طریق خط لوله و راه آهن.
۸- ارتقاء بهره‌وری و نهادینه‌شدن مصرف بهینه آب در تمام بخش‌ها به‌ویژه بخش کشاورزی در چارچوب سیاست‌های زیر:
– طراحی، تدوین و اجرای سند ملی الگوی مصرف آب در بخش‌های مختلف و به هنگام‌سازی آن.
– اعمال سیاست‌های تشویقی و حمایتی از طرح‌های بهینه‌سازی استحصال، نگهداری و مصرف آب.
– تدوین و اعمال استانداردها و ضوابط لازم برای کاهش ضایعات آب، پایش کیفیت منابع آب و جلوگیری از آلودگی آب‌ها.
– اصلاح الگوی کشت و اعمال شیوه‌های آبیاری کارآمدتر، ایجاد سامانه‌های بهینه تأمین و توزیع آب شرب و بهینه‌سازی.
تخصیص و مصرف آب در بخش تولید براساس ارزش راهبردی و اقتصادی بیشتر.
– برنامه‌ریزی برای استفاده مجدد و باز چرخانی آب.
– تدوین و اجرای برنامه‌های عملیاتی مناسب برای ایجاد تعادل بین منابع و مصارف آب به‌ویژه در سفره‌های زیرزمینی دارای تراز منفی و اعمال مدیریت خشکسالی و سیل، سازگار با شرایط اقلیمی.
۹- اصلاح الگوی مصرف نان کشور از طریق ارتقاء و بهبود شرایط و کیفیت فرآیندهای «تولید و تبدیل گندم به نان» و «مصرف نان» در چارچوب سیاست‌های زیر:
– تمرکز در سیاست‌گذاری، هدایت و نظارت و تعیین دستگاه متولی تنظیم بازار نان.
– اعمال سیاست‌های حمایتی و تشویقی برای ارتقاء سطح بهداشتی مراکز تولید نان و استفاده از نیروی انسانی ماهر و آموزش دیده در فرآیند تولید نان.
– حفظ ذخیره استراتژیک گندم.
– تنظیم مبادلات تجاری بازار گندم و آرد با هدف تنظیم بازار داخلی.
– اصلاح ساختار تولید و بهبود فرآیند و توسعه تولید انواع نان‌های باکیفیت، بهداشتی و متناسب با ذائقه و فرهنگ مردم از طریق تدوین و اعمال استانداردها و روش‌های تجربه شده و اصول صحیح تولید گندم، آرد و خمیر و پخت نان.
۱۰- ارتقاء بهره‌وری در چارچوب سیاست‌های زیر:
– تحول رویکرد تحقق درآمد ملی به سمت اتکای هرچه بیشتر به منافع حاصل از کسب و کار جامعه.
– افزایش بهره‌وری با تأکید بر استقرار نظام تسهیم منافع حاصل از بهره‌وری از طریق:
– حداکثرسازی ارزش افزوده و منافع ناشی از سرمایه‌های انسانی، اجتماعی و مادی با تأکید بر اقتصاد دانش پایه.
– استقرار ساز و کارهای انگیزشی در نظام پرداخت‌ها در بخش عمومی و بنگاهی.
– استقرار بودجه‌ریزی عملیاتی و بهبود فرآیند تخصیص منابع کشور براساس منافع اقتصادی و اجتماعی.
– اصلاح ساختارهای ارزیابی و ارزشیابی، اتخاذ رویکرد نتیجه‌گرا و اجرای حسابرسی عملکرد در دستگاه‌های دولتی.
– اصلاح قوانین و مقررات، روش‌ها، ابزارها و فرآیندهای اجرایی.
– اولویت توانمندسازی نیروی کار در کلیه برنامه‌های حمایتی.
دوم) گسترش فناوری اطلاعات
زیرساخت‌های ایجاد شده برای استفاده از فناوری ارتباطات و اطلاعات گام خوبی است که می‌تواند با هدف اصلاح الگوی مصرف توسعه یابد تا دسترسی به اینترنت برای ارائه خدمات بیشتر و بهتر در سطح گسترده‌ای از کشور ایجاد شـود و برای رسیدن به این مهم حمایت‌های دولت از بخش خصوصی ضروری به نظر می‌رسد.
البته با فرهنگ‌سازی می‌توان درست مصرف کردن را نهادینه کرد اما اجرای طرح‌های فناوری اطلاعات محور همچون شهر الکترونیکی، دولت الکترونیکی، آموزش الکترونیکی، سلامت و تجارت الکـترونیکی بـا همکاری وزارتخانه‌هایی مانند ارتباطات و فناوری اطلاعات می‌تواند باعث کاهش مصرف در تمام زمینه‌های مطرح‌شده باشد. با ایجاد زیرساخت‌های اساسی به گونه‌ای که برآورنده نیازها برای برقراری ارتباط امن و سریع باشد، می‌توان از فناوری اطلاعات به عـنوان زمینه‌ساز در ارائه خـدمات و سرویس به کاربران نام برد. برخی از خدمات الکترونیکی که در کاهش مصرف موثر هستند عبارتند از:
۱. مجهز کردن تمام سیستم‌های خدماتی و سازمانی به سیستم‌های هوشمند جهت جلوگیری از هدر رفتن وقت و انرژی، مثلا توزیع کارت هوشمند سوخت.
۲. انجام امور مربوط به بازرگانی و تجاری از طـریق فناوری اطلاعات که امکان ارتباط بین فروشندگان و مصرف‌کنندگان را فراهم می‌سازد. در نتیجه محصولات با صرف وقت و هزینه کمتر و حتی باکیفیت بهتر به دست مصرف‌کنندگان می‌رسد.
۳. تدوین معماری اطلاعاتی شامل فهرست‌ها، مشخصات و ارتباط سیستم‌های اطلاعاتی در جـهت خـدمت به کاربران سازمانی و دیگر کاربران عمومی در جامعه برای خدمت رسانی در مصرف صحیح.
۴. توسعه برنامه‌های آموزشی از طریق رسانهها و مراکز آموزشی به ویژه از طریق آموزش‌های مجازی در جهت درست مصرف کردن خدمت موجود در جامعه (بازاریابی اجتماعی).
۵. برگزاری همایش‌ها و نـشست‌هایی در مـراکز آموزشی و پایگاه‌های اجتماعی و نشان دادن شیوه درست استفاده از منابع و امکانات موجود در جامعه.
۶. تهیه جدول زمان‌بندی و چگونگی توزیع و ارائه خدمات از طریق رسانهها و یا توزیع آنها در بین شهروندان.
سوم) اصلاح شیوه و نوع واردات کالا
بر اساس آمارهای موجود ترکیب کالاهای وارداتی نشان می‌دهد کالاهای واسطه‌ای به لحاظ وزن بالغ بر ۸۵ درصد و به لحاظ ارزش بالغ بر ۷۰ درصد و کالاهای مصرفی بالغ بر ۱۲ درصد وزن و ارزش و کالاهای سرمایه‌ای بالغ بر ۲ درصد (وزن) و ۱۶ درصد (ارزش) بوده است. هرچند بیشترین میزان واردات مربوط به کالاهای واسطه‌ای است و به دلیل کاربرد آنها در تولید و صادرات امیدوارکننده است اما با توجه به شرایط اقلیمی و استفاده از فناوری‌های نوین و تکنیک‌های کشاورزی می‌توان نسبت به کاهش وابستگی به واردات آنها مبادرت نمود. همچنین اصلاح الگوی مصرف و تجدیدنظر در سیاست اعطای یارانه‌ها هم در مورد کالاهای کشاورزی و هم حامل‌های انرژی (واردات بنزین) منشأ اثر است. متوسط قیمت ترکیب کالاها در سال ۸۶ برای کالاهای سرمایه ۷/۸ دلار، واسطه‌ای ۹۶/۰ دلار و مصرفی ۱/۱ دلار بوده است. تعمق در متوسط قیمت‌ها به‌ویژه فاصله قیمت کالاهای سرمایه‌ای نسبت به واسطه‌ای و مصرفی (تقریباً ۸ برابری) جایگاه این‌گونه کالاها که به نوعی نشانگر متوسط قیمت جهانی آن‌هاست می‌تواند شکل‌بندی ما را در عرصه صادرات تشکیل دهد. چنانچه کشور ما به تولید و صادرات کالاهای سرمایه‌ای اقدام نماید هرچند که به لحاظ حجم و وزن اندک باشد ارزش افزوده بالاتر و درآمد بیشتری را نصیب کشور خواهد کرد. بنابراین شناسایی و اولویت‌بندی صنایع کشور که تولیدکننده این‌گونه کالاهاست از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. از سوی دیگر ملاحظه می‌گردد حجم بالایی از واردات کشور (۲/۳۴ میلیارد دلار) را کالاهای واسطه‌ای تشکیل می‌دهد.
روشن است که چنین حجم وسیعی از واردات که فعلا فاقد مدیریت موثر است، باعث رواج مصرف‌گرایی، لوکس‌گرایی و ترویج الگوهای مصرفی غربی می‌شود که جز بلعیدن بودجه خانوار و تشویق به خریدهایی که اصولا چندان نیازی به آن ندارند، می‌شود.
در این راستا دولت باید به رشد بهره‌وری و رفع موانع پیش پای تولید توجه ویژه کرده و در عین حال با فرهنگ‌سازی، اقبال خانوارها به‌خصوص جوانان را به مصرف کالاهای ایرانی جلب کند تا هم جلوی تهاجم فرهنگی که اکنون از طریق پدیده مدگرایی و برندگرایی در حال پیشرفت است، گرفته شود و هم اقتصاد کشور و بخش مولد آن به یک بالندگی که شایسته آن است، دست یابد.
چهارم) اصلاح نظام استفاده از منابع و انرژی
۱)معیار و استاندارد مصرف انرژی مشترکین، فرآیندها و تجهیزات انرژی‌بر
وزارتخانه‌های نفت و نیرو در چهارچوب قانون بودجه سالانه و قانون هدفمند کردن یارانه‌ها موظف‌اند با همکاری وزارتخانه‌های مرتبط و مؤسسه استاندارد و تحقیقات صنعتی ایران و توجه به شرایط اقلیمی، فرهنگ و عادات مصرفی، تکنولوژی مورد استفاده در بخش‌های صنعت، معدن و کشاورزی الگوی مصرف ماهانه حامل‌های انرژی را برای بخش‌های خانگی، تجاری، عمومی و مصرف ویژه انرژی صنایع (از جمله صنایع نفت و نیرو)، معادن، صنایع معدنی، کشاورزی و پمپاژ آب را تعیین کرده و به تصویب هیأت وزیران برسانند.
کلیه تولیدکنندگان و واردکنندگان تجهیزات انرژی‌بر نیز، موظف‌اند بر مبنای معیارها و مشخصات فنی ابلاغ‌شده از سوی مؤسسه استاندارد و تحقیقات صنعتی ایران نسبت به تهیه و نصب برچسب مصرف انرژی‌بر روی کالا و بسته‌بندی آن اقدام نمایند. توزیع و فروش تجهیزات انرژی بر فاقد برچسب مصرف انرژی ممنوع است. مؤسسه استاندارد و وزارت بازرگانی موظف به نظارت و برخورد با توزیع‌کنندگان و فروشندگان متخلف مطابق قانون خواهند بود.
۲) ساختمان و شهرسازی
در اجرای قانون نظام مهندسی و کنترل ساختمان، وزارت مسکن و شهرسازی موظف است آیین‌نامـه‌های صرفه‌جویی مصرف انرژی در ساختمان‌ها را با جهت‌گیری به سوی ساختمان سبز و همچنین شهرسازی را منطبق بر الگوی مذکور با همکاری وزارتخانه‌های نفت، نیرو، کشور و معاونت برنامه‌ریزی و نظارت راهبردی رئیس جمهور ظرف یک‌سال بعد از تصویب این قانون تهیه و به تصویب هیأت وزیران برساند.
۳) صنایع
کلیه مصرف‌کنندگان انرژی با مصرف سالانه سوخت بیش از پنج‌میلیون متر مکعب گاز و یا سوخت مایع معادل آن و تقاضای (دیماند) قدرت الکتریکی بیش از یک مگاوات موظفند با ایجاد واحد مدیریت انرژی از طریق صرفه‌جویی یا استفاده از امکانات بخش خصوصی و یا بدون گسترش تشکیلات دولتی نسبت به انجام ممیزی انرژی و بهینه‌سازی مصرف انرژی و اجرای راهکارهای لازم جهت بهینه‌سازی مصرف انرژی به‌منظور دستیابی به معیارهای مصوب قانون اصلاح الگوی مصرف انرژی اقدام نمایند.
۴) کشاورزی
وزارتخانه‌های نیرو و نفت موظف‌اند با همکاری وزارت جهادکشاورزی، سازمان محیط‌زیست و مؤسسه استاندارد و تحقیقات صنعتی ایران معیار و استاندارد مصرف انرژی برای هر واحد سطح زیرکشت زراعی و باغی را بر حسب شرایط اقلیمی، استحصال مجاز آب و با توجه به نوع محصول و با استفاده از شیوه‌های پربازده استحصال آب و روش‌های نوین آبیاری تدوین نمایند. مصرف‌کنندگان انرژی در بخش کشاورزی که معیار و استاندارد فوق را رعایت ننمایند، قیمت انواع انرژی را با تشخیص وزارتخانه‌های نفت و نیرو تا دو برابر قیمت حامل‌های انرژی می‌پردازند. مبالغ مازاد بر قیمت آزاد به حساب درآمد عمومی نزد خزانه‌داری کل کشور واریز می‌شود و در اجرای راهکارهای بهینه‌سازی مصرف انرژی در بخش کشاورزی موضوع مواد این فصل هزینه می‌گردد.
بر اساس قانون اصلاح الگوی مصرف انرژی، وزارتخانه‌های جهاد کشاورزی و صنایع و معادن موظف‌اند سالانه حداقل بیست‌درصد (۲۰%) از پمپ‌های آب و ماشین‌های کشاورزی خودکششی فرسوده و پرمصرف را از رده خارج و به همان نسبت به تأمین پمپ‌های آب و ماشین‌های جدید با مصرف انرژی استاندارد و بهینه اقدام نمایند. منابع لازم جهت اجرای این ماده در بودجه سالانه پیش‌بینی و تأمین می‌شود.
۵) حمل و نقل
وزارت مسکن و شهرسازی موظف است ضمن انجام مطالعات توجیهی اقتصادی و اجتماعی، انتقال کاربری‌های غیرضروری از کلان‌شهرها به شهرهای کوچک‌تر را پیگیری و در طرح‌های ناحیه‌ای و منطقه‌ای لحاظ نماید و همچنین در تهیه طرح‌های توسعه شهری، مراکز عمده جذب جمعیت را به نحوی جانمایی کند که حجم ترافیک و مصرف سوخت در مناطق پرتراکم شهری کاهش یابد.
۶) تولیدکنندگان و توزیع‌کنندگان انرژی
بر اساس قانون اصلاح الگوی مصرف انرژی، وزارت نیرو از طریق شرکت‌های تابعه موظف است خرید برق از تولیدکنندگان آن را در محل تحویل و به اندازه ظرفیت‌های تولید برق تضمین کند و به این منظور از طریق عقد قردادهای پنج‌ساله یا بیشتر، مطابق شرایط زیر اقدام نماید:
الف) اتصال مولدهای موضوع این ماده به شبکه بدون دریافت هزینه‌های عمومی برقراری انشعاب، صورت می‌گیرد.
ب ) در مواقع خروج اضطراری و یا خروج برای تعمیرات، با تشخیص وزارت نیرو از انشعاب برقرار شده برای تأمین برق مشترک تا سطح ظرفیت مولد بدون پرداخت هزینه اشتراک، استفاده می‌گردد.
پ ) مشترکینی که اقدام به احداث مولد در محل مصرف می‌نمایند، از اولویت قطع برق در زمان‌های کمبود در شبکه سراسری خارج می‌شوند.
وزارتخانه‌های نفت و نیرو موظف‌اند واحدهای صنعتی، ساختمانی، کشاورزی و عمومی را که به تولید همزمان برق و حرارت و برودت در محل مصرف اقدام می‌کنند، از امکانات و تسهیلاتی که به‌صورت عمومی اعلام می‌شود بهره‌مند سازند.
۷) انرژی‌های تجدیدپذیر و هسته‌ای
بر اساس قانون اصلاح الگوی مصرف انرژی، وزارت نیرو موظف است به‌منظور حمایت از گسترش استفاده از منابع تجدیدپذیر انرژی، شامل انرژی‌های بادی، خورشیدی، زمین‌گرمایی، آبی‌کوچک (تا ده مگاوات)، دریایی و زیست‌توده (مشتمل بر ضایعات و زائدات کشاورزی، جنگلی، زباله‌ها و فاضلاب شهری، صنعتی، دامی، بیوگاز و بیومس) و با هدف تسهیل و تجمیع این امور، از طریق سازمان ذیربط نسبت به عقد قرارداد بلند مدت خرید تضمینی از تولیدکنندگان غیردولتی برق از منابع تجدیدپذیر اقدام نماید.
پنجم) هدف‌مندسازی یارانه ها
توجه به این نکته ضروری است که اصلاح الگوی مصرف مفهومی عام‌تر از هدفمندی دارد و هدفمندی تنها یـکی از مـحورهای آن است. با توجه به نام‌گذاری سال جاری به «سال اصلاح الگوی مصرف»، مطالعات پژوهشی و اقدام‌های اجرایی در این حوزه آغاز شده است. در ضمن کارگروهی به‌منظور بررسی ابعاد مختلف این موضوع بـا هـدف تعیین اولویـت‌های پژوهشی و اقدام‌های اجرایی تشکیل شده است، از جمله مطالعات و پژوهش‌های موردنظر در این خصوص می‌توان به ساماندهی بازار گـندم، آرد و نان، اثرهای حذف یارانه نان بر دهک‌ها و بار تورمی آن و… اشاره کـرد. هـمچنین شـرکت بازرگانی دولتی ایران فعالیت‌های اجرایی را در خصوص توسعه نان صنعتی، کاهش ضایعات نان و… در دست انجام دارد. الگـوی مصرف بسیاری از کالاها در ایران تفاوت قابل ملاحظه‌ای با استانداردهای جهانی دارد به نحوی کـه در خـصوص کـالاهای سودمندی مانند شیر و سیب‌زمینی سرانه مصرف ایران کمتر از سرانه جهانی مصرف این کالاها و در کالاهایی نـظیر قند و شکر، روغن نباتی، آرد و نان مصرف آن بیش از استاندارد جهانی است. علاوه بر این، وجـود برخی از الگوهای نادرست در زنـجیره تـولید، توزیع و مصرف، ضایعاتی را به همراه آورده است. در این بین، بیشترین میزان ضایعات مربوط به گندم است که در مراحل مختلف تولید و فرآوری این محصول، این ضایعات وجود دارد.
ضایعات بذر گندم معمولاً حدود ۲۰ درصـد کل بذر (حدود ۲ درصد کل ضایعات گندم) است که به‌طور عمده به دلیل استفاده از شیوه‌های قدیمی و غیر بهره‌وری کاشت ایجاد می‌شود. علاوه براین در مرحله پیش از برداشت هم با ضایعاتی روبه‌رو هـستیم کـه شامل ضایعات تأخیر برداشت بوده و به‌صورت ریزش یا سبزشدن روی خوشه، در نواحی باران‌خیز رخ می‌دهد. میزان این تلفات در ایران معادل ۹/۵۴ کیلوگرم در هکتاراست (تلفات ناشی از تأخیر در برداشت تا یک هفته ۵ درصد اسـت). ضـایعات در مرحله برداشت با کمباین شامل تلفات سکوی برش (۵/۰ تا ۲ درصد)، واحدهای کوبنده (۵/۰تا یک درصد) و جداکننده و تمیزکننده (۲/۰تا ۴/۰درصد) است. ضایعات پس از برداشت هم در چهار دسته کلی ضایعات حمل‌ونقل (۵/۵ درصـد)، بـوجاری (۲ درصد)، انبارداری (۴ درصد) و تبدیل (۵ درصد) صورت می‌گیرد. ضایعات نان در مرحله مصرف هم در برخی مطالعات حتی تا ۳۰ درصد هم برآورد شده است. با توجه به این‌که بیشتر محصولات در فرآیند تـولید تـا مـصرف مشمول یارانه هستند، الگوی نـادرست مـصرف آنها منجر به افزایش بار هزینه‌ای دولت، ضایعات زیاد این محصولات و در نتیجه هدررفت بخشی از یارانه‌ها شده است. اجرای طرح هدفمندکردن یارانه‌ها می‌تواند از طـریق تـصحیح قـیمت‌های نسبی، اصلاح الگوی مصرف را به همراه داشته بـاشد.
دو) آموزش و پرورش
آموزش و پرورش با توجه به دسترسی به مثلث بزرگ دانش آموز، خانواده و معلمان، آماده‌ترین بستر برای پیگیری اصلاح الگوی مصرف در جامعه است. شعار اصلاح الگوی مصرف، ویژه یک سال نیست بلکه در تمام زمینه‌های فردی و اجتماعی مورد نیاز است و کاربرد دارد، لذا فراهم کردن زمینه و فرهنگ‌سازی برای پذیرش این موضوع در جامعه ضروری است. فرهنگ اصلاح الگوی مصرف باید از مهدهای کودک آغاز و در کودکان نهادینه شود و معلمان در کنار آموزش صحیح مصرف کردن، کودکان، نوجوانان و جوانان را با محدودیت منابع آشنا کنند.
برخی اقدامات درون سازمانی آموزش و پرورش در مسئله اصلاح الگوی مصرف عبارتند از:
۱. برگزاری سخنرانی‌هایی برای دانش آموزان در مدرسه و یا خارج از آن و دعوت از افراد مسلط به موضوع اعم از جامعه‌شناسان، مهندسین، روحانیون و آوردن مصادیق قابل فهم دانش آموزان در مورد اسراف و صرفه‌جویی.
۲. اختصاص دقایقی از کلاس توسط کلیه معلمان برای ذکر مذمت اسراف در جامعه اسلامی.
۳. الگو بودن کارکنان مدرسه در صرفه‌جویی و پرهیز از اسراف مانند اقدامات ساده‌ای چون: باز نبودن پنجره‌ها هنگام روشن بودن بخاری یا کولر، رسیدگی به وضع شیرهای آب، استفاده از لامپ‌های کم‌مصرف در کل مدرسه، خاموش کردن لامپ‌های اضافی در مواقع غیرضروری و…
۴. بررسی راه‌های موثر و پیشنهادات معلمان در ترویج فرهنگ صحیح مصرف و انتقال آن به دانش آموزان.
۵. تقدیر از مدیران و معلمانی که اقدامات موثری در این مورد داشته‌اند.
۶. برگزاری مسابقات مختلف انشاء و مقاله‌نویسی دانش آموزان، برنامه‌های هنری و ادبی در موضوع صرفه‌جویی و عدم اسراف.
۷. تهیه تراکت و بوروشورهایی برای دانش آموزان و خانوده های آنان حاوی اطلاعاتی در مورد میزان اسراف در جامعه یا مذمت آن و نیز ارائه راهکارهای عملی مصرف درست و القاء این نظر که “صرفه‌جویی مصرف نکردن نیست، بلکه درست مصرف کردن است.”
۷. برگزاری مسابقات و مراسم هنری اعم از سرود و نمایش و… مرتبط با موضوع در سطح مدرسه، شهر و استان.
۸. اختصاص ساعاتی از درس انشاء به موضوع اسراف، در کلیه دوره‌های تحصیلی.
۹. تشویق فرهنگیان به افتتاح وبلاگ‌هایی در رابطه الگوی مصرف درست و دوری از اسراف و انتخاب برترین وبلاگ‌ها و تقدیر از آنان.
۱۰. ترغیب دانش آموزان به ذکر آموخته‌های مدرسه و عمل بدان در خانواده و ایفای نقشی همانند “همیار پلیس” در هنگام رانندگی والدین در منازل، مانند پیش‌قدم شدن برای خاموش کردن لامپ‌های اضافی، کم کردن بخاری، خاموش کردن تلویزیون و وسایل برقی در اوقات غیرضروری و غیره.
۱۱. برگزاری دوره‌های آموزش ضمن خدمت کوتاه مدت برای معلمان در مورد راه‌های اصلاح الگوی مصرف جهت آموزش به دانش آموزان در مدرسه.
۱۲. کتاب و برنامه‌های درسی: در حوزه برنامه‌های درسی نیز آموزش و پرورش می‌تواند مطالب موثری را برای فرهنگ‌سازی اصلاح الگوی مصرف در کتاب‌های درسی بگنجاند. پس بهتر است وزارت آموزش و پرورش، از طریق کتاب‌های درسی نیز برای اصلاح الگوی مصرف فرهنگ‌سازی نماید.
۱۳. زمان: عزیزترین سرمایه وزارت آموزش و پرورش وقت معلم‌هاست. در چارچوب اصلاح الگوی مصرف نیز اجرای طرح ساماندهی نیروی انسانی بسیار حائز اهمیت است.
۱۴. فضاهای آموزشی: بهتر است سعی کنیم فرهنگ مصرف صحیح را از طریق آموزش اولیاء و دانش آموزان رواج دهیم. مثلاً در طرح احداث مدارس از طریق بازنگری نقشه‌ها و طراحی‌ها و مصالح استفاده شده در ساختمان‌ها می‌توان گام موثری در جهت اصلاح الگوی مصرف برداشت.
۱۵. بهره‌گیری از مراکز فرهنگی، مساجد و منبرها.
۱۶. بهره‌گیری از تمام استعدادها و توانمندی‌ها در راستای نوآوری.
در جدول ذیل تناسب و تطابق ارکان و ابعاد الگوی مصرف صحیح در آموزش و پرورش نشان داده شده است.
| ابعاد | مدیران و معلمان | برنامه‌ریزی‌ها و کتب درسی | تعامل نهادهای جامعه‌پذیری | اصول فکری اخلاقی و رفتاری |
|---|---|---|---|---|
| فرهنگی | آموزش ببینند | بر ابعاد مختلف الگوی مناسب مصرف تاکید شود | همسویی رسانه ملی، مدارس و خانواده | تجویز گفتمان‌های متفاوت و روحیات نقدپذیری، استدلال محاسن الگوی مناسب |
| ساختاری | تغییر را بپذیرند | برخی کتب و پایه‌های تحصیلی کم یا حذف یا واگذار شوند | کاهش فشار، اضطراب و ظاهرسازی و کمی‌گرایی در رسانه‌ی ملی و مدارس | بهره‌گیری از اندیشه‌های متفاوت، ذی‌حق دانست قومیت‌ها و اقلیت‌ها، افزایش رضایت سیاسی |
| اقتصادی | متعهد به مصرف تولیدات داخلی | در راستای معرفی الگوی مناسب مصرف و معرفی بسته‌های اقتصادی | تناسب درآمد و اشتغال مردم با کالاها و ثبات قیمت‌ها و امنیت شغلی و ترویج امید در هرسه نهاد متولی جامعه‌پذیری | مبارزه با احتکار و رشوه و ربا، معرفی اقتصاد اسلامی، آزاد گذاشتن مردم در انتخاب خط‌مشی‌های مناسب |
| آموزشی | نوین و خلاق عمل کنند | حاوی پایه‌ریزی اصول مصرف صحیح در قالب درسی، نقاشی، انیمیشن، مسابقات، انشاء و… باشد | تنظیم برنامه‌ها، فیلم‌ها، مستندها، کار انجمن اولیاء و مربیان در این راستا | ترویج متنوع اصول مصرف بهینه در همه‌ی سنین |
| عملکردی | خود ابتدا الگوی عملی باشند | اهداف و برنامه‌ها سریع‌تر اجرا شوند | مدارس آموزش دهند، در خانواده اجرا شود و رسانهها مکرر یادآوری نمایند | تشویق افکار و دیدگاه‌های موفق، بهادادن به پژوهش‌ها، عدالت محوری |
سه. رسانه ملی
باتوجه به پتانسیل و قدرت رسانهها در جهت فرهنگ‌سازی در جامعه باید گـفت رسـانه ملی نقشی اساسی در جهت جلوگیری از افزایش انتظارات در جامعه دارد. رسانه ملی نباید به افزایش و ترویج مصرف‌گرایی در جامعه کمک کند، بلکه باید از طرق مختلف راهکارهای عملی و کاربردی در جهت کاهش انتظارات، افزایش آگاهی جامعه از مقتضیات و تـوانایی‌های دولت، نقد برخی بـرنامه‌ریزی‌ها در جهت افزایش انتظارات در جامعه و…اتخاذ کند. به‌طور مثال در این زمینه ضروری است که تجدیدنظری در نحوه تبلیغات کالاها، پخش فیلم‌هایی کـه مروج مصرف‌گرایی هستند و… انجام گیرد. همچنین نیاز است برنامه‌ریزی‌ها و سیاست‌های گذشته و کنونی دولت‌ها در زمـینه افـزایش انـتظارات، مصرف‌گرایی و… مورد نقد و بررسی جدی قرار بگیرد.
یکی از نکات اساسی در زمینه تحقق هر فرهنگ و ارزشی در جامعه از جمله اصلاح الگوی مصرف این است کـه بـین مراکز مختلف فرهنگی یک تعامل نزدیک و همیشگی وجود داشته باشد تا از اقدامات متناقض و غـیر هـمسو جـلوگیری شود و در واقع همه سیاست‌ها و برنامه‌ریزی‌ها از یکدیگر حمایت و پشتیبانی کنند. از سوی دیگر باید تعامل رسانه مـلی با نخبگان اعم از درون سیستمی و برون سیستمی و مرکز دانشگاهی افزایش یافته و با روش صحیح و عـالمانه به اصلاح الگوی مصرف جـامعه اقـدام گردد. به عبارت دیگر باید برنامه و سیاست‌های رسانه از خاستگاه علمی و نظری برخوردار باشد که تحقق این مهم در گرو همکاری کارآمد صدا و سیما و سایر مراکز و نخبگان با یکدیگر است.
وظایف اصلی رسانهها (با تأکید بر رسـانه ملی) در اصلاح الگوی مصرف:
سه وظیفه خطیر رسانهها و خصوصا رسانه ملی در اصلاح الگوی مصرف را می‌توان فرهنگ‌سازی، اطّلاع‌رسانی و نظارت دانست.
الف) فرهنگ‌سازی
وظایف رسانه در حوزه فرهنگ‌سازی برای اصلاح الگوی مصرف را می‌توان در این موارد برشمرد:
۱- تبیین دقیق موضوع و دیدگاه‌های مقام معظم رهبری و جلوگیری از رواج بـرداشت‌های غلط و سـطحی از مفهوم اصلاح الگوی مصرف، متناسب با ویژگی‌های مخاطبان؛
۲- طراحی و اجرای راهبرد کلان سازمان برای اصلاح الگوی مصرف و تغییر سبک زندگی بر مبنای مدیریت پیام در سریال‌ها، آگهی‌های بازرگانی و غیره؛
۳- ارائه و ترویج الگوهای رفتاری متناسب با ارزش‌ها و فرهنگ اصیل اسـلامی-ایرانی در سـطوح مختلف زندگی، به‌ویژه در مراسم شادی و آئین‌های سوگواری و ترحیم و ولیمه‌ها؛
۴- ایجاد زمینه اجتماعی و فرهنگی مناسب در جامعه برای اصلاح الگوهای غلط نهادینه‌شده و پذیرش الگوهای مناسب؛
۵- ترویج ارزش‌ها و فضایل اخلاقی ماننند قناعت، ساده‌زیستی و صرفه‌جویی به صورت جذاب و باورپذیر در برنامه‌های گوناگون؛
۶- نکوهش رفـتارهای غـلط و مذموم مثل اسراف، چشم و هم‌چشمی، تفاخر، مدگرایی، خودنمایی و مصرف‌زدگی در قالب برنامه‌های جذاب؛
۷- آموزش شیوه‌های صحیح مصرف با بهره‌گیری از اصول و سازوکارهای آموزش مستقیم و غیرمستقیم در رسانه؛
۸- بهره‌گیری از ظرفیت رسانه‌های محلی و شبکه‌های استانی برای شناسایی و ترویج الگوهای بومی مصرف بهینه و جلوگیری از هـجوم فـرهنگ مـصرف‌گرایی به شهرهای کوچک و روستاها؛
۹- تغییر نگرش‌های مخاطبان از زنـدگی مـصرف‌گرا بـه نگرش‌های تولید محور با ملاحظه:
۹-۱-حل تعارض بین دینداری و تولید ثروت؛
۹-۲-شناسایی و معرفی مشاغل خدماتی؛
۹-۳-هدایت علایق شغلی به مشاغل تولیدی، خدماتی و نکوهش مشاغل واسطه‌ای غیر مولد؛
۹-۴-تشویق مردم به پسـ‌‌انداز و سـرمایه‌گذاری در تولید؛
۹-۵-معرفی فـعالیت‌های تولیدی و الگوسازی از آنها؛
۱۰- پرهیز از بازنمایی مظاهر و مصادیق مصرف‌گرایی و تجمل در سـریال‌ها، آگهی‌های تجاری و سـایر برنامه‌ها به‌ویژه برنامه‌های خانواده؛
۱۱- الگوبرداری از رفتار و منش بزرگان دین و شخصیت‌های محبوب به‌صورت جذاب، باور پذیر و ملموس؛
۱۲- افزایش درک جامعه نسبت به مسئولیت نسل‌های فـعلی در قـبال نـسل‌های بعدی در خصوص حفظ و نگهداری منابع ملی؛
۱۳- تغییر نگرش جامعه نسبت به مـحصولات ملی و ارتقاء جایگاه آن در سبد مصرف خانوارهای ایرانی در چارچوب رعایت الگوی صحیح مصرف؛
۱۴- برنامه‌ریزی بلند مدت برای الگوی صحیح مصرف برای کـودکان و نوجوانان.
ب) اطّلاع‌رسانی
وظایف رسـانه در حـوزه اصلاع‌رسانی برای اصلاح الگوی مصرف را می‌توان در این موارد برشمرد:
۱-آگاهی‌بخشی در خصوص آثار و پیـامدهای اقـتصادی، اجتماعی و فرهنگی الگوهای غلط مصرف به استناد آمار و اطّلاعات رسمی؛
۲-اطّلاع‌رسانی و معرفی الگوهای صحیح مصرف در زمینه‌های مختلف؛
۳-ارائه اطّلاعات دقیق در مورد حـد و انـدازه‌ی مـطلوب و متناسب مصرف کالاها؛
۴-اطّلاع‌رسانی در مورد آسیب‌ها و مضرات مصرف بی‌رویه برخی کالاها و مواد غذایی مانند مـواد بـهداشتی-آرایشی، نوشابه‌های گـازدار، مواد قندی و روغن‌های اشباع شده؛
۵-اطّلاع‌رسانی در مورد کمبود مصرف برخی کالاها و استفاده از خدمات مانند مصرف برخی مواد غـذایی ضـروری و کـالاهای فرهنگی؛
۶-اطّلاع‌رسانی دقیق و به موقع از سیاست‌ها و برنامه‌های دولت و دیگر نهادهای ذیربط در خصوص اصلاح الگوی مصرف و سازوکارهای تشویقی و تـنبیهی در ایـن زمینه؛
۷-معرفی استانداردهای ملی و بین‌المللی کالاها و خدمات با هدف ترویج مصرف کالای با کیفیت و بادوام و حـذف کـالاهای بی‌کیفیت؛
۸-اطّلاع‌رسانی در مـورد مصارف پنهان مانند اتلاف وقت در تعطیلات بی‌رویه، ترافیک و موارد مشابه؛
۹-اطّلاع‌رسانی از نمونه‌های موفق در الگوی مصرف مناسب در سـطوح فـردی، خانوادگی، سازمانی و ملی؛
۱۰-بررسی و مقایسه الگوی مصرف در جامعه ما و برخی کشورهای توسعه یافته با هدف معرفی شیوه‌های مـؤثر مـدیریت مـصرف و تغییر نگرش‌های غلط (سلجوقی، ۸۸۳۱:۳).
ج) نظارت
وظایف رسانه در حوزه نظارت برای اصلاح الگوی مصرف را می‌توان در این موارد بر شمرد:
۱-فراهم آوردن زمینه حـضور نـهادهای نظارتی در رسانه برای ارائه گزارش به افکار عمومی؛
۲-نقد و بررسی سیاست‌های دولت در حوزه اصلاح الگوی مصرف؛
۳-بررسی نقاط قوت و ضـعف سـیاست‌های دولت و بـخش خصوصی در حوزه‌های تولید، واردات و توزیع و تأثیر آنها بر شکل‌گیری الگوی مصرف در جامعه؛
۴-بررسی کارشناسی سیاست‌ها، برنامه‌ها و عملکرد سازمان‌ها و نـهادهای مـختلف بـا حضور صاحب‌نظران و متخصصان؛
۵-الزام نهادهای مسؤول برای پاسخگویی به افکار عمومی در این زمینه؛
۶-دریافت و انعکاس بازخـوردها و دیـدگاه‌های مردم درباره سیاست‌ها و عملکرد نهادهای مسؤول از طریق نظرسنجی‌ها؛
۷-نظارت بر اجرای استاندادها و کنترل‌های کیفی کالاها، خدمات و مواد غذایی از طـریق رسانه.
باتوجه به پتانسیل و قدرت رسانهها در جهت فرهنگ‌سازی در جامعه باید گـفت رسـانه ملی نقشی اساسی در جهت جلوگیری از افزایش انتظارات در جامعه دارد. رسانه ملی نباید به افزایش و ترویج مصرف‌گرایی در جامعه کمک کند، بلکه باید از طرق مختلف راهکارهای عملی و کاربردی در جهت کاهش انتظارات، افزایش آگاهی جامعه از مقتضیات و تـوانایی‌های دولت، نقد برخی بـرنامه‌ریزی‌ها در جهت افزایش انتظارات در جامعه و…اتخاذ کند. به‌طور مثال در این زمینه ضروری است که تجدیدنظری در نحوه تبلیغات کالاها، پخش فیلم‌هایی کـه مروج مصرف‌گرایی هستند و… انجام گیرد. همچنین نیاز است برنامه‌ریزی‌ها و سیاست‌های گذشته و کنونی دولت‌ها در زمـینه افـزایش انـتظارات، مصرف‌گرایی و… مورد نقد و بررسی جدی قرار بگیرد.
یکی از نکات اساسی در زمینه تحقق هر فرهنگ و ارزشی در جامعه از جمله اصلاح الگوی مصرف این است کـه بـین مراکز مختلف فرهنگی یک تعامل نزدیک و همیشگی وجود داشته باشد تا از اقدامات متناقض و غـیر هـمسو جـلوگیری شود و در واقع همه سیاست‌ها و برنامه‌ریزی‌ها از یکدیگر حمایت و پشتیبانی کنند. از سوی دیگر باید تعامل رسانه مـلی با نخبگان اعم از درون سیستمی و برون سیستمی و مرکز دانشگاهی افزایش یافته و با روش صحیح و عـالمانه به اصلاح الگوی مصرف جـامعه اقـدام گردد. به عبارت دیگر باید برنامه و سیاست‌های رسانه از خاستگاه علمی و نظری برخوردار باشد که تحقق این مهم در گرو همکاری کارآمد صدا و سیما و سایر مراکز و نخبگان با یکدیگر است.
وظایف اصلی رسانهها (با تأکید بر رسـانه ملی) در اصلاح الگوی مصرف:
سه وظیفه خطیر رسانهها و خصوصا رسانه ملی در اصلاح الگوی مصرف را می‌توان فرهنگ‌سازی، اطّلاع‌رسانی و نظارت دانست.
الف) فرهنگ‌سازی
وظایف رسانه در حوزه فرهنگ‌سازی برای اصلاح الگوی مصرف را می‌توان در این موارد برشمرد:
۱- تبیین دقیق موضوع و دیدگاه‌های مقام معظم رهبری و جلوگیری از رواج بـرداشت‌های غلط و سـطحی از مفهوم اصلاح الگوی مصرف، متناسب با ویژگی‌های مخاطبان؛
۲- طراحی و اجرای راهبرد کلان سازمان برای اصلاح الگوی مصرف و تغییر سبک زندگی بر مبنای مدیریت پیام در سریال‌ها، آگهی‌های بازرگانی و غیره؛
۳- ارائه و ترویج الگوهای رفتاری متناسب با ارزش‌ها و فرهنگ اصیل اسـلامی-ایرانی در سـطوح مختلف زندگی، به‌ویژه در مراسم شادی و آئین‌های سوگواری و ترحیم و ولیمه‌ها؛
۴- ایجاد زمینه اجتماعی و فرهنگی مناسب در جامعه برای اصلاح الگوهای غلط نهادینه‌شده و پذیرش الگوهای مناسب؛
۵- ترویج ارزش‌ها و فضایل اخلاقی ماننند قناعت، ساده‌زیستی و صرفه‌جویی به صورت جذاب و باورپذیر در برنامه‌های گوناگون؛
۶- نکوهش رفـتارهای غـلط و مذموم مثل اسراف، چشم و هم‌چشمی، تفاخر، مدگرایی، خودنمایی و مصرف‌زدگی در قالب برنامه‌های جذاب؛
۷- آموزش شیوه‌های صحیح مصرف با بهره‌گیری از اصول و سازوکارهای آموزش مستقیم و غیرمستقیم در رسانه؛
۸- بهره‌گیری از ظرفیت رسانه‌های محلی و شبکه‌های استانی برای شناسایی و ترویج الگوهای بومی مصرف بهینه و جلوگیری از هـجوم فـرهنگ مـصرف‌گرایی به شهرهای کوچک و روستاها؛
۹- تغییر نگرش‌های مخاطبان از زنـدگی مـصرف‌گرا بـه نگرش‌های تولید محور با ملاحظه:
۹-۱-حل تعارض بین دینداری و تولید ثروت؛
۹-۲-شناسایی و معرفی مشاغل خدماتی؛
۹-۳-هدایت علایق شغلی به مشاغل تولیدی، خدماتی و نکوهش مشاغل واسطه‌ای غیر مولد؛
۹-۴-تشویق مردم به پسـ‌‌انداز و سـرمایه‌گذاری در تولید؛
۹-۵-معرفی فـعالیت‌های تولیدی و الگوسازی از آنها؛
۱۰- پرهیز از بازنمایی مظاهر و مصادیق مصرف‌گرایی و تجمل در سـریال‌ها، آگهی‌های تجاری و سـایر برنامه‌ها به‌ویژه برنامه‌های خانواده؛
۱۱- الگوبرداری از رفتار و منش بزرگان دین و شخصیت‌های محبوب به‌صورت جذاب، باور پذیر و ملموس؛
۱۲- افزایش درک جامعه نسبت به مسئولیت نسل‌های فـعلی در قـبال نـسل‌های بعدی در خصوص حفظ و نگهداری منابع ملی؛
۱۳- تغییر نگرش جامعه نسبت به مـحصولات ملی و ارتقاء جایگاه آن در سبد مصرف خانوارهای ایرانی در چارچوب رعایت الگوی صحیح مصرف؛
۱۴- برنامه‌ریزی بلند مدت برای الگوی صحیح مصرف برای کـودکان و نوجوانان.
ب) اطّلاع‌رسانی
وظایف رسـانه در حـوزه اصلاع‌رسانی برای اصلاح الگوی مصرف را می‌توان در این موارد برشمرد:
۱-آگاهی‌بخشی در خصوص آثار و پیـامدهای اقـتصادی، اجتماعی و فرهنگی الگوهای غلط مصرف به استناد آمار و اطّلاعات رسمی؛
۲-اطّلاع‌رسانی و معرفی الگوهای صحیح مصرف در زمینه‌های مختلف؛
۳-ارائه اطّلاعات دقیق در مورد حـد و انـدازه‌ی مـطلوب و متناسب مصرف کالاها؛
۴-اطّلاع‌رسانی در مورد آسیب‌ها و مضرات مصرف بی‌رویه برخی کالاها و مواد غذایی مانند مـواد بـهداشتی-آرایشی، نوشابه‌های گـازدار، مواد قندی و روغن‌های اشباع شده؛
۵-اطّلاع‌رسانی در مورد کمبود مصرف برخی کالاها و استفاده از خدمات مانند مصرف برخی مواد غـذایی ضـروری و کـالاهای فرهنگی؛
۶-اطّلاع‌رسانی دقیق و به موقع از سیاست‌ها و برنامه‌های دولت و دیگر نهادهای ذیربط در خصوص اصلاح الگوی مصرف و سازوکارهای تشویقی و تـنبیهی در ایـن زمینه؛
۷-معرفی استانداردهای ملی و بین‌المللی کالاها و خدمات با هدف ترویج مصرف کالای با کیفیت و بادوام و حـذف کـالاهای بی‌کیفیت؛
۸-اطّلاع‌رسانی در مـورد مصارف پنهان مانند اتلاف وقت در تعطیلات بی‌رویه، ترافیک و موارد مشابه؛
۹-اطّلاع‌رسانی از نمونه‌های موفق در الگوی مصرف مناسب در سـطوح فـردی، خانوادگی، سازمانی و ملی؛
۱۰-بررسی و مقایسه الگوی مصرف در جامعه ما و برخی کشورهای توسعه یافته با هدف معرفی شیوه‌های مـؤثر مـدیریت مـصرف و تغییر نگرش‌های غلط (سلجوقی، ۸۸۳۱:۳).
ج) نظارت
وظایف رسانه در حوزه نظارت برای اصلاح الگوی مصرف را می‌توان در این موارد بر شمرد:
۱-فراهم آوردن زمینه حـضور نـهادهای نظارتی در رسانه برای ارائه گزارش به افکار عمومی؛
۲-نقد و بررسی سیاست‌های دولت در حوزه اصلاح الگوی مصرف؛
۳-بررسی نقاط قوت و ضـعف سـیاست‌های دولت و بـخش خصوصی در حوزه‌های تولید، واردات و توزیع و تأثیر آنها بر شکل‌گیری الگوی مصرف در جامعه؛
۴-بررسی کارشناسی سیاست‌ها، برنامه‌ها و عملکرد سازمان‌ها و نـهادهای مـختلف بـا حضور صاحب‌نظران و متخصصان؛
۵-الزام نهادهای مسؤول برای پاسخگویی به افکار عمومی در این زمینه؛
۶-دریافت و انعکاس بازخـوردها و دیـدگاه‌های مردم درباره سیاست‌ها و عملکرد نهادهای مسؤول از طریق نظرسنجی‌ها؛
۷-نظارت بر اجرای استاندادها و کنترل‌های کیفی کالاها، خدمات و مواد غذایی از طـریق رسانه.
پایش سبک زندگی، سال سوم، شماره ۱۳، خرداد ۱۳۹۵، صفحات ۱۱۸-۱۳۹.