پیشگیری از خشونت خانگی علیه زنان در سبک زندگی اسلامی
نویسنده: محمدرضا آتشین‌صدف
اسلام و اولیای بزرگ آن، به سبک زندگی و روابط انسانی میان افراد بسیار اهمیت می‌دهند. عدالت و احسان در روابط همة افراد، توصیة اساسی و مهم خداوند است. ظلم و آزار و تعدی نیز به‌شدت نهی گردیده و بر بازخواست شدید دنیوی و اخروی دربارة آن تأکید شده است. در میان نهادهای اجتماعی، نهاد خانواده از دیدگاه اسلام بنای مقدس، بزرگ و مطلوبی نزد خداوند است. روابط اعضای خانواده، موضوع سفارش‌های اخلاقی و الزامی بسیاری در متون اسلامی است که توجه ویژة این دین را به آن نشان می‌دهد. تعبیرهای عدالت و احسان و معروف، به منزلة معیارهای اساسی در روابط اعضای خانواده، به‌ویژه زن و شوهر بیان شده است و از ظلم و تعدی، بدرفتاری و اجبار در این روابط نهی شده است. خشونت خانگی و هرگونه تعدی بی‌جهت به زنان و آزار آنان در خانواده در آیات قرآن کریم، کلمات اولیای دین علیهم‌السلام و سبک زندگی اسلامی به‌روشنی نهی شده است. به‌عنوان نمونه خداوند تعالی در قرآن کریم می‌فرماید: «در حقیقت خدا به دادگری و نیکوکاری و بخشش به خویشاوندان فرمان می‌دهد و از کار زشت و ناپسند و ستم باز می‌دارد به شما اندرز می‌دهد باشد که پند گیرید.» (نحل: ۹۰) و رسول اکرم۹فرموده است: «هر مردی که به همسرش آسیب زند، خداوند به نگهبان آتش دستور می‌دهد که بر گونة او هفتاد صدمه در آتش دوزخ وارد سازد.» به زودی به برخی دیگر از آن‌ها اشاره می‌کنیم.
۱) پیشگیری از خشونت خانگی علیه زنان
زمینه‌ها و علل گوناگونی به بروز خشونت در خانواده می‌انجامد. برخی از این زمینه‌ها به دوران کودکی فرد خشونت‌ورز بازمی‌گردد. همچنین است تجربه‌های دیگر فرد در خانواده، دورة نوجوانی و جوانی و نیز رابطه‌های اجتماعی او، رسانه‌ها و عوامل پرشمار دیگر که مربوط به دوره‌های پیش از ازدواج است. فرآیند انتخاب همسر و مراحل آغازین ازدواج نیز بخشی از علل را دربرمی‌گیرد. پیشگیری، شامل همة فرآیندهایی است که تا پیش از بروز رفتار خشونت‌آمیز می‌توانند از بروز آن جلوگیری کنند. وقتی زمینه‌ها و عللِ مشرف به این رفتار پدید آمد، باید از راه‌های مقابله با آن بهره جست. اسلام برای همة مراحل فوق توصیه‌هایی دارد که بسیاری از زمینه‌های بروز خشونت را برطرف می‌کند. جهت‌گیری مهم این توصیه‌ها، علاج واقعة خشونت، پیش از بروز آن است. در این بخش با مروری بر این توصیه‌ها، به نقش مستقیم و پیش‌گیرانة آن‌ها در جلوگیری از خشونت خانگی می‌پردازیم.
الف) ترویج همسرگزینی مناسب
آگاهی لازمِ افرادِ در آستانة ازدواج، به‌ویژه دختران، از سبک زندگی صحیح روش درستِ انتخاب همسر و ویژگی‌های همسر مناسب و دقت دراین‌باره، زمینة بسیاری از موارد خشونت خانگی را از بین می‌برد. از دید اسلام، رعایت چند اصل مهم در انتخاب همسر، می‌تواند زندگی آرام و دور از تنشی را برای زن و شوهر فراهم سازد.
یک) برخورداری زن و شوهر از ایمان و دین‌داری. هیچ مهار کنندة درونی و بیرونی‌ای مانند ایمان به خدا، تقوا و دین‌داری نمی‌تواند از رفتارهای نابهنجار پیشگیری کند. امام حسن۷فرموده‌اند: «دخترت را به ازدواج مردی در آور که از خدا پروا دارد؛ زیرا اگر او را دوست داشت، اکرامش می‌کند و اگر از او بدش آمد، بر وی ستم نمی‌کند.»
عمل به این آموزة ارزشمند، از ستم به زن در خانواده که خشونت از موارد برجستة آن است از طریق ازدواج با فرد پرهیزکار پیشگیری می‌کند.
دو) توجه به ملاک حسن خلق در فرد موردنظر برای ازدواج، به‌ویژه مرد. حسن خلق به ملایمت در برخوردها، رابطة کلامی مناسب و حالات چهرة خوش‌آیند تعریف شده است. در کلمات اولیاء دین۸ازدواج با افراد بدخلق، به‌صراحت، نهی شده است. بدخلقی نمودهای گوناگونی دارد که خشونت کلامی، روانی و بدنی از موارد آن است. بدین سبب، آموزه‌های اسلامی توصیه می‌کنند که برای پیشگیری از خشونت و آزار خانگی در انتخاب همسر مناسب و دارای حسن اخلاق و سازگاری، بسیار دقت شود.
سه) توجه به همسانی زن و شوهر یا کفو بودن آنان. همسانی در جنبه‌های مختلف روانی مانند هوش، مسائل شخصیتی و ابعاد فرهنگی-اجتماعی، موجب درک و تفاهم بیشتر زن و مرد می‌شود و زمینه‌های اختلاف و بروز خشونت خانگی را از بین می‌برد. در کنار این اصول، بر مواردی مانند دوری از شرب خمر تأکید شده است. ادلة شرعی، بر حرمت شرب خمر، مانند حرمت استفاده از بسیاری از مواد مخدر، تأکید کرده‌اند. امام رضا۷فرموده است: «با شراب‌خوار ازدواج نشود. هرکس چنین کرد گویا دخترش را به‌سوی زنا سوق داده است.»
مصرف بسیاری از مواد مخدر و اعتیاد به آن‌ها، به فرد، خانواده و جامعه زیان‌هایی جبران‌ناپذیر وارد می‌کند. بر اساس ادلة شرعیِ حرمت ضرر نیز می‌توان حرمت مصرف و اعتیاد به چنین موادی را ثابت کرد. بسیاری از فقهای دو قرن اخیر نیز مصرف مواد مخدر و اعتیاد به آن را حرام دانسته‌اند.
از علل مهم خشونت خانگی در ایران اعتیاد به مواد مخدر و در کشورهای غربی نوشیدن الکل است. توصیة اسلام این است که برای پیشگیری از خشونت از ابتدا با چنین افرادی ازدواج صورت نگیرد.
ب) آموزش دینی و اخلاقی
سبک زندگی اسلامی و آموزه‌های اعتقادی اسلام مانند ایمان به خدا، پیروی از پیامبر۹و اولیای دین۷و باور به زندگی پس از مرگ، نقش مهمی در برقراری روابط مطلوب و رضایت‌بخش در خانواده دارد. هرچه اعتقادات دینی فرد استحکام و عمق بیشتری یابد، قدرت مهار او بر رفتارهای نابهنجار از جمله خشونت بیشتر خواهد شد. پای‌بندی به باورهای دینی، زندگی آرام‌تر و کم تنش‌تری را برای افراد در پی دارد. افزون بر این، باورهای دینی، مانند رضایت به مقدرات الهی و توکل بر خدا، از منجر شدن زمینه‌های بد اقتصادی به خشونت در خانواده پیشگیری می‌کند. علاقه به اولیای دین۸و الگوگیری از آنان در مسائل زندگی، خانواده را به فضای دوستی و صمیمیت نزدیک می‌کند. باور به معاد نیز آثار بسیاری در زندگی خانوادگی دارد که پیش‌تر به آن‌ها اشاره شد؛ مثلاً مرد یا زنی که بداند عامل مهم فشار قبر، ناسازگاری در خانواده است، برای سازگاری بیشتر در خانواده خواهد کوشید و همین امر از بروز خشونت در خانه پیشگیری خواهد کرد. فضایل اخلاقی‌ای مانند صداقت، قناعت، صبر و ایثار نقش مؤثری در روابط مطلوب اعضای خانواده و پیشگیری از خشونت دارند. در متون اخلاق اسلامی حالاتی مانند تکبر و خودبرتربینی، بخل و دنیادوستی، از عوامل مهم خشونت دانسته شده‌اند. ترویج تواضع در روابط خانوادگی روحیة فرد را به همدلی و درک دیگران نزدیک می‌کند. در مرتبة نخست، متون اسلامی بر رعایت تواضع زن در برابر شوهر بسیار تأکید کرده‌اند و بهترین زنان را متواضعان در برابر شوهر اعلام کرده‌اند. دربارة مردان نیز تواضع در همة روابط اجتماعی، از جمله خانواده، سفارش شده است. اقتدار و سرپرستی مرد در خانواده، با منِش تکبر و خودخواهی تفاوت دارد. برای نمونه، عمل کردن بر اساس ذوق و سلیقة اعضای خانواده که به مردان سفارش شده است با روحیة تواضع، امکان‌پذیر است نه تکبر و خودخواهی. درمجموع، پرورش حالت تواضع در زن و شوهر، خودمحوری و خودخواهی را در آن‌ها کاهش می‌دهد و زمینة بروز اختلاف و خشونت را از میان می‌برد.
سخاوت و گشاده‌دستی از ویژگی‌های اخلاقی مهم برای برقراری روابط مطلوب و رضایت‌بخش در خانواده است. وجود این صفت در شوهر بسیار تأکید شده و بدترین مردان، بخل‌ورزان خوانده شده‌اند. سخاوت مرد سبب می‌شود، او در حد توان و با روحیة باز به نیازهای اقتصادی خانواده پاسخ دهد. در برابر، بخل، خانواده را در شرایط دشواری قرار می‌دهد؛ به‌گونه‌ای که گاه اعضای خانواده آرزوی مرگ پدر خانواده را در دل می‌پرورند. همین امر، زمینة ناسازگاری و سرانجام بروز خشونت را در خانواده فراهم می‌سازد. متون اسلامی بخل را در بردارندة همة عیب‌ها شمرده‌اند ، چنان‌که جوان سخاوتمند ولی آلوده به گناه از پیرمرد عابد بخل‌ورز نزد خدا محبوب‌تر است.
ج) آموزش روابط مناسب در خانواده
بروز اختلاف و خشونت در خانواده، در بسیاری از موارد، پیامد ناآگاهی از شیوة برقراری روابط مطلوب بین زن و شوهر و کوتاهی در تأمین نیازها و انتظارهای طرف مقابل است. برای پیشگیری از این امور، آموزش زن و شوهر در مراحل پیش از ازدواج، دورة نامزدی و اوائل ازدواج و حتی گاه سال‌ها پس از ازدواج، بسیار مؤثر است. اکنون به شش اصل مهم در روابط زن و شوهر از دیدگاه اسلام می‌پردازیم که می‌تواند در تأمین هدف فوق کارگشا باشد.
یک) توجه به تفاوت‌های روانی زن و مرد
با ازدواج، عمیق‌ترین و از لحاظ کمی، گسترده‌ترین و طولانی‌ترین روابط بین دو فرد از جنس مخالف آغاز می‌شود. سازگاری زن و شوهر که در واقع تقویت و تثبیت جنبه‌های مشترک و مشابه، اصلاح عیوب و نقایص و نیز تکمیل شخصیت یکدیگر است، فقط با توجه به تفاوت‌ها امکان‌پذیر است. شناخت این تفاوت‌ها که جنبة شخصیتی، فرهنگی، خانوادگی و به‌ویژه جنسیتی دارند، بسیار حیاتی است. پذیرش تفاوت‌ها موجب می‌شود زن و مرد به‌طور متقابل شخصیت یکدیگر را بپذیرند و همین امر زمینه‌ای برای بهره‌مندی از مزایای یکدیگر در زندگی خانوادگی است. اگر هر یک از این‌دو، به‌ویژه شوهر، بخواهد، همسرش را مطابق حالات روانی و رفتاری خود تغییر دهد، شخصیت او را تخریب خواهد کرد. آموزه‌های اسلام بر همین اساس، تمایز نقش‌ها را در خانواده تأیید می‌کنند. آثار این امر پیش‌تر بررسی شد. در روند سازگاری، زن و مرد با شناخت روحیات یکدیگر به تثبیت جنبه‌های مثبت هم می‌پردازند؛ برخی تفاوت‌ها را می‌پذیرند و به‌جای برجسته کردن نقایص و ضعف‌ها، به اصلاح تدریجی آن‌ها در گذر زمان بپردازند.
دو) معاشرت معروف
از دیدگاه قرآن، ملاک مطلوبیت روابط اعضای خانواده به‌ویژه زوج، معاشرت به معروف است. در قرآن بیش از بیست بار واژة «معروف» برای جنبه‌های مختلف روابط خانوادگی، از جمله مناسبات زن و شوهر، به‌کار رفته است. معروف را آداب و شیوه‌های رفتاری مناسب در هر جامعه دانسته‌اند که عقلای آن به رسمیت می‌شناسند، یا هر عملی که افکار عمومی آن را شناخته‌شده و مأنوس بداند و با ذائقة اهل هر اجتماعی سازگار باشد. در کلمات اولیای دین۸نیز معروف در معانی گوناگونی همچون احسان، حسن مصاحبت با خانواده و مردم و به‌طورکلی هر عمل نیکو و امر موافق دستورهای الهی به‌کار رفته است. در مجموع می‌توان گفت معروف رفتاری است که مردم یک جامعه می‌پسندند و با شریعت و طبع و ذوق انسان مخالفت نداشته باشد. بنا بر توصیة قرآن وظایف زن و شوهر در خانواده باید بر اساس شرایط اجتماعی آن‌ها و اصل معروف تنظیم شود. نیازهای اقتصادی، نیازهای عاطفی، شیوة احترام و بزرگداشت زن، نحوة روابط با خویشان زن و شوهر، روش تصمیم‌گیری‌ها و حل اختلافات و حتی طرز صحبت کردن با هم مشمول ملاک معروف می‌شوند. همة این امور در چارچوب قوانین شرع و مطابق با فرهنگ و آداب و رسوم هر جامعه تنظیم می‌گردند. بی‌تردید رفتار زن و شوهر بر پایة معروف، بسیاری از زمینه‌های اختلاف را در خانواده برمی‌چیند و کم‌تر دلیلی برای بروز خشونت خانگی در کار خواهد بود.
سه) عدالت در مناسبات خانوادگی
از ملاک‌های مهم روابط زن و شوهر و نیز دیگر روابط خانوادگی، رعایت عدالت است. اگر زوجین، به‌ویژه مرد، عدالت را رعایت کنند، از هرگونه ظلم از جمله خشونت جلوگیری می‌شود.
چهار) مدارا
در متون اسلامی، مدارا در روابط اجتماعی بسیار سفارش شده است؛ به حدی که پیامبران همان‌گونه که به دیگر واجبات امر شده‌اند، به مدارا با مردم نیز مأمور گشته‌اند مدارا در خانواده به زن و مرد، به‌ویژه به شوهر بسیار سفارش شده است. برای نمونه امام علی۷به فرزندش محمد بن حنفیه می‌فرماید: «در هر وضعیتی با همسرت مدارا کن و با او مصاحبت نیکو داشته باش تا زندگی‌ات گوارا شود.»
مدارا به معنای برخورد ملایم و آرام، مصاحبت نیکو و دوری از تندی و شدت در روابط است. مدارا شامل گونه‌ای گذشت از طرف مقابل و چشم‌پوشی از کوتاهی‌ها و اشتباه‌های او می‌شود. رفق، مفهومی نزدیک به مدارا دارد و به معنای سهل و آسان‌گیری در روابط است. ملایمت در برخورد ،شامل گفتار مناسب و متین همراه با آهنگ ملایم و حالت بدنی و چهره‌ای مناسب می‌شود. بردباری نیز در مفهوم مدارا نهفته است و مرد در هر وضعیتی لازم است با همسرش برخوردی متین، صبورانه و باگذشت داشته باشد. در کلام امام صادق۷ آمده است: «کسی که در واکنش به اخلاق بد همسرش بردباری پیشه سازد، خدا ثواب شکرگزاران را به او عطا می‌کند.»
سعة صدر و انعطاف در برخورد با زن، گذشت و عفو در قبال رفتارهای نامناسب او، اجبار نکردن وی به کاری و او را به ناخشنودی و خشم نکشاندن از سفارش‌های معصومان۸به مردان است. در مجموع، خوش‌رفتاری و برخورد مناسب با همسر به حدی توسط جبرئیل به پیامبر اکرم۹سفارش شد که ایشان فرمود: «گمان کردم طلاق دادن زن سزاوار نیست مگر آنکه او به گناه جنسی بزرگ و آشکاری دست زده باشد.»
به زنان نیز دربارة رفتار مناسب با شوهر سفارش‌های فراوانی شده است. مدارای زن با شوهر به‌ملایمت در برخورد، آسان‌گیری، عدم تکلف و مرافقت با مرد و تحمیل نکردن اموری بیش از حد توان او بازمی‌گردد. بردباری در برابر غیرت مرد، پذیرش عذرهای او و حتی گاه گذشت از آزارهای جزئی او در زندگی از توصیه‌های اکید اولیای دین به زنان است.
در متون اسلامی برای زنان پس از انجام وظایف الهی و دینی، مسئولیتی بالاتر از وظایف آنان در قبال همسر، نهاده نشده است. جالب اینکه شوهرداری نیکو، در ردیف سخت‌ترین تکالیف دینی، یعنی جهاد در راه خدا، عنوان شده است. بی‌تردید جریان روحیة مدارا در زن و شوهر بسیاری از تنش‌ها و اختلاف‌های خانوادگی را می‌کاهد و زمینه‌ای برای بروز خشونت باقی نمی‌گذارد.
پنج) سرپرستی مرد در خانواده
سرپرستی خانواده از دیدگاه اسلام بر عهدة مرد است. قرآن و روایات با تأکید بر سرپرستی مردان در خانواده زنان شایسته را پیرو همسر می‌داند. «مردان سرپرست زنان‌اند، به سبب برتری‌هایی که خداوند برای بعضی بر بعضی قرار داده است و به دلیل آنکه عهده‌دار معیشت خانواده‌اند. پس زنان درستکار فرمان‌بردارند…» (نساء: ۳۴)
اگر زنان در خانواده اقتدار و لزوم سرپرستی شوهر را بپذیرند، بسیاری از اختلاف‌ها برطرف خواهد شد. در موارد پرشماری از خشونت مردان در خانواده، مخالفت و ناسازگاری زنان اوضاع و احوال را به خشونت سوق داده است. هرچند خشونت با زنان در خانواده روا نیست، برخی مردان به علت ظرفیت روانی اندک و رشدنیافتگی به این عمل دست می‌یازند که البته در بسیاری موارد پیشگیری از این اوضاع به دست زنان است. با پذیرش تصمیم‌گیری‌های شوهر (مگر در تصمیمات فاجعه‌آمیز و بسیار غلط) می‌توان از بروز خشونت جلوگیری کرد و در نهایت مرد را از اشتباهات آگاه ساخت. بر مرد نیز لازم است بر اساس توافق همسرش عمل کرده، امور خانواده را با مشورت او اداره کند.
شش) همکاری در خانواده
از سفارش‌های مهم اسلام، همکاری زن و شوهر در ادارة خانواده است. همان‌گونه که همکاری در هر مسئلة نیک و پرهیزکارانه‌ای لازم است، مسائل خانه و پرورش فرزند نیز همکاری زن و شوهر را می‌طلبد. آموزه‌های اسلام، با ارزش داوری بسیار بالا از کار زنان در خانواده، آن را موجب بسته شدن درب‌های جهنم به روی زن و گشوده شدن درب‌های بهشت در برابر او دانسته است. اگر زن و شوهر در خانه، بر پایة ملاک‌های دینی، انگیزه‌ها و رفتار خود را جهت دهند، برای تلاش خود در خانه ارزش معنوی والایی قائل خواهند بود. این امر انگیزه‌های آنان را تقویت خواهد کرد و در محیط خانه به‌جای رقابت و شانه خالی کردن از وظایف، صمیمیت و یاری هم‌دیگر را حکم‌فرما خواهد ساخت. در این وضعیت، توقعات از یکدیگر تعدیل خواهند شد و زمینه‌ها و علل اختلاف و خشونت بسیار کاهش خواهند یافت.
د) رعایت حدود شرعی
یکی از زمینه‌های بروز اختلاف و خشونت در خانواده‌های مسلمان، حساسیت زن و مرد، به‌ویژه شوهر دربارة روابط همسر با نامحرمان است. در متون اسلامی، این حساسیت مرد با عنوان غیرت، امری لازم شمرده شده است: «خداوند غیور است و هر غیرتمندی را دوست دارد و حرام کردن گناه‌های جنسیِ ظاهری و باطنی به‌دلیل غیرت خداست.» در برابر، حساسیت نداشتن مرد دربارة روابط همسرش با نامحرمان به‌شدت نکوهش شده است. البته حساسیت و غیرت‌ورزی بی‌دلیل و نامناسب پذیرفته نشده و عامل انحراف زنان سالم به وضعیت ناسالم به‌شمار می‌آید.
مبنای تأیید این حساسیت مردان، آموزه‌های اسلام در زمینة حدود روابط زن و مرد نامحرم است. اسلام برای روابط کلامی و غیرکلامی زن و مرد نامحرم، مانند نگاه، تماس بدنی، ارتباط چهره‌ای، فاصلة زن و مرد و پوشش آنان، به‌ویژه زنان، چارچوب‌هایی در نظر گرفته است. دین اسلام رابطة عاطفی جنسی زن و مرد، حتی به‌صورت جزئی را فقط در چارچوب ازدواج می‌پذیرد. نگاه لذت‌آور مرد و زن نامحرم به یکدیگر در آیات قرآن نهی شده است. همچنین رابطة کلامی و آهنگ صدای معنادار عاطفی و جنسی، تماس بدنی و خلوت کردن زن و مرد نامحرم و به عبارتی فاصلة نزدیک و بدون مرز آنان منع شده است. پوشیدگی همة بدن زنان در برابر مردان نامحرم لازم است و فقط صورت و دست‌ها تا مچ استثنا شده است. در تحلیل‌های روان‌شناختی این حدود شرعی با عنوان مرزها تبیین شده‌اند و آثار فردی آن‌ها بر سلامت روان زن و مرد، تقویت بنیان خانواده و حفظ جامعه از ناهنجاری‌های جنسی توضیح داده شده است.
رعایت حدود شرعی در روابط زن و مرد نامحرم که در متون اسلامی با عنوان حیا و عفاف از آن یاد شده، در صمیمیت زن و شوهر تأثیری شگرف دارند. پژوهش‌های روان‌شناختی نشان داده‌اند که حتی نگاه به زنان زیبا موجب می‌شود مردان، همسر خود را کم‌تر دوست داشته باشند. حال اگر رابطة مرد با زنان دیگر جنبه‌های کلامی، عاطفی و بدنی را نیز در برگیرد، رابطة زن و شوهر به‌شدت به خطر خواهد افتاد. همچنین اگر زنان با مردان نامحرم رابطة عاطفی و جنسی برقرار کنند، بی‌شک به رابطة با شوهر بی‌میل خواهند شد. بسیاری از خشونت‌های شدید خانوادگی در ایران که مرد بر همسرش روا می‌دارد یا به‌عکس و معمولاً به قتل زن یا شوهر می‌انجامد، معلول روابط نامشروع جنسی زن یا شوهر است. به جهات فوق، رعایت حدود شرعی در روابط زن و مرد نامحرم نه‌تنها موجب استحکام بنیاد خانواده می‌شود، بلکه از بسیاری خشونت‌های عادی و شدید خانگی پیشگیری می‌کند.
ه) آموزش شیوه‌های مقابله با استرس
یکی از علل مهم خشونت خانگی، استرس‌هایی است که در خانواده و بیرون از آن بر زن و شوهر وارد می‌شود. مشکلات شغلی، درآمد کم، بیکاری و فشارهای ناشی از مسائل کاری، مردها را دچار تنیدگی می‌کند. ادارة منزل، رسیدگی به فرزندان و مسائل جسمی و روانی نیز تنیدگی زنان را در پی می‌آورد. مقابلة مناسب با این تنیدگی‌ها به آرامش زن و شوهر، تقویت روابط عاطفی و همکاری بیشتر آنان در خانه کمک می‌کند. در این‌باره، درک علائم تنیدگی، عوامل تنیدگی‌زا، انواع تنیدگی‌ها، به‌ویژه در خانه و روابط خانوادگی، تنیدگی‌های ویژة زنان و مردان و راه‌های مقابله با تنیدگی، باید به زن و شوهر آموزش داده شود. در روش‌های شناختی مقابله، ایمان به خدا و توکل به او، شناخت ضعف‌ها و محدودیت‌های خود، مثبت‌نگری در زندگی، نگاه منسجم به زندگی و مسائل آن و بهره‌گیری از روش‌های حل مسئله می‌باید کانون توجه قرار گیرد.
راه‌های عاطفی مقابله، شامل مواردی چون تنظیم عواطف، برون‌ریزی، دعا و مناجات با خدا و توسل به اولیای دین و کمک خواستن از آنان است. حمایت اجتماعی، ورزش، فنون آرمیدگی، حساسیت‌زدایی منظم، برنامة غذایی سالم و خواب کافی، از جملة روش‌های رفتاری است. بی‌تردید راه‌های رویارویی با تنیدگی باید شامل مجموعه‌ای از روش‌های شناختی، عاطفی، معنوی و رفتاری باشد؛ در چارچوب دستورات دینی قرار گیرد و جهت‌گیری دینی و الهی داشته باشد. در غیر این‌صورت، تنیدگی‌ها به گونة مناسب و مؤثر، مهار و با آن‌ها مقابله نخواهد شد. در مجموع هرچه مقابله با تنیدگی‌ها مؤثرتر باشد، تنش‌ها در خانواده کم‌تر خواهد شد و زمینه‌های بروز اختلاف و خشونت کاهش خواهد یافت.
پایش سبک زندگی، سال چهارم، شماره ۱۶، آذر ۱۳۹۵، صفحات ۷۷-۸۴.