مفهوم‌شناسی و پیشینه دستکاریهای بدنی در ایران و جهان
دکتر مهدی فدایی/
دستکاریهای بدنی
1) مفهوم‌شناسی
اگرچه واژه مانکنیسم[1] به بخش زیادی از انواع دستکاریهای بدنی اشاره می‌کند، اما اصطلاح دستکاریهای بدنی را می‌توان به نسبت مانکنیسم دارای بار معنایی عام‌تری در نظر گرفت. به این دلیل که واژه مانکنیسم عمدتاً با صنعت مد و فشن همراه است و آن دسته از دستکاریهای بدنی را که متناسب با صنعت فشن و مد و به‌منظور زیبا‌سازی‌های رایج صورت می‌گیرد، مورداشاره قرار می‌دهد؛ درحالی‌که عبارت دستکاریهای بدنی در اصطلاح به هرگونه تغییر در اندام شخصی به‌طور عام اشاره دارد، چه این تغییرات با هدف پیروی از مد، دنیای فشن و تعریف رایج از زیبایی صورت پذیرد و چه با اهداف و علایق فردی و تعریف شخصی از زیبایی سازگار باشد.
2) پیشینه دستکاریهای بدنی
مسئله مدیریت بدن شامل بخش‌های مختلفی نظیر آرایش و پوشش و تغییر در ساختار فیزیکی اندام و چهره، شامل انواع جراحیهای زیبایی و رژیم‌های لاغری غذایی، دارویی، خال‌کوبی و نقاشی روی بدن می‌شود.
هریک از ما به‌عنوان افراد جامعه همواره توسط دیگر اعضا ارزیابی می‌شویم و همواره بخشی از این قضاوت‌ها که اساس شکل‌گیری موقعیت‌های اجتماعی هستند، مبتنی بر قیافه و ظاهر افراد بوده است. به‌عبارت‌دیگر، زیبایی و بهره‌مندی از آن از خصایص بارزی است که همواره دارندگان آن در ارزیابی‌های اجتماعی نسبت به افراد معمولی در موقعیت بهتری قرار گرفته‌اند. درواقع، ایستار‌های ذهنی ما مبنی بر این‌که خوبی با زیبایی همراه است، و بدی با زشتی، باعث می‌شود هر موقعیت برتر و فرادستی در نظر ما واجد عنصر زیبایی باشد. امروزه ترادف زیبایی و خوبی به پیوند زیبایی و امر فرادستی تعمیم یافته است. به‌عبارت‌دیگر، این نگرش به زیبایی باعث می‌شود که مردم طالب زیبایی باشند و درک زیبایی به‌عنوان نماد و نشانه جایگاه اجتماعی بالا، پیوسته در حال بازتولید باشد.[2]
بااین‌حال، باید توجه داشت که تغییر در بدن به‌منظور انجام اموری آیینی و یا دستیابی به زیبایی بیشتر، تنها به دوره جدید اختصاص ندارد و در بسیاری از نقاط جهان در طول تاریخ صورت می‌گرفته است. مطالعات نشان داده است که انسان‌ها در گذشته نیز بدن‌هایشان را به‌لحاظ فرهنگی با روش‌های گوناگونی اعم از کنترل غذا و یا کشیدن گردن شکل داده‌اند.[3] این مسئله نشان می‌دهد که در جوامع بدوی نیز شواهدی مبنی بر تغییر و دست‌کاری در بدن برای رسیدن به زیبایی بیشتر در میان اقوام مختلف وجود داشته است؛ چنان‌که در خصوص کشور خودمان نیز در میان تمدن‌های قدیمی در فلات ایران، شواهد و نشانه‌هایی از کشفیات باستان‌شناختی به دست آمده که بیانگر وجود فنونی برای ایجاد تغییر و اصلاح در بدن و اندام‌های بدنی بوده است. خال‌کوبی، سوراخ کردن، جراحی اندام‌های بیرونی ازجمله این سازوکارها در حوزه تمدن ایران، پیش از ورود به عصر امپراتوری بوده است.[4]
همچنین در عصر مشروطه نیز خال‌کوبی و نقاشی روی بدن در میان زنان مرفه شهرنشین، بیشتر برای زیبایی و جلب‌توجه همسرانشان مورداستفاده قرار می‌گرفت. گفته می‌شود مهد علیا، مادر ناصرالدین‌شاه در اطراف ناف خود تصویری از یک مار را خال‌کوبی کرده بود. حال‌آنکه در طبقات دیگر شهری یا روستاییان، خال‌کوبی بیشتر روشی برای درمان امراض و بیماری‌ها بود. در آن زمان مردان به‌طورمعمول علاقه‌مند بودند که با پرورش اندام از طریق نرمش‌های سنگین و ورزش‌های زورخانه‌ای محبوبیت و احترام اجتماعی بیشتری جلب کنند.[5] از همین زمان بود که حضور زنان اروپایی در ایران موجب شد تا زنان ایرانی که تا آن زمان داشتن اندام فربه را باعث زیبایی خود می‌دانستند، با رژیم‌های غذایی و انجام نرمش‌های سبک برای حفظ لاغری و تناسب اندام، آشنا شوند و آرام‌آرم به سمت منطبق کردن اندام خویش با ایدئال‌های بدنی واردشده از غرب بروند.
موضوع کنترل بدن و اصلاح آن در سال‌های بعد به‌صورت چشمگیری در بین افراد مختلف خصوصاً زنان اهمیت پیدا کرد. ورود مدرنیته به ایران فقط با تغییرات ساختاری همراه نبود، بلکه زندگی روزمره را نیز در ابعاد مختلف دستخوش تغییرات اساسی قرارداد. ایدئال‌های غربی در مورد داشتن اندام زیبا، لاغر، باریک و بلند به‌جای ایدئال‌های پیشین در بین زنان جایگزین شد. به‌زودی رسانه‌های مختلف مانند تلویزیون نیز در بین مردم رواج پیدا کرد که خود باعث تشویق بیشتر افراد در این زمینه بود. همچنین دستیابی به زیبایی که زمانی غیرممکن یا بسیار صعب می‌نمود، با گذشت زمان، با کمک انواع جراحیهای زیبایی به سهولت امکان‌پذیر شد. در سال‌های اخیر، انواع تغییرات در اجزای مختلف بدن میسر شد و هم‌اکنون اعمالی نظیر تاتو کردن، رژیم‌های لاغری و چاقی، بدن‌سازی و تناسب اندام، تزریق ژل و بوتاکس، جراحیهای ترمیمی جزء راهکار‌های مرسوم در بین افراد مختلف شناخته می‌شود.
درواقع، تفاوت تغییرات بدنی در گذشته و امروز به این نکته بازمی‌گردد که ظهور تغییرات فرهنگی و فنّاورانه و پیوند خوردن مسالة تغییر در بدن با پدیده‌‌های نظیر مصرف‌گرایی، سیطره مدگرایی، جهانی‌سازی و هژمونی امپریالیسم فرهنگی، مسئلة تغییر بدن را در دوران جدید به آسیبی اجتماعی و روانی رو به رشدی مبدل کرده که روزبه‌روز ابعاد تازه‌ای می‌یابد.
3) نگاهی آماری به وضعیت دستکاریهای بدنی در ایران
بر اساس گزارش انجمن بین‌المللی جراحی پلاستیک (ISAPS) که در ژوئن 2017 منتشر شد، کشورهای آمریکا، برزیل، ژاپن، ایتالیا و مکزیک در رتبه‌های اول تا پنجم عمل‌های جراحی زیبایی تهاجمی و کم تهاجمی در سال 2016 قرار داشته و 41.1 درصد کل عمل این عمل‌ها را به خود اختصاص داده بودند. روسیه، هند، ترکیه، آلمان و فرانسه در رتبه‌های ششم تا دهم و ایران نیز در رتبه بیستم این جدول جای داشتند.
محبوب‌ترین عمل‌های جراحی زیبایی در سال 2016
- افزایش حجم (15.8 درصد کل جراحیهای زیبایی)
- لیپوساکشن (14 درصد کل جراحیهای زیبایی)
- جراحی پلک (12.9 درصد کل جراحیهای زیبایی)
- رینوپلاستی (7.6 درصد کل جراحیهای زیبایی)
- ابدومینوپلاستی (7.4 درصد کل جراحیهای زیبایی)
تفاوت جنسیتی
همان‌طور که انتظار می‌رود، بیشترین تقاضا برای عمل‌های جراحی زیبایی تهاجمی و غیرتهاجمی در بین زنان دیده می‌شود. گزارش ISAPS در سال 2016 نشان می‌دهد 86.2 درصد کل عمل‌های جراحی زیبایی در جهان (20.362.655 عمل جراحی) مربوط به زنان بوده است:
- لیپوساکشن
- بلفاروپلاستی (جراحی پلک)
- ابدومینوپلاستی ( حذف چربی اضافی شکم)
- ماستوپکسی
اما مردان نیز از قافله جراحیهای زیبایی عقب نمانده‌اند و 13.8 درصد (3.264.254 عمل جراحی) به این گروه اختصاص داشت:
- بلفاروپلاستی (جراحی پلک)
- ژنیکوماستی (بزرگی سینه مردان)
- رینوپلاستی (جراحی بینی)
- لیپوساکشن
- کاشت مو
شاید نکته جالب‌توجه این باشد که بیشتر این جراحیهای تهاجمی و کم تهاجمی بر روی صورت متمرکز هستند و شاید اصلی‌ترین دلیل، اهمیت عکس افراد در شبکه‌های اجتماعی است.
پنج عمل جراحی زیبایی تهاجمی در آمریکا (سال 2017)
- لیپوساکشن / افزایش 5 درصدی
- جراحی بینی / کاهش 2 درصدی
- جراحی پلک / بدون تغییر
- ابدومینوپلاستی / افزایش 2 درصدی
پنج عمل زیبایی کم تهاجمی در آمریکا (سال 2017)
- بوتاکس / افزایش 2 درصدی
- تزریق فیلر (پرکننده) / افزایش 3 درصدی
- تزریق چربی / افزایش 1 درصدی
- لیزر موهای زائد / کاهش 2 درصدی
- میکرودرم ابریژن / کاهش 4 درصدی
برزیل
حضور ایو پیتانگوی[6]، معروف‌ترین جراح پلاستیک جهان در برزیل، در کنار حضور 4500 جراح پلاستیک و ارائه خدمات درمانی با تنوع قیمت، این کشور را به یکی از مقاصد اصلی گردشگران سلامت از نقاط مختلف جهان برای انجام جراحیهای زیبایی تبدیل کرده است. سائوپائولو و ریودوژانیرو اصلی‌ترین مقاصد گردشگران سلامت محسوب می‌شوند که خدمات متنوعی را در اختیار آن‌ها قرار می‌دهند. افزایش حجم / پروتز پستان و لیپوساکشن دو جراحی زیبایی اصلی در برزیل محسوب می‌شوند. درعین‌حال بیش از 4 هزار جراح از نقاط مختلف جهان با هدف شرکت در دوره‌های آموزشی و شرکت در کارگاه‌های دکتر پیتانگوی، راهی این کشور شده‌اند.
کره جنوبی
بسیاری از جوانان کره جنوبی و ژاپن (که در رتبه سوم بیشترین جراحیهای زیبایی جهان جای دارد) ترجیح می‌دهند که چشمانی شبیه غربی‌ها داشته باشند؛ از همین‌رو، جراحی پلک (بلفاروپلاستی) در صدر محبوب‌ترین جراحیهای زیبایی این دو کشور جای دارد. همچنین 20 درصد زنان اهل کره جنوبی، جراحیهای زیبایی تهاجمی و کم تهاجمی را تجربه کرده‌اند. رینوپلاستی (جراحی بینی) و لیپوساکشن در رتبه‌های بعدی قرار دارند.
شاید مردم ایتالیا (در بین سایر شهروندان اروپایی) به داشتن چهره‌های جذاب و زیبا مشهور باشند، اما عمل‌های جراحی زیبایی در این کشور نیز به‌شدت رواج داشته و باعث شده که این کشور در رتبه چهارم بیشترین تعداد عمل‌های جراحی زیبایی جای بگیرد. عمل‌های زیبایی کم تهاجمی مانند تزریق بوتاکس، فیلر و ژل برای برطرف کردن چین و چروک و خط لبخند، در کنار لیپوساکشن محبوب‌ترین عمل‌ها در این کشور اروپایی محسوب می‌شوند.
ایران
به گفته دکتر عبدالجلیل کلانتر هرمزی، عضو هیئت‌مدیره انجمن جراحان پلاستیک ایران، جراحیهای فک و صورت، تزریق‌ها، جراحیهای لیفت و لایپوساکشن، اصلی‌ترین جراحیهای زیبایی در ایران محسوب می‌شوند.
در ایران، رینوپلاستی (جراحی بینی) بیشترین میزان عمل‌های جراحی زیبایی را به‌خود اختصاص داده است. آمار دقیقی در این زمینه وجود ندارد، چراکه در این زمینه تنها وزارت بهداشت می‌تواند آمار ارائه کند. جراحی پلک (بلفاروپلاستی)، لیپوساکشن، بوتاکس، تزریق فیلر و ژل در رتبه‌های بعدی عمل‌های زیبایی تهاجمی و کم تهاجمی در بین ایرانیان قرار دارند.[7]
ذکایی در مطالعه‌ای که در خصوص استفاده افراد از انواع جراحیهای زیبایی انجام داده، عنوان می‌کند که در دهه گذشته استفاده‌کنندگان از این خدمات، سنین بالای 30 سال بوده‌اند؛ درحالی‌که سن متقاضیان امروزه به کمتر از 20 سال کاهش یافته است[8]. همچنین درحالی‌که اولین جراحی زیبایی صورت گرفته در ایران قریب به 80 سال پیش انجام گرفت و انجام این نوع جراحی در سال‌های اولیه خود مهجور بود، اکنون و در سال‌های اخیر، این پدیده رشد سرسام‌آوری پیدا کرده است. گرچه آمار رسمی از جراحی زیبایی در ایران وجود ندارد، بر اساس یک آمار غیررسمی، هرساله بیش از 36 هزار نفر ایرانی زیر تیغ جراحیهای مختلف زیبایی صورت می‌روند؛[9] درحالی‌که طبق آمار‌های دیگری حدود یک‌میلیون جراحی پلاستیک در سال در ایران انجام می‌شود که به نظر می‌رسد اغلب آن‌ها با انگیزه زیبایی انجام می‌پذیرند.[10]
از بین جراحیهای انجام‌شده، جراحی زیبایی بینی مقام نخست را داراست. نکته مهم آن است که ایران از نظر تعداد جراحیهای زیبایی بینی در دنیا، مقام اول را دارد و بعد از ایران کشورهای امریکا، انگلستان و فرانسه قرار دارند.[11] علّت علاقه‌مندی ایرانیان به جراحی بینی، بیشتر به دلیل فرم ژنتیکی صورت و شاخص‌های قومی و نژادی در منطقه است که شیوع بینی بزرگ با قوز غضروفی و استخوانی در آن زیاد است؛[12] اما در بین ایرانیان، زنان معمولاً تمایل بیشتری به انواع اعمال جراحی از خود نشان می‌دهند. این امر ناشی از آن است که زیبایی برای زنان از اهمیت بیشتری برخوردار است. این اهمیت ناشی از پیوند زنانگی و اصل زیبایی و وابستگی بیشتر آن‌ها به مد است.
در تحقیقی که با عنوان «رابطه مدیریت بدن و پذیرش اجتماعی» توسط اخلاصی و فاتحی بر روی نمونه 400 نفری از زنان 18 تا 40 ساله ساکن شیراز انجام گرفته است، این اقبال عمومی زنانه از جراحی تأیید شده است. در نمونه مورد مطالعه، 66 درصد زنان به‌ضرورت جراح بینی برای زیباتر شدن معتقد بوده و 48 درصد آن را غیرضروری و غیرطبیعی دانسته‌اند.[13] علاوه بر آن، در زمینه تمایل به داشتن اندام مناسب و مطابق معیار‌های روز، یافته‌ها نشان داده است که زنان بیشتر به پیاده‌روی، رژیم لاغری، انجام ورزش و استفاده از سونای خشک برای رسیدن به وزن مطلوب و اندام ایدئال می‌پردازند.[14]
همچنین به‌طور میانگین روزانه بین سه تا چهار هزار نفر جهت تزریق بوتاکس به مطب‌ها و کلینیک‌‌های پوست و زیبایی در شهر تهران مراجعه می‌کنند.[15] این آمار در کنار خطراتی که اقدام به این‌گونه اعمال، مخصوصاً زمانی که توسط غیر متخصصین انجام می‌گردد، برای افراد ایجاد می‌کند، بسیار بالاست.
تحقیقات به‌عمل‌آمده توسط دکتر ذکایی همچنین نشان می‌دهد که برای بسیاری از جوانان اشتیاق پوشیدن برخی لباس‌های موجود در ویترین مغازه‌ها دلیل اصلی انتخاب رژیم‌های لاغری بوده که گاه با تحمل مشقات زیاد و تحمل آسیب‌‌های زیان‌بار با رژیم‌های سخت همراه بوده است[16]. ذکایی در دو جدول جداگانه نگرش جوانان ایران به اندام ایدئال را چنین نمایش می‌دهد:
| معیار‌های تناسب | قد ایدئال خانم‌ها از نظر پاسخ‌گویان | قد ایدئال آقایان از نظر پاسخ‌گویان | وزن ایدئال خانم‌ها از نظر پاسخ‌گویان | وزن ایدئال آقایان از نظر پاسخ‌گویان |
| پاسخ‌گویان زن | 3/168 | 7/182 | 2/57 | 9/84 |
| پاسخ‌گویان مرد | 3/167 | 8/180 | 7/58 | 6/77 |
جدول 9 : ارزیابی پسران و دختران در خصوص قد و وزن ایدئال برای خانم‌ها و آقایان
| گویه‌‌های موردنظر در خصوص تناسب اندام | درصد موافقان | |
| دختران | پسران | |
| آقایان به تناسب اندامشان خیلی اهمیت می‌دهند | 3/92 | 5/92 |
| یکی از معیار‌های انتخاب همسر خوش‌اندام بودن است | 7/87 | 3/86 |
| برای خانم‌ها نظر آقایان در مورد تناسب اندامشان مهم است | 7/92 | 9/84 |
| خانم‌ها به تناسب اندام همسرانشان خیلی اهمیت می‌دهند | 7/75 | 4/72 |
جدول 10: ارزیابی جوانان از اهمیت تناسب اندام برای دختران (زنان) و پسران (مردان) در جامعه
نتایج موجود در جداول حاکی از آن است که دختران و پسران معتقدند که جوانان به اندام و شرایط فیزیکی و بدنی اهمیت بسیار می‌دهند. علی‌رغم این‌که توجه به بدن و حفظ سلامت امری مورد تأکید و ضروری است، اما به نظر می‌رسد که توجه افراطی به آن، پدیده‌ای نوظهور و قابل بررسی باشد.
طبق آمار انجمن جراحان پلاستیک در چهار سال گذشته در سراسر جهان حدود 40 هزار و 277 پزشک جراح بیش از 11 میلیون عمل زیبایی انجام داده‌اند. دکتر حسینی با اشاره به این‌که ایران جز کشورهای اول جراحی پلاستیک و زیبایی است، رتبه کشومان در این حوزه را جز 10 کشور اول در دنیا اعلام کرد. این پزشک ادامه داد : در استان زنجان به دلیل مسائل فرهنگی تعداد عمل‌های جراحی زیبایی کمتر است. وی با اشاره به این‌که در استان‌های بزرگ کشور 80 درصد جراحی‌ها به زیبایی اختصاص یافته است افزود: در استان تهران در 10 بیمارستان دانشگاهی و یا دولتی عمل‌های بازسازی را انجام می‌شود، ولی در 100 بیمارستان و کلینیک عمل‌های زیبایی انجام می‌گیرد.[17]
[1]. مانکن یا مدل در اصطلاح امروزی فردی است که شغلش نمایش نوعی تمثال از فرم فیزیکی بدن ایدئال انسان در حیطه هنر و تجارت و طراحی لباس است. همچنین در اصطلاح صنعت مد و پوشاک، هنر مانکنی معمولاً به معنی پوشیدن و نمایش لباس‌های جدید طراحی‌شده توسط طراحان لباس و شرکت‌های تولید پوشاک است.
[2]. ربانی و دیگران، «قشربندی اجتماعی و اصلاح بدن»، ص 93.
[3]. خواجه‌نوری و دیگران، سبک زندگی و مدیریت بدن، ص 22.
[4]. ذکایی و امن پور، درآمدی بر تاریخ فرهنگی بدن، ص 394.
[5]. همان، ص 408.
[6]. Ivo Pitanguy
[7]. به نقل از باشگاه خبرنگاران جوان، کد خبر: ۶۴۶۱۱۰۵.
[8]. ذکایی و امن پور، درآمدی بر تاریخ فرهنگی بدن، ص 414.
[9]. بلالی و افشار کهن، «زیبایی و پول»، ص 119.
[10]. ذکایی و امن پور، همان، ص 45.
[11]. بلالی و افشار کهن، «زیبایی و پول»، ص 119.
[12]. حافظی و دیگران، «تاریخچه و جایگاه جراحی بینی»، ص 2.
[13]. فاتحی و اخلاصی، «مدیریت بدن و رابطه آن با پذیرش اجتماعی بدن»، ص 31.
[14]. همان، ص 32.
[15]. ذکایی و امن پور، درآمدی بر تاریخ فرهنگی بدن، ص 416.
[16]. ذکایی، جامعه‌شناسی جوانان ایران، ص 187 و 188.
[17]. به نقل از باشگاه خبرنگاران جوان، کد خبر ۶۶۱۱۳۳.