سبک زندگی اسلامی و اخلاق مصرف
نویسنده: دکتر سیدمحمد امام
ترازوی مصرف و سنگ معیار اسلامی
مقدمه
هنگامی که از اخلاق مصرف در سبک زندگی اسلامی سخن به‌میان می‌آید، برخی گمان می‌کنند که دین همواره انسان را به زهد و عدم مصرف و… ترغیب می‌کند و با مصرف کردن میانة چندانی ندارد؛ حال اینکه اسلام برای غرایز، سلایق و امیال فردی در سبک زندگی یک مسلمان اهمیت و بلکه اصالت قائل است؛ اما اجازه نمی‌دهد که محوریت زندگی در اختیار آن‌ها باشد. به تعبیر دیگر، از انسان می‌خواهد مهار غرایز و امیال و خواسته‌های شهوی و غضبی خود را تحت کنترل دین در بیاورد و نه آنکه مهار عقل و ارزش‌های دینی و انسانی را در اختیار شهوت و غضب قرار دهد. بنابراین در اسلام هیچ منعی راجع به مصرف‌کردن وجود ندارد؛ بلکه مصرف کردن را به گونه‌ای هدایت می‌کند که اسراف و تبذیر پیش نیاید که توضیح مفصل این مطلب در ادامة مقاله خواهد آمد.
مصرف در اقتصاد، اتلاف یک ثروت به منظور ارضای یک نیاز است یا قسمتی از درآمد است که برای کسب لذت، صرف می‌شود. به‌کار بردن کالاها و خدمات برای اجابت خواسته‌های انسانی و به دیگر سخن، از میان بردن مطلوبیت است یا کل مخارجی است که در یک دورة معین و کوتاه مدت (معمولاً یک‌ساله) صرف کالاها و خدمات می‌شود. اخلاق مصرف عبارت است از مجموعه رفتارها و صفت‌هایی که لازم است دربارة مصرف کالاها و خدمات نهایی رعایت شود تا انسان‌ها از نظر روحی دارای ماهیت و واقعیت با ارزش و مقدسی بشود.
۱) صفات پسندیده در مصرف
الف) میانه‌روی
اولین اصل سبک زندگی اسلامی در مصرف، میانه‌روی است. در دین اسلام، ملاک مصرف کردن، طیب بودن مورد مصرف و بهینه مصرف کردن است که این امر در آیة زیر به روشنی بیان شده است:
«یا ایها الذین آمنوا لا تحرّموا طیّبات ما أحل الله لکم، و لاتعتدوا إن الله لایحبّ المعتدین؛ ای مؤمنان! چیزهای پاکیزه‌ای را که خداوند برای شما حلال کرده است، بر خود حرام نکنید، و در مصرف از حدّ تجاوز نکنید (و مصرفی بهینه داشته باشید)، که خداوند تجاوزکاران را دوست نمی‌دارد.» در این آیه توصیه شده که افراد به بهانة زهد و دوری‌گزینی از دنیا چیزهایی که خداوند برای آنان حلال کرده را بر خود حرام نکنند. اصولاً مصرف حلال و طیّب هیچ منعی در سبک زندگی اسلامی ندارد؛ بلکه آنچه منع شده افراط و تفریط در مصرف است. خداوند در آیه‌ای دیگر می‌فرماید: «یا بنی آدم خذوا زینتکم عند کلّ مسجدٍ و کلوا و اشربوا و لاتسرفوا إنّه لایحب المسرفین؛ ای پسران آدم! در هر مسجدی] جامة[زینت خویش برگیرید و بخورید و بیاشامید و اسراف مکنید که خدا اسراف کاران را دوست ندارد». رسول اکرم ۶ در این رابطه فرمود: «بخورید، بیاشامید، بپوشید و صدقه دهید، بی‌آنکه اسراف کنید و بخل ورزید، زیرا خدا دوست دارد اثر نعمتش را بر بنده‌اش ببیند».
از افراط در مصرف با عباراتی هم چون اسراف، تبذیر و ولخرجی یاد می‌شود که آیة فوق از آن نهی نموده و هم چنین روایات زیادی در نهی از این صفت آمده است؛ از جمله روایت نبوی که حضرت فرمود: «اینکه هر چه دلت بخواهد بخوری، از اسراف است». همچنین امیر المؤمنین ۷ فرمود: «اسراف، موجب هلاکت است و میانه‌روی، مایة زیاد شدن ثروت.»
ب) توصیه به کار
در اسلام، دوری گزیدن از کسب و کار نکوهش شده و نباید به بهانة ترک دنیا از کسب و کار غفلت ورزید؛ زیرا مصرف کردن نیاز هر انسانی است که غالباً با کسب درآمد مقدور می‌شود و غفلت از مصرف کردنِ حلال و تفریط در مصرف کردن، با سبک زندگی اسلامی سازگار نیست. در روایات آمده است امیر المؤمنین ۷ در هوای داغ نیم‌روز، برای کار کردن بیرون می‌رفت، در حالی‌که نیازی نداشت ] خودش برود[. علتش این بود که می‌خواست خداوند متعال ببیند، او برای کسب روزی حلال زحمت می‌کشد.
کسی‌که در کسب درآمد تنبلی می‌ورزد و به بهانة زهد و دوری‌گزینی از دنیا و عدم نیاز به مصرف نعمت‌های دنیوی خود را به فقر کشانده، باید بداند که این سبک زندگی اصلاً مطلوب اسلام نیست و پیشوایان دینی، مسلمانان را از این امر برحذر داشته‌اند، چنان‌که امام باقر ۷ از پدر خود امام سجاد ۷ روایت نمود که ایشان از خداوند متعال طلب نمود: «خدایا! از تو خواستار نیکوترین معیشتم: معیشتی که با آن توانایی بر طاعت تو پیدا کنم و با آن به همة نیازمندی‌هایم برسم. بی‌آنکه سبب اسراف (رفاه‌زدگی) من شود و سر به طغیان بردارم، یا آن اندازه آن را اندک بدهی که گرفتار بدبختی شوم…»
در این روایت بسیار زیبا، امام سجاد ۷ با دعای خویش به ما آموخت که باید به‌دنبال چه میزانی از مصرف باشیم و اخلاق مصرف در سبک زندگی اسلامی را برای ما به زیبایی ترسیم نمود. از نظر اسلام انسان باید به‌دنبال کسب درآمد باشد، زیرا فقر از سخت‌ترین امور دنیا دانسته شده است. امیر المؤمنین ۷ فرمود: «به کارهای تجاری بپردازید که شما را از مال دیگران بی‌نیاز می‌کند. خداوند پیشه‌ور درستکار را دوست دارد».
بنابراین به بهانة کسب آخرت، نباید در دنیا غفلت ورزید؛ زیرا در سبک زندگی اسلامی، اخلاقِ مصرف در میانه‌روی دانسته شده و افراط و تفریط یا به‌عبارت دیگر ولخرجی و فقر ناشی از عدم کار و تلاش به شدّت مذموم‌اند.
ج) انفاق
همانطور که بیان شد در ارتباط با مصرف توصیه شده که یک مسلمان میانه‌روی داشته باشد و از افراط و تفریط پرهیز نماید، با این وجود صفات پسندیدة دیگری در اسلام وجود دارد که به مصرف بازمی‌گردد؛ مثل صدقه و انفاق تا نیازمندان هم بتوانند نعمت‌های الهی را مصرف کنند و این امر به‌قدری تأکید شده که در روایت از امام صادق ۷ آمده است: «ملعون است، ملعون است کسی که خداوند مالی را به او ببخشد و از آن مال صدقه‌ای ندهد.»
یکی از صفات بسیار پسندیده در این رابطه، مقدم داشتن نیاز دیگران بر نیاز خود است که در فرهنگ اسلامی «ایثار» نام دارد و این مورد در جایی است که نیاز به مصرف بیش از منابع موجود باشد؛ چنان‌که امیر المؤمنین ۷ جامه‌ای خرید که از آن خوشش آمد. پس آن را صدقه داد و فرمود: از پیامبر خدا ۶ شنیدم که می‌فرمود: «هرکس ایثار کند خداوند در روز رستاخیز بهشت را به او بخشد».
برخی از این روایت به اشتباه برداشت کرده‌اند که اسلام با مصرف نکردن موافق است؛ چنان‌که امیر المؤمنین ۷ و اهل‌بیتش (در ماجرای معروف آیة ۸ سورة انسان) سه روز روزه گرفتند و در آن سه روز، افطار خود را که نان جویی بیش نبود، روز اول را به مسکین، روز دوم را به یتیم و افطار روز سوم را به اسیر دادند. از این ماجرا برداشت می‌کنند که مصرف نکردن امری است نیکو؛ در حالی‌که این عده توجه نکردند که آن زمان فقر به‌قدری بود که افراد به نان جویی محتاج بودند و در چنین شرایطی بود که وقتی در خانة امیر المؤمنین ۷ برای هر فرد روزه‌دار از اهل‌بیت حضرت یک نان جو بیش نبود آن نان‌ها را در سه روز به مسکین، یتیم و اسیر دادند؛ امّا اگر انسان توانگر باشد و فقط به دیگران بدهد و خود و خانواده‌اش را محروم کند بی‌شک این رفتار به دور از فرهنگ سبک زندگی اسلامی در زمینة اخلاق مصرف است و خداوند متعال در این رابطه به پیامبر خود دستور می‌دهد: «و دستت را بخیلانه بسته مدار] که از انفاق در راه خدا بازمانی [و به‌طور کامل هم] در انفاق [دست و دل باز مباش] که چیزی برای معاش خودت باقی نماند [که در نهایت] نزد شایستگان [نکوهیده] و [در زندگی خود] درمانده گردی.»
د) قناعت
یکی از توصیه‌های مهمی که در دین اسلام به آن تأکید فراوان شده و در سبک زندگی افراد، نقش بارزی می‌تواند داشته باشد و مرتبط با بحث اخلاق مصرف است، قناعت است. امروزه مشاهده می‌کنیم که سبک زندگی اکثر افراد مسلمان متأسفانه براساس تجمل‌گرایی و به اصطلاح، چشم و هم‌چشمی صورت گرفته است. مثلاً فلان شخص چنان تلویزیونی دارد من هم باید داشته باشم، او آنچنان لباسی می‌پوشد من هم باید مثل او باشم، وی از یخچال فلان شرکت استفاده می‌کند من هم باید مشابه آن را داشته باشم. این‌ها دور از توصیه‌های اسلامی است و هرکس باید به اندازة درآمدش مصرف کند و برای فراهم آوردن لوازم تجملاتی به‌دست‌درازی به مردم و گرفتن وام و… روی نیاورد؛ بلکه به آنچه دارد قناعت کند؛ چنان‌که رسول خدا ۶ فرمود: «هرگاه گرسنگی (و تنگدستی) بر تو فشار آورد به گِرده نانی و سبوی آبی بسنده کن». امام صادق ۷ در همین ارتباط فرمود: «به آنچه خدا روزی‌ات کرده قناعت کن و نگاهت جز به مال خودت نباشد و چیزی را که بدان نمی‌رسی آرزو نکن؛ زیرا آنکه قناعت پیشه کند سیر شود و کسی که قناعت نکند سیر نگردد.»
۲) صفات مذموم در مصرف
الف) بخل
تاکنون مطالبی درباره توصیة اسلام به عدم مصرف بیش از حد که اسراف و به‌عبارت دیگر ولخرجی است بیان شد. اینک صفات مذموم دیگر را با آموزه‌های معصومان بیان می‌کنیم تا با عمل به روایات آن بزرگواران در زمینة مصرف از این صفات ناپسند دوری گزینیم. یکی از این صفات «بُخل» است. رسول خدا ۶ در مورد ملاک بُخل فرمود: «بخیل کسی است که می‌خورد و نمی‌بخشد».
برخی از افراد این‌گونه‌اند که فقط به مصارف خود توجه می‌کنند و هرچند توانگر هم باشند از اینکه مالی به نیازمند بدهند یا کالایی در اختیار وی بگذارند تا مصرف کند کراهت و ابا دارند؛ از این‌روست که امام سجاد ۷ در روایت زیبای خود این افراد را شایستة رفاقت نمی‌داند. امام سجاد ۷ چنین فرمود: «پسرم! از رفاقت و همراهی با بخیل بپرهیز؛ چراکه وی شدیدترین نیازت به مال او را برآورده نمی‌کند و در آن‌حال خوارت می‌کند.».
ب) دلبستگی به مال دنیا
یکی دیگر از صفات مذموم در خصوص اخلاق مصرف، دلبستگی به مال دنیاست که قرآن کریم می‌فرماید: «و تحبّون المالَ حُبّاً جمّاً؛ و مال را دوست می‌دارید، دوست‌داشتنی بسیار» و در آیة دیگر می‌فرماید: «و الذین یکنزون الذهب و الفضة و لاینفقونها فی سبیل الله فبشرهم بعذابٍ الیم؛ و کسانی‌که زر و سیم را گنجینه می‌کنند و آن را در راه خدا هزینه نمی‌کنند، ایشان را از عذابی دردناک خبر ده ».
در سبک زندگی اسلامی توصیه شده، افراد به کسانی نگاه کنند که منابع مصرفی کم‌تری در اختیار دارند نه به کسانی نظاره کنند که به ثروت‌اندوزی می‌پردازند؛ چنان که امام صادق ۷ فرمود: «به ناتوان‌تر (در استفاده از منابع) از خودت بنگر و به توانگر از خویش منگر؛ زیراکه این کار تو را به آنچه قسمت تو شده است قانع‌تر می‌سازد.».
ج) احتکار
در نظر اسلام فقط اموالی را می‌توان مصرف نمود که حلال باشد و از راه‌های غیرمشروع مثل رشوه و ربا و کلاهبرداری و… به‌دست نیامده باشد و همچنین یکی از صفات مذموم در اخلاق مصرف بحث «احتکار» است.
فرد محتکر کالاهایی که مردم در زمان حال نیاز دارند تا به مصرف برسانند را ذخیره می‌کند تا در زمان گران شدن به مردم بفروشد در واقع منافع مردم را در زمینة مصرف فدای منافع شخصی خویش می‌کند. پیامبر اکرم ۶ فرمود: «جز خیانتکاران، احتکار نمی‌کنند.» یا در جایی دیگر فرمود: «هرکس خوراکی را به امید گران شدن چهل روز انبار کند از خداوند بری شده و خدا نیز از او بیزار است.» امیر المؤمنین ۷ عاقبت فرد محتکر را به زیبایی ترسیم نموده و حضرت در این رابطه فرمود: «محتکرِ بخیل برای کسی (وارث) گرد می‌آورد که از او تشکر نمی‌کند و به‌سوی کسی (خداوند) می‌رود که عذرش را نمی‌پذیرد.»
۳) جمع‌بندی
در اسلام هیچ منعی راجع به مصرف کردن وجود ندارد؛ بلکه مصرف‌کردن را به‌گونه‌ای هدایت می‌کند که از افراط و تفریط اجتناب شود. و در این زمینه همواره توصیة اسلام میانه‌روی در مصرف است و پیامبر اکرم ۶ محبوب‌ترین خرج‌ها نزد خداوند متعال را خرجی می‌داند که با میانه‌روی همراه باشد. صفات پسندیده‌ای از جمله قناعت، صدقه و انفاق در اسلام بسیار توصیه شده که این صفات مرتبط با بحث مصرف است و این توصیه‌ها، الگوی زیبایی در زمینه سبک زندگی اسلامی هستند. ایثار از صفات بسیار زیبا است که در وجود انسان‌های بزرگ دیده می‌شود و آن عبارت است از: مقدم داشتن نیاز دیگران بر نیاز خود در جایی که نیاز به مصرف بیش از منابع موجود باشد. صفات مذموم در زمینة مصرف، در جامعة اسلامی ایجاد اختلال می‌کند که برخی از این صفات مذموم عبارتند از: اسراف، بُخل، دلبستگی به مال دنیا، احتکار و… از این‌رو معصومان همواره با کلام گهربار خود مردم را از این صفات مذموم برحذر می‌داشتند. در زمینة مصرف کردن که از بازرترین مصداق مصرف کردن، خوردن و آشامیدن و پوشش است. روایات زیادی از معصومان وارد شده و افراد را به نوع صحیح استفاده از منابع ارشاد کرده‌اند که به برخی از آن‌ها در مقاله اشاره شد و رعایت این موارد در حفظ معنویت و سلامتی و تندرستی افراد و در نتیجه اصلاح جامعه بسیار اهمیت دارد؛ زیراکه هیچ فردی نیست که از مصرف کردن بی‌نیاز باشد؛ پس رعایت آداب اسلامی و سبک صحیح زندگی توصیه شدة اسلام در اخلاق مصرف از اهمیت والایی برخوردار است.
منابع
به جز قرآن کریم
۱. پاینده، ابوالقاسم، نهج الفصاحة (مجموعه کلمات قصار حضرت رسول ۶)، تهران، دنیای دانش، ۱۳۶۳.
۲. جداری عالی، محمد، میرمعزی، سید حسین، مدل اسلامی اخلاق مصرف، فصلنامه علمی پژوهشی اقتصاد اسلامی، سال دوازدهم، شماره ۵۷، تابستان ۱۳۹۱.
۳. جوادی آملی، عبدالله، قم: مرکز نشر اسراءِ، چاپ سی و سوم، ۱۳۹۱.
۴. حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعة، تحقیق مؤسسة آل البیت:، قم، مؤسسة آل البیت، ۱۴۰۹.
۵. الحرانی، حسین بن علی بن شعبه، تحف العقول عن آل الرسول ۶، قم: مؤسسه انتشارات اسلامی، ۱۳۶۳.
۶. خوانساری، محمد بن حسین، شرح آقا جمال خوانساری بر غرر الحکم و درر الکلم، محقق: جلال الدین حسینی ارموی محدث، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۶۶.
۷. شرف الدین، سید حسین، مصرف‌گرایی در سبک زندگی مدرن و دینی، فصلنامه علمی تخصصی، پژوهش‌نامه سبک زندگی، سال اول، شماره ۱، پاییز و زمستان ۱۳۹۴.
۸. شریفی، احمد حسین، سبک زندگی اسلامی ایرانی، تهران: آفتاب توسعه، ۱۳۹۲.
۹. شعیری، محمد بن محمد بن حیدر، جامع الأخبار، قم: شریف رضی، ۱۳۶۳.
۱۰. طوسی، محمد بن حسن، مصباح المتهجد و سلاح المتعبّد، بیروت، مؤسسة فقه الشیعة، ۱۴۱۱.
۱۱. فرهنگ، منوچهر، فرهنگ بزرگ اقتصادی، تهران: البرز، ۱۳۷۱.
۱۲. قدیری اصل، باقر، کلیات علم اقتصاد، تهران: مرکز نشر سپهر، ۱۳۷۹.
۱۳. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، محقق: علی اکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران، دار الکتب الاسلامیة، ۱۴۰۷.
۱۴. مارسل، ژان، اصول علم اقتصاد، ترجمه هوشنگ نهاوندی، تهران: مؤسسه عالی حسابداری، ۱۳۵۱.
۱۵. المالکی الاشتری، ورّام بن ابی فراس، تنبیه الخواطر و نزهة النواظر (مجموعة ورّام)، قم: مکتبة الفقیه، بی‌تا.
۱۶. مجلسی، محمد باقر، بحار الأنوار لدرر اخبار ائمة الاطهار، تحقیق جمعی از محققان، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳.
۱۷. محمدی ری شهری، محمد، منتخب میزان الحکمه، ترجمه حمیدرضا شیخی، تلخیص: سید حمید حسینی، قم، سازمان چاپ و نشر دار الحدیث، ۱۳۸۹.
دوماهنامه پایش سبک زندگی، سال چهارم، شماره ۲۲، آذر ۱۳۹۶، صفحات ۴۸-۵۳.