زندگی معنوی 17/ 2/ 1396
در جلسه گذشته به مناسبت بحث از علم و تلاش علمی در انسان‌ها، به موضوع هوشمندی جهان و کائنات اشاره شد. گفته شد که «از هر چه بهره می‌برید، از آن بدگویی نکنید و نسبت به آن اهانت ننمایید، حتی در ذهن و فکر خود.» در تبیین این سخن، بر اساس اصل سنخیت میان علت و معلول، به دست آمد که جهان، عالِم است و علم خدا در جای جای جهان، حاضر است. پس، جهان و هر چه در آن است هوشمند و عالِم است و متناسب با رفتار و ذهنیت انسان، خدمات خود را نسبت به انسان، کاهش یا افزایش می‌دهند.
در ادامه به نوع دوم تلاش آدمی؛ یعنی، تلاش مادی با هدف معنوی پرداخته شد و در توضیح احسان و خیرخواهی، به عنوان مهم‌ترین هدف معنوی از نگاه قرآن، به این نتیجه دست یافتیم که «گذشت و بخشش» نوعی اصلاح درون است. اگر انسان اهل بخشش شود خدا دنیای او را تدبیر می‌کند. در غیر این صورت، تدبیر دنیا را به خودِ انسان واگذار می‌شود.
و اما ادامه بحث:
در این جلسه، مدل ورودی و خروجی الگوی تلاش مؤمنانه را بر اساس قرآن مطرح می‌کنیم.
اصول ناظر به بخش ورودی الگوی تلاش مؤمنانه:
اصل اول:از نظر اسلام، اصالت با عمل است. به همین دلیل، قرآن نیز بر اهمیت عمل صالح تاکید دارد. اعمال آدمی از او صادر می‌شوند و به او برمی‌گردند.
اصل دوم:اعمال انسان دارای نیّت و علت غائی است. عمل صالح، علاوه بر حسن فعلی باید حسن فاعلی نیز داشته باشد؛ یعنی با نیّت خیرخواهانه همراه باشد.
اصل سوم:اصولی مانند توحید و توّکل، بر اعمال و نیّات انسان‌ها حاکم هستند تا اعمال آدمی با الگوی توحیدی و توکل، همراه باشد.
اصل چهارم:بخش مهمّی از اعمال آدمی، جنبة تولیدی دارد و آورده‌های منقول و غیرمنقول را برای عاملش، فراهم می‌کند.
توجه شود که این چهار اصل، در بخش ورودی تلاش انسان مومن، فقط ناظر بر اعمال فردی نیستند، بلکه در اعمال گروهی و جمعی نیز قابلیت اجرا دارند.
اصول ناظر به بخش خروجی الگوی تلاش مؤمنانه:
اصل اول: همة آنچه که انسان از طریق تلاش خود به دست می‌آورد، به او تعلّق ندارد؛ زیرا، آورده‌های بشر، محصول یک فراینده پیچیده و به هم تنیده‌اند و تمام عناصر زمین، حیوانات، گیاهان و انسان‌ها در تحصیل این آورده‌ها نقش دارند. انسان‌ها ناتوان‌تر از آن هستند که حتی یک نیاز خود را به تنهایی برآورده سازند.
اصل دوم:انسان باید بخشی از محصول تلاش خود را که از آنِ او نیست به صاحبانش بدهد. بنابراین، هر آورده‌ای بدست آوردید، ابتدا حقّ دیگران را عطا کنید.
اصل سوم:اگر انسان سهم دیگران را به آنها ندهد نسبت به سهم خود نیز دچار تلخ‌کامی خواهد شد. اما اگر آدمی سهم آنها را بپردازد، از سهم خود نیز لذت خواهد برد و شیرین کام می‌شود.
اصل چهارم:در استفاده از سهم خود، به اصل نیاز توجه کنید و بر حسب نیاز خود و خانواده‌تان آن را مصرف نمایید. کمتر و یا بیشتر از حدّ نیاز مصرف کردن، مصداق اسراف است. در ضمن، نیازهای خود را به بهترین شکل تامین کنید؛ مثلا اگر به سه عدد تلویزیون نیاز دارید، سه تلویزیون از بهترین مدل‌ها را تهیه کنید. اگر کمتر یا بیشتر خریدید، اسراف کرده‌اید.
تذکر: انسان‌ها وقتی به آورده‌ای مثل ثروت، دست پیدا می‌کنند، آرزوها و خواسته‌هایشان قد علم می‌کنند. با توجه به شرایط جسمی و روحی انسان‌ها، آرزوها سه قسم می‌شوند: آرزوهای دست‌نایافتنی، دست‌یافتنی دور و دست‌یافتنی نزدیک. آرزوها فی نفسه مطلوب هستند و تنها آروزهای قسم اول، مورد مذمّت روایات قرار گرفته است[1]. بنابراین، باید به آروزها نگاه سازنده داشت و برای رسیدن به آنها همت خود را افزایش داد. یا باید از آرزوهای خود کاست یا بر تلاش‌های خویش افزود.
حاصل آن که مؤمن در جانب کسب درآمد، پرتلاش و خوش نیّت و در جانب مصرف، بخشنده است و متناسب با نیاز هزینه می‌کند.
[1]. ابن شعبه حرانی، تحف العقول، ص204: «امام علی ع: اِنّما أخْشى عَلَیْکُمُ اثْنَتَیْنِ: طُولَ الأمَلِ وَ اتِّباعَ الْهَوى، أمّا طُولُ الاَمَلِ فَیُنْسِى الآخِرَةَ وَ أمّا إتِّباعُ الْهَوى فَإنّهُ یَصُدُّ عَنِ الْحَقِّ؛ همانا بر شما از دو چیز مى‌ترسم: درازى آرزو و پیروى هواى نفس. امّا درازى آرزو سبب فراموشى آخرت شود، و امّا پیروى از هواى نفس، آدمى را از حق بازدارد.»