عذرخواهی به سبک ابلیس! نگاهی به مهارت عذرخواهی در روابط اجتماعی

روزی عیسی تصمیم گرفت که واسطه شود تا دوباره ابلیس با خدا آشتی کند و به این طریق مردم را از شر فریب‌های او نجات دهد. پس نزد خدای عزیز آمد و خواهش کرد که بر ابلیس رحم کند. خداوند پذیرفت و فرمود کافی است که او بگوید «خدایا من خطا کرده‌ام و مرا ببخش» حضرت عیسی (ع) خوشحال شد و ابلیس را صدا کرد و ماجرا را برای او تعریف کرد. ابلیس گفت: من با کمال میل این آشتی را می‌پذیریم؛ اما به این شرط که آن دو جمله را که گفتی خدا به من بگوید نه من به خدا. حضرت عیسی (ع) هم با شنیدن این پاسخ جسارت‌آمیز، حسابی جلویش در آمد و به او گفت: از من دور شو ای رانده‌شده؛ گناهکار تو هستی نه خدای پاک منزه…
آنچه در بند پیشین آوردم، گفتگویی است بین حضرت عیسی (ع) و ابلیس رجیم که در انجیل بارنابا آمده است. انجیل که دارای ۲۲۲ باب است و در آن بارها بر یگانگی خداوند تصریح شده است و الوهیت حضرت مسیح نیز به‌شدت انکار شده است. همچنین بارها به‌روشنی نام پیامبر اسلام ذکر شده است و لذا بیش از سایر اناجیل به آموزه‌های اسلامی نزدیک است.  حضرت آیت‌الله‌العظمی حسین مظاهری در یکی از درس اخلاق‌های خود می‌فرمود که این ماجرا را از حضرت آیت‌الله‌العظمی بهجت (ره) شنیده است.
با خواندن این گفتگو عمق خود برتربینی و شاخ بودن ابلیس از یک‌سو و خوش‌خیالی و سرتِق بودنش از سوی دیگر معلوم می‌شود. خدا لعنتش کند که حتی وقتی آن پیغمبر خدا هم واسطه می‌شود که هم کار او و هم کار بشر به سرانجامی درست و درمان برسد باز می‌بینیم که به هیچ صراط مستقیمی نیست و جسارت را تا آنجا می‌رساند که از خدا عذرخواهی و طلب رحمت و بخشش که نمی‌کند هیچ، می‌گوید آن‌کسی که باید عذرخواهی کند (نعوذ بالله)، خداست. فکرش را بکنید اگر حاضر می‌شد عذرخواهی کند و به اطاعت سابقش برمی‌گشت، چقدر ما آدم‌های بهتری می‌شدیم؛ ولی حیف که نشد. منظورم از «حیف که نشد» برگشتن آن ملعون فلک‌زده به جایگاه پیشینش است، نه «آدم بهتری شدن ما»؛ چون راه دومی همچنان باز است؛ یکی از آن راه‌ها دستیابی به مهارت عذرخواهی است؛ چراکه کم‌وبیش در زندگی هرکدام از ما مواقعی پیش می‌آید که خواسته یا ناخواسته در حق دیگران بدی می‌کنیم، این‌جاست که حداقل کاری که می‌توانیم انجام دهیم عذرخواهی کردن است و البته بهتر از آن، این است که از اول کاری نکنیم که نیاز به عذرخواهی کردن داشته باشد.

معنای عذرخواهی

ابن منظور در لسان العرب می‌نویسد: عذر، دلیل و حجتی است که بدان پوزش و عذر خواسته می‌شود و جمع آن «أعذار» است. گفته می‌شود فلانی معذرت‌خواهی کرد از دِینی که بر گردن دارد… عذر هر چیزی است که به‌عنوان پوزش‌خواهی به‌کار گرفته می‌شود. در فرهنگ سخن آمده است که عذر در زبان فارسی به‌معنای پوزش و در اصطلاح، به ‌دلیل و بهانه آوردن برای سرپیچی از امری، یا توجیه خطا و گناه خود  اطلاق می‌شود؛ حال اگر دلیل و عذر آورده شده واقعی باشد، رفتاری مثبت است که مراد ما در این نوشته نیز همین است؛ ولی اگر دلیل و عذر آورده شده، واقعی نباشد، نام بهانه‌تراشی به‌خود می‌گیرد و گاهی نیز عذر بدتر از گناه می‌شود. برخی از عذرهای معمول موارد زیر هستند: اضطرار، اجبار، بیماری، تقیه، خطا، فراموشی، سفر، ناتوانی، غفلت، نداری، نادانی؛  مثلاً اگر کسی وعده‌ای به کس دیگری داد که فلان روز، در بهمان ساعت با او ملاقات می‌کند؛ اما سر قرار حاضر نشد، اینجا انتظار می‌رود که عذرخواهی کند؛ یعنی برای نمونه بگوید در آن روز سفر رفته و فراموش کرده که طرف مقابل را مطلع کند که منتظرش نباشد؛ حال اگر واقعاً سفر رفته و فراموش کرده باشد، عذرخواهی به‌معنای مثبت آن کرده؛ اما اگر سفر نرفته یا فراموش نکرده بلکه به دلیل دیگری بوده، بهانه آورده و این کار او مصداق دروغ‌گویی و فریب خواهد بود.

اهمیت عذرخواهی در آموزه‌های اسلامی

برای نشان داده جایگاه و اهمیت عذرخواهی در آموزه‌های اسلامی روایاتی از اهل‌بیت(ع) را با هم مرور می‌کنیم.
حدیث معراج حدیثی قدسی است که گفتگوی میان خداوند و پیامبر (ص) در معراج را گزارش می‌دهد. در این حدیث عذرخواهی نکردن از کسانی که نسبت به آن‌ها بدی کرده‌ایم، از ویژگی‌های اهل دنیا که منفور خدا و رسولش هستند، شمرده شده است. در بخشی از آن چنین آمده است:
ای احمد! دنیا و اهلش را ناخوش دار و آخرت و اهلش را دوست بدار. پیامبر عرض کرد: پروردگارا، اهل دنیا و اهل آخرت چه کسانی هستند؟ خداوند فرمود: اهل دنیا کسانی هستند که خوراک، خنده، خواب و خشمشان بسیار؛ ولی رضایتشان اندک است. از کار بد خویش عذرخواهی نمی‌کنند و عذر پوزش‌خواهان را نمی‌پذیرند….
همچنین حضرت علی ۷ در روایتی عذرخواهی کردن را دلیلی بر خرد فرد دانسته‌اند. آن حضرت فرموده است:
پوزش [از خطا]، دلیل خردمندی است.
اما ارتباط عذرخواهی با خردمندی چیست؟ در این روایت حضرت می‌فرماید که اگر خواستید نسبت به عاقل بودن کسی اطمینان پیدا کنید، نگاه کنید ببینید آیا اگر نسبت به کسی بدی کرد، عذرخواهی می‌کند یا خیر. ممکن است بفرمایید آدم عاقل که نسبت به دیگران بدی نمی‌کند. بله این سخن درست است، منتها گاهی نیز برای انسانی که غالباً عاقلانه می‌اندیشد و عمل می‌کند، پیش می‌آید که ابرهای طمع و شهوت و حرص و… جلوی آفتاب عقلش را بگیرند و سبب شوند که او راه را گم کند و به چاه بیفتد؛ اما او چون در حالت عادی خردمند است، با کنار رفتن ابرهایی که مانع تابش نور عقل در او شده بودند، متوجه قضاوت یا سخن یا رفتار نادرستش می‌شود و عذرخواهی می‌کند؛ زیرا او با خود فکر می‌کند که من حقی از طرف مقابل ضایع کرده‌ام و با عذرخواهی ممکن است مرا ببخشد و دیگر روز قیامت حقی از او بر گردنم نباشد تا دچار مشکلاتش شوم؛ ولی اگر عذرخواهی نکنم چه‌بسا شخص مقابل مرا نبخشد که در این صورت در روز قیامت مکافات سختی خواهم داشت، پس بهتر است تا دیر نشده بروم و عذرخواهی کنم؛ اما اگر کسی در حق کسی بدی کرد و از او عذرخواهی نکرد، معلوم می‌شود که غضب و شهوت حاکم اصلی بر وجود اوست نه عقل و او با عذرخواهی نکردن خود را در معرض خطر بزرگی قرار داده است که این دور از خرد است.
اکنون با توجه به روایات گفته‌شده و با روش مهندسی معکوس می‌توان گفت اگر می‌خواهیم محبوب خدا و پیغمبرش شویم و جزء خردمندان به‌شمار آییم، لازم است که مهارت عذرخواهی کردن را در خود تقویت کنیم؛ اما چگونه؟ در ادامه به برخی از راهکارها در این زمینه اشاره می‌کنم:

راهکارها

۱. توجه به ضرورت و آثار مثبت عذرخواهی کردن

کمی پیش‌تر به روایاتی از حضرت محمد مصطفی (ع) و علی مرتضی (ع) اشاره کردیم دال بر منفور بودن آدم‌هایی که عذرخواهی نمی‌کنند و خردمند بودن انسان‌هایی که عذرخواهی می‌کنند. توجه به این روایات و مشابه آن‌ها می‌تواند انگیزه ما را برای پا پیش گذاشتن و عذرخواهی کردن در مواردی که باید پوزش بخواهیم، تقویت کند و به‌تدریج این کار برای ما آسان می‌شود و ما صاحب مهارت عذرخواهی می‌شویم.

۲. اصلاح تلقی‌های غلط درباره عذرخواهی

برای کسب این مهارت باید تلقی‌ها و باورهای غلط در زمینه عذرخواهی را کنار گذاشت؛ برای مثال وقتی به برخی افراد می‌گوییم «برو و بابت کار اشتباهت عذرخواهی کن»، می‌گویند: «من بزرگ‌ترم و او کوچک‌تر، پس او باید عذرخواهی کند». درحالی‌که در این موضوع کوچک‌تر و بزرگ‌تر ملاک نیست، بلکه معیار این است که رفتار اشتباه از چه کسی سر زده است و اگر هم هر دو طرف به نحوی مقصرند، هرکدام به سهم خودشان باید عذرخواهی کنند و با توجه به حدیث پیش‌گفته شاید بتوان نتیجه گرفت کسی که زودتر عذرخواهی می‌کند، خردمندتر است.
یکی دیگر از تلقی‌های غلط این است که «اگر عذرخواهی بکنم، پر رو می‌شود، پس نمی‌کنم» در پاسخ باید گفت که اولاً برفرض هم با عذرخواهی شما زبان او به شماتت و سرزنش شما باز شود یا به تعبیر شما پر رو شود؛ اما اینکه حساب دو دوتا چهارتا ست که عذرخواهی کردن و حلالیت طلبیدن در دنیا خیلی به‌صرفه‌تر و آسان‌تر است تا وارد شدن در محکمه عدل الهی در روز قیامت درحالی‌که حق‌الناسی گردن ماست.
برخی نیز به‌گونه‌ای عذرخواهی می‌کنند که نمی‌کردند، سنگین‌تر بودند؛ تازه خیال می‌کنند که عذرخواهی هم کرده‌اند و انتظار بخشیده شدن دارند؛ برای مثال در ابتدا عذرخواهی می‌کنند؛ ولی بلافاصله با آوردن کلمه «اما» یا مشابه آن، دوباره توپ را به میدان حریف می‌اندازند و خودشان را تبرئه می‌کنند و به‌صورت مستقیم به طرف مقابل می‌گویند که تو باید عذرخواهی کنی، درحالی‌که در واقع کار نادرست را خود آن‌ها مرتکب شده‌اند؛ به عبارتی تا حدودی از روش ابلیس که در داستان آغازین این مقاله گفته شد، استفاده می‌کنند؛ یعنی بدهکارند ولی با زیرکی قیافه طلبکار را به خود می‌گیرند؛ مثلاً فردی به همسرش پرخاش کرده و پدر و مادر او را هم به فحش‌هایی نواخته، حالا می‌خواهد از او عذرخواهی کند. این‌گونه آغاز می‌کند: «عزیزم ببخشید کار خیلی اشتباهی کردم، خواهش می‌کنم منو ببخش» بعد فوری ادامه می‌دهد «ولی اینم بگم ها تقصیر خودت بود، تو اول شروع کردی، تازه این بار اولت هم نیست، این کار همیشگی‌ته…» و چه‌بسا چیزی که قرار بود یک عذرخواهی باشد، تبدیل بشود به جنگ و بددهنی‌های تازه‌ای. البته این مثال مربوط به‌جایی است که طرف مقابل واقعاً مقصر نباشد؛ ولی در مواقعی که طرف مقابل هم تقصیر دارد (مثل آن‌جاکه واقعاً همسرش آغاز به بددهنی کرده باشد) می‌توان اول قشنگ به سهم خود عذرخواهی کرد، سپس سهم او را در آن مورد نیز یادآور شد بدون اینکه جنگ و جدال یا بدوبیراه گفتن جدیدی را کلید زد.

۳. استفاده از عذرخواهی غیرمستقیم

اگر آدمی هستید که تابه‌حال عادت به عذرخواهی نداشته‌اید و لذا جاهایی که لازم بوده پوزش بخواهید، پشت گوش انداخته یا خودتان را به آن راه زده‌اید و لذا این کار برایتان خیلی سخت است، به این پیشنهاد توجه کنید؛ چون باعث می‌شود که عذرخواهی برایتان خیلی آسان‌تر شود.
لازم نیست خودتان شخصاً بروید و چهره به چهره عذرخواهی کنید بلکه از روش‌هایی که درد و خونریزی کم‌تری دارد استفاده کنید! مثلاً از دوست مشترکی بخواهید که مراتب عذرخواهی شما را به اطلاع او برساند یا از ابزارهای ارتباطی امروزی مثل ایمیل یا پیام و پیامک استفاده کنید. با این کار چه‌بسا ایشان هم از همان طریق به شما اطلاع بدهد که عذر شما را پذیرفته است و پس از آن در اولین ملاقاتی که همدیگر را خواهید دید، دیگر آن موضوع تمام‌شده باشد و او شما به‌گونه‌ای با هم معاشرت کنید که انگار هیچ اتفاقی نیفتاده است که این بهترین حالت است؛ اما حتی اگر او اصرار داشته باشد که رو در رو با هم صحبت کنید و حضوری عذرخواهی شما را بشنود، باز این کار دیگر برای شما آسان‌تر خواهد بود؛ زیرا شما یک‌بار به‌صورت غیرمستقیم شجاعت این کار را در خود به‌وجود آورده و تجربه کرده‌اید. گیریم که شجاعتی ۴۰ یا ۵۰ درصدی بوده؛ اما به‌هرحال به‌لحاظ روحی و عاطفی آمادگی بیشتری را در شما به‌وجود می‌آورد در مقایسه با حالتی که بخواهید از همان اول و بی‌مقدمه رو در رو صحبت کنید.

نتیجه‌گیری

یکی از رفتارهای پسندیده از منظر آموزه‌های اسلامی، عذرخواهی کردن از کسی یا کسانی است که در حق آن‌ها بدی کرده‌ایم. این کار هم برهانی بر خرد فرد و هم مایه محبوبیت او پیش خدا و پیغمبرش معرفی شده است. عذرخواهی کردن برای برخی از ما دشوار است و لازم است که در این زمینه تمرین کنیم تا مهارت آن را به‌دست آوریم. راهکارهایی وجود دارد که می‌تواند این کار را برای ما آسان کند و این مهارت را در ما پرورش دهد. برخی از این راهکارها عبارت‌اند از: توجه به ضرورت و آثار مثبت عذرخواهی کردن، دور ریختن تلقی‌های غلط درباره عذرخواهی، استفاده از روش‌های عذرخواهی غیرمستقیم.

فصل‌نامه پایش سبک زندگی، سال پنجم، شماره ۲۵، تابستان ۱۳۹۷، صفحات ۵۲-۵۵