سبک صحیح عزاداری و راهکارهای تحقق آن
نویسنده: دکتر علی کیا و عبدالرضا آتشین‌صدف
شروع اندیشه اصلاحی در مراسم عزاداری به دوره قاجار بر می‌گردد. پس از شروع مشروطه و طرح افکار اصلاحی کسانی مانند سید جمال الدین اسدآبادی و پیدایش تمایلات اصلاح‌طلبانه در ایران، انجام پاره‌ای تغییرات و خرافه‌زدایی از مراسم عزاداری و مرثیه سرایی‌ها، که به تدریج در برخی موارد به انحرافاتی دچار شده بود، در نظر برخی عالمان دینی ضروری به نظر رسید. گرچه در این مسیر برخی افراد به افراط و تفریط‌هایی دچار شدند، اما دانشمندانی نیز بودند که با تأکید بر حفظ و انجام این مراسم، بر ضرورت زدودن پیرایه‌ها از آن اصرار داشتند. از جمله این افراد می‌توان به مرحوم میرزا حسین نوری اشاره کرد که با تالیف کتاب «لولو و مرجان» بنیانگذار امر مبارزه با تحریفات در عزاداری‌ها و اصلاح‌الگوی عزاداری در عالم تشیع شد. «اسرار المصائب و نکات النوائب، فی ذکر غرائب مصائب الاطیاب من آل ابی طالب» نام کتاب دیگری است که توسط عالمی به نام علی بن محمد تقی قزوینی نجفی در سال ۱۳۲۴ هجری قمری نوشته شد این کتاب در رد روایات جعلی و ساختگی در باب وقایع عاشورا نگاشته شده است. اقدام اثباتی مرحوم شیخ عباس قمی در تالیف کتاب «نفس المهموم» نیز گام دیگری در بیان مطالب استوار درباره زندگانی ائمه اطهار (علیهم السلام) بود که سعی می‌نمود عرصه را بر آثار ضعیف تنگ کند. «التنزیه لاعمال الشبیه» و «مجالس السنیه فی مناقب و مصائب العتره النبویه» نام دو کتابی است که مرحوم سید محسن امین درباره تحریفات در عزاداری‌ها به رشته تحریر در آورده است.
در سالیان قبل از پیروزی انقلاب اسلامی نیز استاد شهید مرتضی مطهری با ایراد چند سخنرانی در سال ۱۳۴۸ شمسی، درباره تحریفات عاشورا نکاتی را بیان داشتند. این سخنرانی‌ها بعدها در کتاب «حماسه حسینی» به چاپ رسید و نقش زیادی در طرح لزوم مبارزه گسترده با بدعت‌ها و دروغ‌ها و همچنین اصلاح الگوی عزاداری داشت. بعد از پیروزی انقلاب هم این حرکت ادامه یافت و هم اکنون نیز بسیاری از متفکران و نخبگان حوزوی و غیرحوزوی بر این امر تأکید می‌کنند. برای رسیدن به الگوی عزاداری مطلوب، در ابتدا باید ویژگی‌های سبک عزاداری صحیح را ترسیم کرد و سپس به راهکارهایی برای رسیدن به آن اندیشید. از این رو در این بخش ابتدا به بیان خصوصیات مجالس مطلوب عزاداری خواهیم پرداخت و سپس راهکارهایی را برای نزدیک شدن به این آرمان پیشنهاد خواهیم کرد.
یکم) ویژگی‌های عزاداری صحیح
تا کنون در موارد متعددی در بیانات مقام معظم رهبری به لزوم وجود سه ویژگی در عزادارهای مذهبی اشاره شده است و از این رهگذر خطوط کلی سبک عزاداری صحیح ترسیم گردیده است. غفلت کردن از هر یک از این ابعاد به ارائه تصویری کاریکاتوری از وقایع مذهبی می‌انجامد که تنها بر یک ویژگی خاص مبالغه‌ای غلوآمیز کرده است. از نظر رهبری یک عزاداری صحیح باید کارکردهای زیر را داشته باشد:
أ) افزایش علاقه قلبی و عاطفی عزاداران نسبت به اهل‌بیت (علیهم السلام)
مقام معظم رهبری در توضیح این ویژگی می‌فرمایند: «این پیوند عاطفی نسبت به اولیای خدا و اولیای دین پشتوانه بسیار ارزشمند پیوند فکری و عملی است. بدون این پشتوانه خیلی سخت می‌شود در این راه حرکت کرد. در قرآن نسبت به اولیای الهی سه تعبیر وجود دارد؛ یک تعبیر، ولایت است “انما ولیکم الله و رسوله و الذین آمنوا”؛ معلوم است که تا پذیرش ولایت در اعتقادات و باور افراد وجود نداشته باشد بحث به مرحله اطاعت و عمل نمی‌رسد. تعبیر دوم اطاعت است: “اطیعوا الله و اطیعوا الرسول و اولی الامر منکم”؛ یعنی بعد از پذیرش ولایت در بعد اعتقادی باید در مرحله عمل از اولیای دین اطاعت کرد. اما یک تعبیر سومی نیز وجود دارد که مودت است: “قل لا اسئلکم علیه اجرا الا الموده فی القربی”. این مودت دیگر برای چیست؟ این مودت پشتوانه ولایت و اطاعت است. اگر این رابطه قلبی و دوست داشتن اهل‌بیت (علیهم السّلام) نباشد، همان بلایی بر سر امت اسلامی خواهد آمد که در همان قرون اولیه اسلامی بر سر یک عده آمد؛ کسانی که همین مودت را کنار گذاشتند و به تدریج اطاعت و ولایت را هم ترک کردند. بنابراین مودت بسیار مهم است. این مودت با ارتباطات عاطفی حاصل می‌شود، با ذکر مصیبت اهل‌بیت، ذکر مناقب و فضایل آنها. بنابراین این عزاداری‌هایی که انجام می‌گیرد، این گریه و زاری‌ها که می‌شود، اموری ضروری است که نباید ترک شود. یک عده از موضع روشنفکری نیایند بگویند که اینها دیگر لازم نیست؛ نه، اینها لازم است، اینها تا آخر لازم است».
ب) زنده نگاه داشتن روحیه شجاعت، عزت، ظلم‌ستیزی و حماسه آفرینی
بی شک هدف امام حسین (علیه السلام) و همه ائمه در طول زندگی مبارکشان ظلم‌ستیزی و مبارزه با فساد و زورگویی بوده است. مصائب وارد شده بر ایشان نیز تنها به دلیل آن بود که برای رسیدن به همین نیت متعالی، همواره در طول زندگی خویش با شجاعت و عزت بسیار حماسه آفرینی کردند. بنابراین در ذکر مصیبت ایشان همواره باید به هدف این بزرگواران و تلاش پرعزت ایشان در راه حق‌طلبی اشاره کرد و جنبه‌های حماسه‌وار حیات آنان را مغفول نگذاشت. هر گاه در سوگواری مصائب ایجاد شده برای اهل‌بیت (علیهم السّلام) صرفا بر جنبه‌های مظلومیت، غربت، بی‌یار و یاور ماندن، لب تشنگی و اموری از این دست تأکید شود، بدون شک تحریف سیمای حماسه‌ساز معصومین اتفاق خواهد افتاد. باید تلاش کرد تا؛ بیان ویژگی‌هایی نظیر شجاعت، شرف، قدرت، عزت، سربلندی، ایثار، حق‌جویی، ظلم ستیزی و… چهره قهرمانانه اهل‌بیت (علیهم السلام) را به تصویر کشید.
مقام معظم رهبری در خصوص تبیین این ویژگی می‌فرمایند: «مصائب اهل‌بیت (علیهم السلام) باید آبرومند و پرتپش و پرقدرت باقی بماند. امروز حادثه عاشورا پشتوانه یک نهضت است. اگر امروز به ما بگویند ریشه نهضتی که به وجود آورده‌اید کجاست، در پاسخ می‌گوییم ریشه این نهضت، پیامبر(ص) و امیرالمؤمنین (علیه السلام) و امام حسین (علیه السلام) است. فراموش کردن جنبه حماسه و عزت، ناقص کردن این حادثه عظیم و شکستن یک جواهر گران‌بهاست».
ج) افزایش معرفت دینی و ایمان عزاداران
آیت الله خامنه‌ای در تشریح این ویژگی می‌فرماید: «سومین ویژگی لازم در این مجالس، افزایش ایمان و معرفت دینی در مردم است. در چنین مجالسی باید از دین نکاتی عنوان شود که موجب ایمان و معرفت بیشتر در مستمع و مخاطب گردد؛ یعنی سخنرانان و منبری‌ها، یک موعظه درست، یک حدیث صحیح، بخشی از تاریخ آموزنده معتبر، تفسیر آیه‌ای از قرآن یا مطلبی از یک عالم و دانشمند بزرگ اسلامی را در بیانات خود بگنجانند. این‌طور نباشد که وقتی بالای منبر می‌رویم یک مقدار لفاظی کنیم و حرف بزنیم و اگر احیاناً مطلبی هم ذکر می‌کنیم مطلب سستی باشد که نه فقط ایمان‌ها را زیاد نمی‌کند، بلکه به تضعیف ایمان مستمعین منجر می‌شود. متأسفانه باید عرض کنم که گاهی چنین مواردی دیده می‌شود؛ یعنی بعضاً گوینده‌ای در یک مجلس به نقل مطلبی می‌پردازد که هم از لحاظ استدلال و مدرک عقلی یا نقلی سست است و هم از لحاظ تأثیر در ذهن یک مستمع مستبصر و اهل منطق و استدلال، ویرانگر است… . امروزه عموم جوانان ـ از دختر و پسر گرفته تا زن و مرد ـ و حتی غیرجوانان، ذهنشان باز است. اگر دیروز فقط جوانان دانشجو از این ویژگی برخوردار بودند، امروز مخصوص آنها نیست و همه مسائل را با چشم بصیرت و با استبصار نگاه می‌کنند و می‌خواهند بفهمند».
دوم) راهکارهای دستیابی به سبک عزاداری صحیح
برای رسیدن به الگوی مناسب و شایسته از سبک عزاداری شورای عالی انقلاب فرهنگی در تاریخ ۱۱/۰۲/۱۳۸۶ در جلسه ۶۰۳ خود، سیاست‌های ساماندهی شئون فرهنگی در مناسبت‌های مذهبی را به شرح ذیل تصویب کرد:
فصل اول: سیاست‌ها و خط‌مشی‌های اجرایی
۱) غنابخشی فکری و محتوایی مجالس و مراسم سوگواری درجهت ارتقاء و تعمیق بصیرت و معرفت اقشار و آحاد جامعه درباره فلسفه، عمق و ابعاد و تعلیمات و تبعات حماسه حسینی و مقابله با تحریفات و اکاذیب پدید آمده در این زمینه.
۱/۱) اهتمام بیشتر به توسعه اندیشه‌ها و نظرات امام راحل، مقام معظم رهبری و متفکران بزرگ از جمله استاد شهید مرتضی مطهری درباره محرم و آیین‌های عزاداری سالار شهیدان (علیه السلام).
۲/۱) تهیه برنامه‌های منظم و منسجم رسانه‌ای برای نقد و بررسی شعر، مداحی، و تعزیه‌خوانی و همچنین مناظره فکری فقهی توسط متخصصان.
۳/۱) ایجاد پایگاه اطلاع رسانی اینترنتی برای تدوین و ترویج برنامه‌ها و مراسم سوگواری مناسب در بیرون از مرزهای کشور به منظور ایجاد بصیرت و ارتقاء معرفت دینی و خنثی سازی نسبت‌های دروغین معاندین و مخالفین فرهنگ و حماسه عاشورای حسینی با استفاده از فناوری‌های نوین ارتباطی.
۴/۱) تبیین و تشریح فلسفه، ضرورت و نقش تاریخی قیام عاشورا و ارائه تحلیل‌های مناسب از فرایند شکل‌گیری نهضت حسینی و نفی تحلیل‌های ناصواب غیرمنطبق با واقعه عاشورا و شعائر حسینی از طریق رسانه‌ها، به ویژه صدا و سیما، با همکاری دستگاه‌های ذی‌ربط فرهنگی.
۲) صیانت از روش‌های اصیل و سنتی عزاداری و بررسی راهکارهای تقویت و توسعه آن متناسب با روح حماسی عاشورا و ذوق، سلیقه و گرایش‌های نسل امروز.
۱/۲) اصلاح و صیانت تعزیه‌خوانی و آموزش گروه‌های تعزیه‌خوان.
۲/۲) معرفی سبک‌ها، آداب، اشعار و روش‌های اصیل و صحیح عزاداری و تجلیل از پیشکسوتان و مجالس نمونه.
۳/۲) نوآوری و تبلیغ سبک‌های جدید متناسب با شئون مراسم سوگواری.
۴/۲) برنامه‌ریزی به منظور ارتقاء کیفیت مداحی و آشناسازی مداحان با سیره زندگانی و مراثی و مقاتل ائمه معصومین(علیهم السلام).
۳) زدودن خرافات و انحرافات پدید آمده و رفتارهای موهن و خلاف موازین در زمینه مراسم و برنامه‌های سوگواری.
۱/۳) بررسی و انجام مطالعات پیرامون خرافات و بدعت‌ها در نحوه شکل‌گیری و چگونگی نفوذ آن در مراسم و مجالس سوگواری و راه‌های مقابله و رفع آن.
۲/۳) برگزاری جلسات کارشناسی و کارگاه‌های آموزشی مستمر با مداحان، روضه‌خوانان و مسئولین هیئتهای مذهبی توسط سازمان تبلیغات اسلامی و صدا و سیمای جمهوری اسلامی.
۴) شناسایی و مقابله ریشه‌ای با عناصر و جریان‌های سازمان یافته و منحرف تأثیرگذار در مراسم سوگواری ائمه معصومین(علیه‌السّلام)، به ویژه سالار شهیدان (علیه السلام).
۱/۴) شناسایی عناصر منحرف و برنامه‌ریزی برای مواجهه مناسب و قانونی با آنان و خطوط فکری جریان‌های سازمان یافته و هدایت شده، همچنین مقابله سنجیده و مؤثر با آنها با همکاری دستگاه‌های مسئول قضایی و امنیتی کشور.
۲/۴) استفاده از ظرفیت اعزام مبلغ در جهت روشنگری و بدعت‌زدایی.
۵) ایجادساز وکارهای مناسب جهت ساماندهی و تقویت هیئتهای مذهبی، مداحان، مدیحه سرایان و نهادهای متصدی امر عزاداری.
۱/۵) تجلیل از خادمان فرهنگ عاشورایی، اعم از سخنرانان، مداحان، شاعران، نویسندگان و مسئولین هیئتهای مذهبی.
۲/۵) انتشار نشریه تخصصی به صورت مستمر ویژه هیئتهای مذهبی به منظور تقویت ارتباط و انتقال مفاهیم و موضوعات لازم و نیز متون و مقاتل معتبر.
۳/۵) پشتیبانی و تغذیه فکری مبلغین و سخنرانان مذهبی.
فصل دوم؛ اجرا
۱) سازمان تبلیغات اسلامی موظف است با همکاری دستگاه‌های دولتی و غیردولتی، به ویژه سازمان صدا و سیما، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، دفتر تبلیغات اسلامی، و نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه‌ها، نسبت به اجرای سیاست‌ها و خطوط مشی فوق اقدام و گزارش آن را سالانه به شورای عالی انقلاب فرهنگی ارائه نماید.
۲) ادارات کل استانی سازمان تبلیغات اسلامی موظف اند سالانه گزارش برنامه‌های خود را در جهت تحقق ساماندهی شئون فرهنگی مراسم سوگواری تهیه و برای بررسی و تصمیم‌گیری متناسب با منطقه، در چارچوب این طرح، به شورای فرهنگ عمومی استان ارائه نمایند. سازمان تبلیغات اسلامی نیز مکلّف است گزارش کلان کشوری را به شورای عالی انقلاب فرهنگی جهت بررسی و تصمیم گیری‌های تکمیلی و روزآمد ارائه نماید.
منابع
• «تبلیغ در محرم الحرام از دیدگاه رهبر معظم انقلاب»، نشریه پیام مبلغ، ، شماره ۶، بهار و تابستان ۱۳۹۰.
• «گزیده مصوبات جدید: قمه‌زنی رفتار موهن و غیر معقول»، نشریه قضاوت، ، شماره ۴۵، خرداد و تیر ۱۳۸۶.
• بیدهندی، ناصر، «بایدها و نبایدها در عزاداری»، نشریه فرهنگ کوثر، شماره ۷۲، زمستان ۱۳۸۶.
• عرفانی‌فر، داوود، «عزاداری بر اهل‌بیت (علیهم السلام): آسیب‌ها و بایستگی‌ها»، نشریه مبلغان، شماره ۹۹.
پایش سبک زندگی، سال اول، شماره ۴، آبان ۱۳۹۳، صفحات ۱۱۹-۱۲۲.