مصرف بهینه در آموزه های اسلامی

پول دارای دو جنبه است؛ ورودی و خروجی. همیشه این‌گونه بوده است که پول از طریق مبادی ورودی به‌دست می‌آید و از راه‌های دیگر خارج می‌شود. پول شبیه کامپیوتر است که دارای سه بخش عمدة ورودی، خروجی و پردازش می‌باشد. پول همیشه از جایی می‌آید که به آن ورودی می‌گویند، در مواردی مصرف می‌شود که به آن خروجی اطلاق می‌گردد و در مدت زمانی که به‌دست کسی باشد از طریق فکر و نیّتش پردازش می‌شود.

متون دینی در ارتباط با ورودی پول فعّال بوده مباحث جالبی نظیر حرمت ربا یا کسب حلال را مطرح کرده‌اند. اما جنبة‌ دوم پول یعنی خروجی‌های آن از اهمیت بیشتری برخوردار است و در این رابطه مفاهیم فراوانی نظیر احسان، قضاء حاجت، جود، تجارت، اطعام، قرض، بخل، سخاوت، صدقه، اسراف، برّ، شحّ، شکر، زکات، خمس، ارث، نذر، قربانی و انفاق مطرح شده است. این همه، نشان از اهمیت بیشتر خروجی پول دارد، درحالی‌که ذهنیت بسیاری این است که ورودی پول مهم‌تر است. تعمق و تفکر در آیات و احادیث حکایت از آن دارد که نحوة مصرف پول از درآمد آن بسی مهم‌تر است، گذشته از اینکه نحوة مصرف آن تا حدی می‌تواند نحوة کسب پول را نشان دهد؛ بدین معنا که اگر پول با آرامش و درست مصرف گردد، نشان از آن دارد که به صورت صحیح کسب شده است.
اگر به خروجی پول بنگریم دو حالت پدید می‌آید؛ مصرف نادرست و مصرف بهینه. مهمترین شکل مصرف نادرست پول این است که آن را نگه داریم، انباشته کنیم و به سمت مال‌اندوزی برویم. بدون تردید در این صورت، پول فعال شده علیه صاحبش به جریان می‌افتد و او را نیش می‌زند:
فَلاَ تُعْجِبْک أَمْوَالُهُمْ وَلاَ أَوْلاَدُهُمْ إِنَّمَا یرِیدُ اللّهُ لِیعَذِّبَهُم بِهَا فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَتَزْهَقَ أَنفُسُهُمْ وَهُمْ کافِرُونَ؛ اموال و فرزندانشان تو را به شگفت نیاورد جز این نیست که خدا می‌خواهد در زندگی دنیا به وسیله اینها عذابشان کند و جانشان در حال کفر بیرون رود.
قرآن به‌گونه‌های مختلف نسبت به این وضعیت شوم هشدار داده و از آن با دو عنوان «تکاثر» و «جمع مال» یاد کرده است:
أَلْهَاکمُ التَّکاثُرُ حَتَّی زُرْتُمُ الْمَقَابِرَ کلَّا سَوْفَ تَعْلَمُونَ ثُمَّ کلَّا سَوْفَ تَعْلَمُونَ؛ تفاخر به بیشتر داشتن شما را غافل داشت تا کارتان [و پایتان] به گورستان رسید نه چنین است زودا که بدانید باز هم نه چنین است زودا که بدانید.
وَیلٌ لِّکلِّ هُمَزَةٍ لُّمَزَةٍ الَّذِی جَمَعَ مَالًا وَعَدَّدَهُ یحْسَبُ أَنَّ مَالَهُ أَخْلَدَهُ کلَّا لَینبَذَنَّ فِی الْحُطَمَةِ؛ وای بر هر بدگوی عیب‌جویی که مالی گرد آورد و برشمردش پندارد که مالش او را جاوید کرده ولی نه قطعاً در آتش خردکننده فروافکنده خواهد شد.
شاید بتوان از تعبیر «عَدَّدَه» به معنای شمردن نکته جالبی را استفاده نمود و آن اینکه «پول از شمردن بدش می‌آید» و حتی‌الامکان از شماره کردن آن باید اجتناب نمود؛ به مانند اینکه انسانی را در صفی قرار دهند و دائم با انگشت او را شماره کنند. طبیعی است که وی در دل این عمل را خوش ندارد.
حالت دیگر خروجی پول، مصرف بهینه است. بهترین شیوة مصرف پول آن است که ثروت را به جریان اندازیم و در این فرایند نیّتی جز خیرخواهی و دستگیری نداشته باشیم. به بیان دیگر پول را به قصد گره‌گشایی در اختیار فردی تهی‌دست قرار دهیم. به این عمل بخشش گفته می‌شود. انفاق کردن یا صدقه دادن، مصرف بهینه مال است که در آن گذشت از پول، دل‌نبستن به آن و زهدورزی موج می‌زند. خداوند متعهد شده است چنین پولی را با دست خویش دریافت کند تا برکت یافته به صورت مضاعف نزد فرد بخشنده سرازیر گردد.

بسیاری می‌پندارند که راه افزایش پول، افزایش درآمد و تأکید بر ورودی پول است اما خداوند قانون طلایی گردشِ مطلوبِ پول را به‌گونه‌ای دیگر بیان می‌کند:

بهترین راه افزایش ثروت، درآمد بیشتر نیست بلکه مصرف بهینه پول (بخشش) است.

این یک حقیقت است که پولِ بخشیده شده در «چرخه‌ای هوشمند» مضاعف می‌شود، با برکت می‌گردد و مستقیماً به دست خدا با سودی بیکران به شخص انفاق‌کننده باز می‌گردد؛ فقط کافی است به خدا اعتماد کرد، دست با برکت او را باور نمود و پول را به صورت مستقیم به دست او سپرد. در این صورت، جریان ثروت از «بهره الهی» بهره‌مند شده تلاش مالی انسان جوابی مثبت دریافت خواهد نمود.

اگر انسان‌ها بدانند سودآورترین سرمایه‌گذاری‌ها در بانک معنوی خداست، آنان در هیچ بانکی سرمایه‌گذاری نخواهند کرد.

از قدیم الایام تفکری در ذهن برخی تجّار ایرانی وجود داشته است و آن اینکه پول، پول می‌سازد و تنها کسانی که سرمایة مالی دارند می‌توانند ثروت خویش را افزایش دهند. مثلاً کسی که نقدینگی یا پول خوابیده‌ای در اختیار دارد می‌تواند ملکی را زیر قیمت بخرد یا ابزاری را که در آینده گران می‌شود تهیه کرده بعد از افزایش قیمت، بفروشد. برخی افراد که از هوش اقتصادی خوبی برخوردارند اظهار می‌دارند، سود در خرید است نه در فروش. اگر فرمول پیش‌گفته (پول، پول می‌سازد) را به قرآن کریم عرضه نماییم، صورتی دیگر به خود می‌گیرد؛ اولاً باید پولی به جریان افتاده بخشیده شود و به دست سائل و فقیری برسد، ثانیاً انفاق، فعالیتی است که فرد بخشنده انجام می‌دهد و این فعالیت مورد رضایت خداست و ثالثاً بخشش باید همراه با نیّت خیرخواهی و امدادرسانی باشد. پس پول به خودی خود، منشأ افزایش پول نمی‌شود بلکه باید با فعالیتی به نام بخشش همراه گردد و همچنین نیّتی پاک آن را یاری نماید. لذا می‌توان معادلة درست را اینگونه بازسازی نمود:

اینگونه نیست که پول، پول بسازد بلکه نیّت خیرخواهانة فردِ بخشنده، منشأ افزایش ثروت می‌شود.

پایش سبک زندگی، سال چهارم، شماره ۱۸، فروردین ۱۳۹۶، صفحات ۱۰-۱۱.