رفتارهای خود آسیب‌رسانی در نوجوانان: ماهیت، احتمال خودکشی، نقش عوامل روان‌شناختی و همسالان

چکیده: خود آسیب‌رسانی به دو دسته مستقیم مانند خود جرحی بدون خودکشی و غیرمستقیم مثل خطر جویی و سوءمصرف مواد تقسیم‌بندی می‌شود. اهداف این مطالعه عبارت بودند از ۱) بررسی تجربه زیسته و پدیدارشناسی خود آسیب‌رسانی در نوجوانان ایرانی، ۲) سنجش مدلی مبتنی بر شواهد تجربی از عوامل خطر و انگیزه‌های روان‌شناختی و اجتماعی خود آسیب‌رسانی، ۳) مقایسه خود آسیب‌رسانی مستقیم و غیرمستقیم و ارتباط آن‌ها با اقدام و احتمال خودکشی. روش: از یک طرح ترکیبی از نوع لانه‌ای استفاده شد. در بخش کیفی، ۲۰ شرکت‌کننده از موقعیت‌های بالینی و غیر بالینی و در بخش کمی، ۲۴۰ شرکت‌کننده از موقعیت‌های بزه‌کار و آزاردیده بررسی شدند. در بخش کیفی از روش مصاحبه و در بخش کمی از ابزارهای سیاهه خود آسیب‌رسانی، مقیاس انگیزه‌های خود آسیب‌رسانی، مقیاس مشکلات تنظیم هیجانی، مقیاس خود انتقادی، پرسشنامه قلدری/قربانی و مقیاس الگوگیری از خود جرحی همسالان استفاده شد. داده‌های بخش کیفی با روش پدیدارشناسی توصیفی (روش کلایزی) و داده‌های بخش کمی با روش مدل‌سازی معادلات ساختاری، تحلیل عاملی اکتشافی و تجزیه‌وتحلیل واریانس دوراهه تحلیل شدند. نتایج: از مصاحبه‌ها سه خوشه اصلی شامل معانی خود آسیب‌رسانی، انواع خود آسیب‌رسانی (رهایی‌بخش و قدرت‌بخش) و علل روان‌شناختی و علل محیطی شناسایی شد. از نظر نوجوانان، خود آسیب‌رسانیِ مستقیم، زخمی بدون درد است که با هدف غلبه بر تعارض‌های ارتباطی شدید، انتقال یک پیام اجتماعی تأثیرگذار یا رهایی از هیجان‌های طاقت‌فرسا استفاده می‌شود. یافته‌های بخش کمی نیز نشان داد نقایص تنظیم هیجانی، خود انتقادی و الگوگیری از خودجرحی همسالان به‌صورت معنا‌داری در قالب یک مدل تحلیل مسیر فروانی خود آسیب‌رسانی مستقیم را پیش‌بینی می‌کنند. هشت انگیزه خود آسیب‌رسانی مستقیم عبارت بودند از پذیرش گروهی، تنظیم هیجان، ابراز آشفتگی، اثبات خود، ضد خودکشی، ضد تجزیه‌ای، تمایز‌خود‌از دیگران و انتقام گرفتن. از لحاظ نقص در مهارت‌های تنظیم هیجانی و خود انتقادی تفاوتی بین خود آسیب‌رسانی مستقیم و غیرمستقیم وجود ندارد. هرچند افکار خودکشی گروه با خود آسیب‌رسانی غیرمستقیم بیشتر است؛ اما آمادگی نوجوانان با خود آسیب‌رسانی مستقیم به دلیل تکان شوری زیاد برای اقدام خودکشی بیشتر است. اقدام خودکشی با خود آسیب‌رسانی مستقیم رابطه دارد؛ اما با برخی از انواع خود آسیب‌رسانی غیرمستقیم مانند سوءمصرف مواد و خطر جویی جنسی نیز رابطه دارد. نتیجه‌گیری: نوجوانان ایرانی خود جرحی را بیشتر در نقش یک پیام اجتماعی مؤثر برای اعتراض و رهایی از تعارض‌های بین فردی ادراک می‌کنند. نقایص کنترل تکانه، نوجوانان را مستعد آسیب به خود می‌کند و خود انتقادی به‌ویژه از نوع خودبی‌کفایت‌پنداری مکانیسمی است که تبیین‌کننده رابطه نقص کنترل تکانه و خود آسیب‌رسانی است و خود جرحی همسالان به‌صورت مستقیم بر روی فراونی خود جرحی نوجوان اثر‌گذار است. شباهت خود آسیب‌رسانی مستقیم و غیرمستقیم از لحاظ نقایص تنظیم هیجانی و خود انتقادی ممکن است به این معنا باشد که آن‌ها دارای ریشه‌های مشترکی هستند. احتمال خودکشی هر دو گروه با خود آسیب‌رسانی مستقیم و غیرمستقیم به یک اندازه است. بر اساس یافته‌ها می‌توان پیشنهاد داد که نقص کنترل تکانه و افکار خودکشی را باید مهم‌ترین حوزه‌هایی در نظر گرفت که باید در کاهش احتمال خودکشی نوجوانان با خود آسیب‌رسانی مستقیم و غیرمستقیم در نظر گرفته شوند.