ماهواره و سبک زندگی
نویسنده: عبدالرضا آتشین صدف
اشاره
یکی از رایج‌ترین روش‌های گذران اوقات فراغت، در عصر ما، تماشای تلویزیون و ماهواره است. اکنون در ایران بیش از ۳۰۰۰ کانال ماهوارهای به سادگی دریافت‌پذیر است که برخی از آنها فارسی‌زبان هستند و با هدف دگرگونه کردن شیوة زندگی ایرانی- اسلامی ما، سبک زندگی غربی را تبلیغ میکنند. در «پرونده ویژه» این شماره، با استفاده از پژوهشهای صورت گرفته، تاریخچه، کارکردها، اهداف، تاثیرات و آسیب‌های شبکههای ماهوارهای بررسی و محتوای برخی از مهم‌ترین مروجان ماهوارهای سبک زندگی غربی، معرفی و نقد شده است. همچنین تلاش شده تا راهکارهای اصلی مقابله با آن آسیب‌ها ارائه گردد.
مقدمه
تماشای شبکه های ماهوارهای از شیوههای جدیدِ گذرانِ اوقات فراغت برای افراد و خانواده ها است. این شبکه ها از ویژگی ها، جذابیت ها و تنوع بسیاری برخوردارند و مخاطب آن ها روزبه روز در حال گسترش است. این وسیله جدیدِ ارتباطی با توجه به توانایی خود در جهت کسب اخبار و ارسال پیام و تصویر به نقاط دوردست، زمینه‌های مخابراتی ارسال برنامه های رادیو ـ تلویزیون، پیشبینی آب و هوا و تغییرات جوی و مداخله در امور نظامی و جاسوسی و ابعاد تجاری آن یا فروش عکس‌‌‌های ماهوارهای، اهمیت این محصول ساخته انسان و استفاده از آن را مضاعف کرده است. در تعریف ماهواره چنین آمده است: هر گونه شیء ساخته انسان که به دور کره زمین، ماه و یا هر جسم فضایی دیگر گردش کند. البته تعاریف مشابه دیگری نیز در این باره آمده است.
تاریخچه
غالباً تاریخ ماهوارهها را به مقاله «آرتور سی کلارک» مشهور، نسبت می‌‌‌دهند. وی در اکتبر ۱۹۴۵ طی مقاله‌‌‌ای بیان کرد که با سه ماهواره واقع در فاصله ۳۶۰۰۰ کیلومتری زمین می‌‌‌توان تمام سطح آن را تحت پوشش امواج قرار داد. البته پیش از وی نیز دانشمندان آلمان هیتلری، پژوهشهای فراوانی در این باره انجام داده بودند. مهاجرت این افراد به آمریکا و شوروی سابق، به انتقال سریع تجارب و اسناد تحقیقاتی و رشد صنایع ماهوارهای در این دو کشورِ رقیب منجر شده بود. این دو کشور با هدف بهره‌‌‌برداری نظامی به رقابت با یکدیگر پرداختند و بهتدریج، ماهواره‌‌‌های هواشناسی، مطالعه جو و سطح زمین و دریاها، ناوبری هوایی و دریایی و نظایر آنها را در مدار زمین قرار دادند. اولین ایده مربوط به استفاده از ماهواره‌‌‌های مخابراتی در اواسط دهه ۱۹۵۰ میلادی ابراز شد و این ماهوارهها از اوایل دهه ۱۹۶۰، بهتدریج در مدار زمین قرار گرفتند.
ماهواره در ایران
در کشور ما، رؤیت آنتن‌های بشقابی ماهوارهای بر فراز بام‌های منازل از اواخر سال ۱۳۷۲ آغاز شد؛ درحالیکه دو سال قبل از آن در آبان سال ۱۳۶۹، مجله سروش از آمدن ماهوارهها سخن گفته بود. ماهواره در ایران از فروردین ۱۳۷۳ به یکی از کانونی‌‌‌ترین موضوع‌‌‌های مورد توجه جامعه تبدیل شد. از آغاز ورود ماهواره به کشور، مجلس شورای اسلامی، آن را غیر قانونی اعلام کرد و در سالهای بعد نیز تلاش شد تا راه‌‌‌های دیگری برای جایگزین‌‌‌سازی استفاده از ماهواره طرح شود؛ اما آنچه واقعی و عینی به نظر می‌‌‌رسد، تداوم رشد استفاده از برنامه‌‌‌های کانالهای ماهوارهای از سوی مردم است؛ به گونهای که میزان بینندگان شبکههای ماهوارهای از ۳/۱۹ درصد در سال ۸۳ به ۲/۴۱ درصد در سال ۹۰ افزایش یافته است. استفاده از تجهیزات ماهواره ای از آغاز به سرعت در حال افزایش بوده است؛ به صورتی که در حال حاضر، حدود ۶۰ درصد مردم ایران، مخاطب ماهواره اند.
طبق مطالعه‌‌‌ای که در سال ۱۳۹۱ انجام شد، ۴/۵ میلیون گیرندۀ ماهوارهای غیر مجاز در کشور فعال بوده و از ۱۷ هزار و ۶۶۶ شبکه ماهوارهای جهانی، دو هزار شبکه با وضوح بالا در ایران قابل مشاهده بوده است. از این تعداد ۳۸۰ شبکه، مختص موسیقی است که به صورت ۲۴ ساعته، موسیقی و کلیپهای تلویزیونی پخش می‌‌‌کند. از میان شبکههای قابل دریافت در ایران، ۷۴ شبکه به تبلیغات مد لباس و لوازم آرایش، ۲۷۳ شبکه به تبلیغ ادیان و فرق ساختگی و تاریخی، ۴۱۹ شبکه به ورزش، ۲۵۲ شبکه به کودکان و نوجوانان و ۹۲ شبکه به موضوعات اقتصادی اختصاص داشته است. همچنین تعداد شبکه‌‌‌هایی که به مسائل غیراخلاقی و کاملاً غیر اخلاقی می‌‌‌پردازند به ترتیب ۲۳۵ و ۸۱ شبکه ماهوارهای است.
کارکردها و اقسام
امروزه ارتباطات به وسیله ماهوارهها، یک حقیقت مسلم است. در حال حاضر از ماهواره در زمینه‌های مختلف بهره‌‌‌برداری میکنند، بعضی از این ماهوارهها کارکرد تخصصی دارند و برخی دیگر نیز به ارائه خدمات گوناگون می‌‌‌پردازند.
اتحادیه بینالمللی ارتباطات راه دور انواع اصلی خدمات مختلف ماهواره را در زمینه‌های برنامه‌‌‌های رادیویی و تلویزیونی، هدایت حمل و نقل دریایی، هوایی و زمینی، زمین‌‌‌شناسی، علوم مخابرات و مطالعات تقسیم‌‌‌بندی و به صورت زیر فهرست کرده است:
• سرویس ارتباط ثابت ماهوارهای؛
• سرویس ارتباط سیار ماهوارهای؛
• سرویس پخش تلویزیونی به وسیله ماهواره؛
• سرویس ماهوارهای برای تعیین ایستگاه‌‌‌های فرستنده؛
• سرویس هدایت رادیویی ماهواره؛
• سرویس ماهوارهای زمین‌‌‌شناسی؛
• سرویس ماهوارهای برای هماهنگی فرکانس و وقت؛
• سرویس ماهوارهای برای ارتباطات آماتوری.
همچنین از منظر عملیاتی، ماهوارهها به سه دسته عمده تقسیم می‌‌‌شوند:
• ماهواره‌‌‌های خدماتی و کاربردی؛
• ماهواره‌‌‌های علمی ـ پژوهشی؛
• ماهواره‌‌‌های نظامی (جاسوسی).
علاوه بر این از جهت محتوایی می‌‌‌توان شبکههای تلویزیونی ماهوارهای کنونی را به ده دسته تقسیم کرد:
۱. فیلم؛ ۲. موسیقی؛ ۳. ورزشی؛ ۴. تجاری؛ ۵. اجتماعی؛ ۶. سیاسی؛ ۷. دینی؛ ۸. کودک و نوجوان؛ ۹. مستند (علمی، تاریخی، حادثه‌‌‌ای و…)؛ ۱۰. پورنوگرافی.
ویژگی‌های عمده اطلاعات ارائه شده به واسطه فناوری ماهوارهای عبارتند از:
• غیر ارادی بودن آن از طرف جامعه مخاطبان، زیرا به اجبار و به صورت قهری مطرح شده و بدون اینکه امکان جدی در توسعه آن برای ملتها مطرح شده باشد، رشد کرده است؛
• وسعت فراگیری آن؛
• جذابیت محتوای آن؛
• ترغیب مخاطب به فرهنگ و رفتار یکسان.
پایش سبک زندگی، سال دوم، شماره ۹، مهر ۱۳۹۴، صفحات ۸۱-۸۴.