زندگی معنوی ـ جلسه نود
در جلسه گذشته گفته شد که «انابه» سه درجه دارد: «انابه اصلاحی»، «انابه وفائی» و «انابه حالی». «انابه وفائی» نیز سه بند دارد که عبارتند از: رهایی از لذت گناه، خوار نشمردن و سرزنش نکردن غافلان، آسیب ها و علل کم خدمتی خود را شناختن. در ادامه، نکاتی درباره گناه مطرح شد. نکته اول این بود که گناه با واژه های عصیان و طغیان، همراه است. «عصیان» به معنای سرپیچی از فرمان و «طغیان» به معنای سرکشی در مقابل کسی است. روح عصیان، طغیان است؛ تا آدمی روح سرکشی نداشته باشد، اهل سرپیچی و عصیان از فرمان نخواهد بود. نیز گفته شد ریشه اصلی طغیان، احساس بی نیازی و «استغناء» است. این درحالی است که انسان، فقر و نیاز محض است. بنابراین، اولین بند از انابه وفائی، رهایی از این احساس کاذب و خیالی و رهایی از لذت دروغ و خیالی است. نکته دوم این بود که گناهان موجود هستند و مظهر علم و قدرت خدا هستند مانند خوبی ها. انسان ها بر اساس خواست قلبی و واقعی خود، خوبی و بدی را طلب می کنند. خوبی ها و بدی ها نیز با علم به آنچه در قلب انسان ها می گذرد، خود را به انسان عرضه می کنند و در دل او می نشینند و بدین صورت انتخاب ها شکل می گیرند و تحقق می یابند.
ادامه بحث:
نکته سوم: «لذت» به معنای ملائمت و همراهی چیزی با نفس و طبع آدمی است و «ألم یا رنج» به معنای منافرت چیزی با نفس و طبع آدمی است. درنتیجه، لذت گناه به معنای ملائمت گناه با نفس و طبیعت انسان گناهکار است. انضمام این نکته به نکته اول، ما را به این نتیجه می رساند که کسی که از گناه لذت می برد، از مخالفت با خدا و طغیان در برابر او لذت می برد.
نکته چهارم: در نمط هشتم اشارات، لذات به سه دسته تقسیم می شوند؛ لذات حسّی، لذات عقلی و لذات عرفانی. اگر کسی لذات عقلی در او ضعیف باشد فیلسوف نیست و اگر لذات عرفانی در او ضعیف باشد عارف نیست. بنابراین، برای آنکه کسی از لذات حسّی رها شود، بهتر است لذات عقلی به او چشانده شود و برای آنکه از لذات عقلی رهایی یابد، می بایست از لذات عرفانی بهره مند شود.
نکته پنجم: با این مقدمه، راه های رهایی از لذت گناه را برمی شمریم:
1) شکل گیری لذتی بالاتر و عمیق تر از گناه: بهترین راه برای رهایی از لذت گناه، چشیدن لذت های بالاتر و عمیق تر است؛ یعنی، لذت های عقلی و عرفانی.
2) راه پیش گیرانه: طبق آیات قرآن کریم، انسان باید به گناهان و فجور نزدیک نشود:
«…وَ لا تَقْرَبُوا الْفَواحِشَ ما ظَهَرَ مِنْها وَ ما بَطَنَ…؛ و به کارهاى زشت ـ چه علنى آن و چه پوشیده [اش] ـ نزدیک مشوید. «وَ لا تَقْرَبُوا الزِّنى إِنَّهُ کانَ فاحِشَةً وَ ساءَ سَبیلاً؛ و به زنا نزدیک مشوید، چرا که آن همواره زشت و بد راهى است.»
3) از دیگر مصادیق اجتناب از گناه، عبارتند از اجتناب از کسانی که به فسق و فجور دعوت می کنند. باید از آنها نیز دوری کرد. این مورد در باب چشم مثلاً شامل مراحل ذیل است:
• عضّ بصر کردن؛ یعنی چشمان خود را از گناه دور کردن
• اگر نگاهمان به گناه افتاد، نه تنها چشم خود را از آن برداریم و نگاهمان را ادامه ندهیم، بلکه حتی در ذهن خود نیز نگاه به ان را ادامه ندهیم. برخی ممکن است در ملا عامّ چشمان خود را از گناه نگاه دارند ولی در ذهن خود، نگاه به آن گناه را ادامه می دهند.
• در درون خود اینگونه باشیم که اگر گناهی برایمان رخ داد، لذت نبریم. توجه داشته باشیم، آنچه در «انابه وفایی» مهم است لذت نبردن از گناه است، نه این که صرفا گناهی را مرتکب نشویم.
4) راه درمانی: آشکارترین راه درمان رهایی از لذت گناه، توبه است. همان طور که در باب دوم منازل مطرح شد روح توبه «ندامت و پشیمانی» است و لازمه این پشیمانی، عدم ارتکاب آن گناه است.
اگر شخصی توبه کرد، مانند کسی است که گناهی ندارد. گذشته او پاک می شود. امام باقر (ع)می‌فرماید:
«التَّائِبُ مِنَ الذَّنْبِ کَمَنْ لَا ذَنْبَ لَهُ…؛ توبهکننده از گناه همانند کسى است که گناه ندارد.»
چنین شخصی که واقعا گذشته اش از گناه پاک شده و هیچ گناهی وجود ندارد، اگر «احساس گناه» داشته باشد، احساسش با واقعیت هماهنگ نیست. احساس گناه قبل از توبه، مفید است و انسان را به سمت توبه دعوت می کند، اما احساس گناه بعد از توبه، کارکردهای منفی دارد. اگر احساس گناه بعد از توبه وجود نداشته باشد انسان به حسّ رهایی دست پیدا می کند. احساس رهایی دقیقا به معنای خلاصی از لذت گناه است که اولین بند از بندهای سه گانه«انابه وفایی» است.
خلاصه این که وجود انسان سرشار از تناقضات درونی است. احساس گناه بعد از توبه، یکی از این تناقضات است. رهایی از این احساس، به دنبال توبه واقعی ایجاد می شود. توبه، آشکارترین راه درمان رهایی از لذت گناه است و اجتناب از گناه، مهم ترین روش برای پیش گیری از ابتلا به احساس لذت از گناه است. هم چنین، جایگزین کردن لذات بالاتر و عمیق تر مانند لذات عرفانی، از جمله بهترین راه برای رهایی از لذات حسیّ ناشی از گناه است.
________________________________________________
1) انعام/151
2) اسراء/32
3) رجوع کنید به:جلسات بیست و هفتم تا چهل و هفتم از درس زندگی معنوی
4) کلینی ، کافی ، ج2 ، ص435