زندگی معنوی: جلسه هفتاد و دو (صوت و متن)

زندگی معنوی جلسه 72 ـ 8/ 12/ 1395

در جلسات گذشته، درباره آیه باب محاسبه و ابعاد مختلف آن، نکاتی مطرح شد. مهم‌ترین آن‌ها برنامه چهاربندی سلوک بود که درباره هر بند آن توضیحاتی ارائه شد. در جلسه گذشته به دنبال بیان وضعیت مطلوب نگاه به خود و دیگران، به پیامدهای منفی توجه انحصاری به نقاط قوت و ضعف خود اشاره شد و مطالبی درباره احساس گناه مطرح گردید. گفتیم که ترک گناه، توبه، جبران و ترمیم خسارات، و احساس رهایی داشتن بعد از توبه، راهکارهایی برای رهایی از احساس گناه مرضی است.

اما ادامه بحث:

جناب خواجه برای این مقام نیز سه درجه قائل هستند.

درجه اول محاسبه: تمیز دادن نعمت از نقمت.

نکتة اوّل: معناشناسی نعمت و فتنه

1.معناشناسی نعمت: اصطلاح عامّ «نعمت» شامل کل مخلوقات می‌شود، اما اصطلاح خاصّ «نعمت»، به ان دسته از امکاناتی گفته می‌شود که اولاً در خدمت بشر باشد و ثانیاً او را در رسیدن به قرب خدا یاری رساند. در غیر این صورت آن امکان، نعمت نخواهد بود بلکه نقمت خواهد بود.

پس ملاک نعمت یا نقمت بودن یک امکان، به نحوة استفاده انسان از آن امکان برمی‌گردد؛ به عنوان مثال، آب می‌تواند یک بار برای آدمی، نعمت باشد و یا در شرایط دیگر نقمت باشد.

2.ابتلاء یا فتنه: به شرایط، حوادث، رخدادها و وقایعی گفته می‌شود که برای انسان پیش می‌آورند تا ببینند چگونه عمل می‌کند.

نکتة دوم: نکات بدست آمده از آیات قرآن درباره ابتلاء

با بررسی آیات قرآن درباره ابتلاء، نکات زیر به دست می‌آید:

1. ابتلاء یعنی شرایط و اوضاع و احوالی که پیش می‌آید یا پیش می‌آورند.

2. ابتلاء چندان مهمّ نیست، بلکه انتخاب و نحوه عمل و انتخاب انسان در آن شرایط، مهم است. در حالی که برای ما شرایط، مشکلات و مسائل، مهم هستند نه عکس العمل‌های ما.

3. ابتلاء، منفی نیست بلکه به همان اندازه که بیماری ابتلاء است، سلامتی هم ابتلاء است. پس فقر و غنا، هر دو ابتلاء هستند.

4. در قرآن برای عمل، سه صفت آمده: سوء، خیر، أحسن. احسان، ناظر به رویکرد و حُسن فاعلی است. اگر کسی عمل صالحی را با نیّت بیشترین احسان و نفع رسانی به دیگران انجام دهد، عملش أحسن العمل نامیده می‌شود. به عنوان مثال،  یک مکانیک اگر هنگام تعمیر ماشین به گونه‌ای کار کند که بیشترین سود و احسان را به صاحب ماشین برساند، کار او مصداق أحسن العمل است. چنین فردی، زحمت‌ها را متقبل می‌شود تا بیشترین نفع را به دیگران برساند.

5. انسان‌ها همواره در حال انتخاب و ابتلاء هستند. البته جنس ابتلائات انسان‌ها با هم متفاوت است.

6. ابتلاءات هر کسی با اعمال گذشته او متناسب است. بنابراین، همه ما باید شرایط امروزمان را بپذیریم و در برابر آنها تسلیم باشیم، امّا از همین الان تصمیم بگیریم که بهترین عمل را انجام دهیم، تا شرایط فردا بهتر از امروز باشد.

خلاصه این که هر کس می‌خواهد شرایط فردایش بهتر باشد باید از امروز شروع کند یعنی اعمال امروزش را اصلاح کند:

«إِنَّ اللَّهَ لا یُغَیِّرُ ما بِقَوْمٍ حَتَّى یُغَیِّرُوا ما بِأَنْفُسِهِمْ؛[1] در حقیقت، خدا حال قومى را تغییر نمى‌دهد تا آنان حال خود را تغییر دهند.»