آسیب‌شناسی امربه‌معروف و نهی از منکر در سبک زندگی اسلامی
نویسنده: کاظم مطلبی
واجب مغفول در غربال سبک زندگی
مقدمه
کنْتُمْ خَیرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ تَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکرِ وَ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ لَوْ آمَنَ أَهْلُ الْکتابِ لَکانَ خَیراً لَهُمْ مِنْهُمُ الْمُؤْمِنُونَ وَ أَکثَرُهُمُ الْفاسِقُون.
شما بهترین امتی هستید که برای مردم پدیدار شده‌اید؛ به کار پسندیده فرمان می‌دهید و از کار ناپسند بازمی‌دارید و به خدا ایمان دارید و اگر اهل کتاب ایمان آورده بودند قطعاً برایشان بهتر بود برخی از آنان مؤمن‌اند و[لی] بیشترشان نافرمانند.
بسیاری از آسیب‌های موجود در سبک زندگی مسلمانان امروز به‌دلیل بی‌توجهی به اوامر و نواهی الهی است؛ چه در بعد بینشی و چه در بعد عملی و رفتاری. چراکه وجود شریعت الهی و عمل به آن از یک‌سو تضمین‌کننده سلامت فرد و جامعه بوده و از طرف دیگر سبب تعالی و سعادت انسان خواهد بود. ازاین‌رو بررسی آسیب‌های عدم تحقق امربه‌معروف و نهی از منکر به‌ویژه در روابط اجتماعی، به‌عنوان یک رفتار اصلاح‌گر سبک زندگی، امری ضروری بوده و از اهمیت قابل‌توجهی برخوردار است.
و همان گونه که رهبران جامعه نیز بر آن تاکید دارند:
امربه‌معروف و نهی ازمنکر دو اصلی است در اسلام که همه‌چیز را می‌خواهد اصلاح کند؛ یعنی با این دو اصل می‌خواهد تمام قشرهای مسلمین را اصلاح بکند. به همه مأموریت داده، به همه، به تمام افراد زیر پرچم مأموریت داده که باید وادار کنید همه را به کارهای صحیح، و جلوگیری کنید از کارهای فاسد.
این، تکلیف همیشگی مسلمانان است. جامعه اسلامی، با انجام این تکلیف زنده می‌ماند. قوام حکومت اسلامی با امربه‌معروف و نهی از منکر است.
امربه‌معروف و نهی از منکر از واجبات الهی و یکی از فروع دین مبین اسلام است و به‌عنوان یک آموزه تربیتی و رفتاری اثرگذار در جامعه به‌شمار می‌رود و به این‌جهت ارزیابی و سنجش فرآیند تحقق آن در جامعه بسیار حائز اهمیت است. در این مقاله با بررسی فرآیند تحقق امربه‌معروف و نهی از منکر عوامل و موانع بروز آن را بیان خواهیم نمود و آسیب‌های عدم تحقق آن را در سبک زندگی اسلامی تبیین خواهیم کرد.
یکم) مفهوم‌شناسی
امربه‌معروف:
معروف بر هر کار خوبی گویند که با عقل و شرع شناخته می‌شود.
شهید ثانی(ره)، در توضیح مفهوم امربه‌معروف و نهی از منکر می‌نویسد:
امربه‌معروف، وادار کردن دیگران به پیروی از اوامر پروردگار است، به زبان باشد یا به عمل
نهی از منکر:
منکر به کاری گویند که عقل و شرع آن را قبیح بداند.
نهی از منکر، مانع شدن از انجام گناهان است به زبان باشد یا به عمل
در باب گستره امربه‌معروف و نهی از منکر نیز باید گفت که وسعت آن از آگاه نمودن جاهل تا جهاد بیان شده است. امربه‌معروف و نهی از منکر تکلیفی بزرگ است که همه فرایض و واجبات به‌واسطه آن برپا می شوند.
دوم) تبیین موضوع
ابعاد فردی و اجتماعی امربه‌معروف و نهی از منکر و نقش آن در سبک زندگی اسلامی به‌منزله دو اصل نظارت همگانی است که به افراد اجازه می‌دهند با کج‌روی و هنجارشکنی‌ها مقابله کنند. این دو واجب، ضامن برقراری امنیت، آرامش و اعتماد در جامعه است.
امربه‌معروف و نهی از منکر به‌عنوان یک رفتار اجتماعی و فرافردی است و مصلحت جامعه را دنبال می‌کند زمانی که عمل منکری در جامعه انجام می‌گیرد پیامد آن در فرد محدود نمی‌ماند و به نوعی در کالبد جامعه تعمیم پیدا می‌کند؛ بنابراین در اجتماع انسانی، ضرر فردی وجود ندارد و هر زیان فردی این امکان را دارد که به ضرر جمعی تبدیل شود و افراد جامعه دارای سرنوشتی مشترکند. به‌همین دلیل است که اسلام اجازه نمی‌دهد تا زیست اجتماع انسانی با منکرات آلوده و کدر شود.
بنابراین با توجه به جایگاه و نقش امربه‌معروف و نهی از منکر در سبک زندگی فردی و اجتماعی انسان، بررسی موضوعات مرتبط، چگونگی عملکرد و تنوع آسیب‌های آن، ما را در شناخت بیشتر این واجب الهی یاری خواهد رساند. در این مقاله سعی داریم ابعاد مختلفی که در آسیب‌شناسی این عمل وجود دارد تبیین و بیان کنیم.
الف) موضوعات مرتبط با امربه‌معروف و نهی از منکر
در بحث امربه‌معروف و نهی از منکر موضاعات مختلفی قابل بررسی است؛ اما آنچه که در آسیب‌شناسی عدم تحقق امربه‌معروف و نهی از منکر حائز اهمیت است به قرار زیر است؛
نمودار۱: موضوعات مرتبط با امربه‌معروف و نهی از منکر
ب) انواع عملکرد افراد در امربه‌معروف و نهی از منکر
مسئله دیگر در تبیین موضوع امربه‌معروف و نهی از منکر، نوع عملکرد افراد است که می‌تواند در آسیب‌شناسی دقیق‌تر به ما کمک نماید. اینکه این عمل به شکل منفعلانه یا غیر منفعلانه، ارادی یا غیرارادی و آگاهانه یا غیرآگاهانه صورت بگیرد در روند آسیب‌شناسی مؤثر خواهد بود.
نمودار۲: انواع عملکرد افراد در امربه‌معروف و نهی از منکر
ج) تنوع آسیب‌ها
در آسیب‌شناسی امربه‌معروف اولین قدم تعیینِ نوع آسیب است؛ بنابراین دانستن اینکه کدام آسیب مد نظر است اهمیت زیادی دارد. سه نوع آسیب در رابطه با عدم تحقق امربه‌معروف و نهی از منکر قابل تصور است:
۱. آسیب‌های ناظر به خود امربه‌معروف و نهی از منکر
آسیب‌ها یا عواملی که منجر می‌شود امربه‌معروف و نهی از منکر محقق نشود.
۲. آسیب‌های ناظر به فرد
آسیب‌هایی که در اثر محقق نشدن امربه‌معروف و نهی از منکر متوجه فرد می‌شود و سبک زندگی فردی او را تغییر می‌دهد. همانگونه که بُعد فردی امربه‌معروف و نهی از منکر منبعث از کارکردها و آثار فردی آن است.
۳. آسیب‌های ناظر به جامعه
آسیب‌هایی که در اثر محقق نشدن امربه‌معروف و نهی از منکر در جامعه به‌وجود می‌آید و سبک زندگی اجتماعی را دچار تغییر می‌کند. امربه‌معروف و نهی از منکر یک فرآیند اجتماعی است که دارای کارکردها و آثاری در جامعه خواهد بود. این کارکردها به دو شکل انحصاری و غیر انحصاری قابل تصورند.
نمودار۳: انواع آسیب‌شناسی عدم تحقق امربه‌معروف
در ادامه این سه نوع آسیب را به اجمال توضیح می‌دهیم؛
۱) آسیب‌های ناظر به خود امربه‌معروف و نهی از منکر
جهت بررسی آسیب‌های ناظر به خود امربه‌معروف، ابتدا باید اجزاء و فرآیند این رفتار اجتماعی را بشناسیم و در قدم بعدی موانع احتمالی موجود در هر مرحله را شناسایی و تبیین نماییم.
اجزاء و عوامل انسانی: ۱. آمر و ناهی ۲. امر و نهی شونده
اجزاء و عوامل غیر انسانی: ۱. موقعیت‌های (مکانی و زمانی) اجتماعی ۲. فعل معروف ۳. فعل منکر
در نگاه اول: از آنجایی که عامل شناخت مهم‌ترین انگیزه رفتار معرفی می‌شود؛ بنابراین عوامل فردی ، خانوادگی ، آموزشی و اجتماعی که خمیرمایه شناخت انسان را می‌سازند بیشتر نمود پیدا می‌کنند.
مراحل فرآیند امربه‌معروف و نهی از منکر
امربه‌معروف و نهی از منکر به‌عنوان یک هنجار و رفتار اجتماعی، دارای اجزاء مختلفی بوده که در فرآیندی مرحله‌ای صورت می‌گیرد. در هر کدام از این مراحل، عواملی وجود دارد که سبب تثبیت و انجام آن می‌شود. زمانی فرآیند امربه‌معروف و نهی از منکر دچار آسیب می‌شود که در تحقق این عوامل مشکلی به‌وجود آید.
۱. قرار گرفتن در موقعیت معروف و منکر
از آنجایی که در طرح جامعه آرمانی اسلام، چهار نوع ارتباط؛ با خدا، با خود، با جهان طبیعت و با انسان‌های دیگر تبیین می‌شود. می‌توان مدل ارتباطی امربه‌معروف و نهی از منکر را به دو بخش یک سویه و دو سویه تقسیم نمود. در این مجال تنها به امربه‌معروف در بین انسان‌ها می‌پردازیم.
بنابراین تا زمانی که انسان در موقعیت دعوت به معروف و انذار از منکر قرار نگیرد، آمر یا ناهی نخواهد بود. بله، در رابطه انسان با خود، نوعی خود انتقادی قابل تصور است که به خود نگهداری و تقوا معنا می‌شود و می‌توان آن را شکلی از امربه‌معروف و نهی از منکر خویشتن دانست.
نمودار۴: مدل ارتباطی امربه‌معروف و نهی از منکر
داشتن حضوری فعال و پر رنگ در جامعه به تعاملات متعددی از جمله امربه‌معروف و نهی از منکر منجر خواهد شد؛ لذا عواملی همچون؛ ضعف در جامعه‌پذیری و ترس که محصول تربیت نهاد خانواده و مدرسه است ، میزان روابط اجتماعی او را کاهش داده و کم‌رنگ می‌کند.
۲. تداعی و پرورش ذهن
وقتی انسان در روابط اجتماعی و میان فردی خود در موقعیتی خاص قرار می‌گیرد و با ابزارهای ادراکی خود رفتاری را مشاهده می‌کند؛ با توجه به معلومات ذهنی، به درکی ثانوی منتقل می‌شود که به آن موقعیت امربه‌معروف یا نهی از منکر می‌گوییم. البته شاید همه افراد به این درک نرسند؛ چراکه میزان معلومات افراد متفاوت بوده و از همه مهم‌تر توجه به مقوله امربه‌معروف و نهی از منکر در همه موقعیت‌های زندگی نقش مؤثری خواهد داشت.
نکته قابل توجه در این مرحله، شناخت صحیح معروف و منکر و التزام قلبی نسبت به انجام معروف و ترک منکر است. بنابراین عدم شناخت صحیح امربه‌معروف و نهی از منکر و نداشتن التزامی قلبی نسبت به اوامر و نواهی الهی عاملی مهم در عدم تحقق این واجب الهی خواهد بود.
۳. تحلیل و پردازش شرایط و موقعیت
پس از اینکه انسان خود را در موقعیت دعوت به معروف و انذار از منکر دید، به ارزیابی موقعیت و شرایط امربه‌معروف و نهی از منکر می‌پردازد. در این مرحله آگاهی از شرایط امربه‌معروف و نهی از منکر نقش مهمی دارد. و آن‌گونه که در فقه اسلامی آمده است وجوب امربه‌معروف و نهی از منکر چهار شرط دارد؛ ۱- آگاهی آمر و ناهی نسبت به معروف و منکر شرعی و همچنین امر شونده ۲- اصرار انجام‌دهنده منکر و تارک معروف به عمل خود ۳- اطمینان از ایمنی رسیدن ضرر ۴- احتمال تأثیر.
۴. ایجاد انگیزه
با توجه به اینکه انسان‌ها برای برقراری روابط اجتماعی خود دو هدف و انگیزه، کمال‌جویی و تأمین نیازهایشان را دنبال می‌کنند:
الف. انگیزه کمال‌جویی: حس کمال‌جویی در میان انسان‌ها انگیزه مهمی، جهت برقراری روابط اجتماعی به‌حساب می‌آید.
ب. انگیزه ابزاری: برخی از انسان‌ها روابط اجتماعی را به‌منزله ابزاری در جهت تأمین نیازهای خود پنداشته و آن را زمینه‌ساز داد و ستدهای میان فردی قرار می‌دهند.
لذا افرادی که حس کمال‌جویی در آنان ضعیف است، انگیزه کم‌تری در انجام امربه‌معروف و نهی از منکر خواهند داشت. همچنین افرادی که انگیزه روابط اجتماعی را تنها در جهت منفعت‌طلبی شخصی و تأمین امور مادی می پندارند، رغبتی برای انجام امربه‌معروف و نهی از منکر نخواهند داشت.
۵. انتخاب نوع تعامل
برخی افراد تا مرحله ایجاد انگیزه پیش می‌آیند، ولی زمانی که بخواهند نوع تعامل خود را در موقعیت امربه‌معروف و نهی از منکر تعیین نمایند دچار تردید شده و در انجام آن تعلل می‌کنند و این نیز عاملی خواهد بود تا این واجب مهم تحقق نپذیرد.
با توجه به بیان مراتب یا مراحل امربه‌معروف و نهی از منکر در فقه اسلامی به چهار درجه؛ ۱- انکار قلبی ۲- مرتبه زبانی آرام ۳- مرتبه زبانی غلیظ (شدید) ۴- مرتبه ضرب (زدن) انتخاب نوع تعامل در آسیب‌شناسی امربه‌معروف و نهی از منکر مؤثر خواهد بود. بنابراین از دلایل ریشه‌ای شکست امربه‌معروف و نهی از منکر در این مرحله، نسنجیدگی و عدم آگاهی از مراتب و شیوه‌های مختلف امربه‌معروف و نهی از منکر است.
۶. انجام عمل
یک آمر و ناهی موفق باید مؤلفه‌های روابط اجتماعی مؤثر را شناخته و خود را مقید به آن بداند. برخی از این مؤلفه‌ها عبارتند از؛ خیرخواهی، محبت و احترام نامشروط، صداقت و مدارا.
نمودار۵: مراحل امربه‌معروف و نهی از منکر با دقت عقلی
نوع تعامل در امربه‌معروف و نهی از منکر
نکته قابل توجه در انجام امربه‌معروف و نهی از منکر، نوع و شکل تعامل است که به انواع مستقیم و غیرمستقیم تقسیم می‌شود و هرکدام می‌تواند کلامی، تصویری یا مکتوب باشد.
نمودار۶: انواع تعامل در امربه‌معروف و نهی از منکر با دقت عقلی
۲)آسیب‌های ناظر به فرد
با توجه به اینکه بُعد فردی امربه‌معروف و نهی از منکر منبعث از کارکردها و آثار فردی آن است، بهترین شیوه جهت کشف این آسیب‌ها بررسی کارکرد و آثار فردی امربه‌معروف و نهی از منکر است و از جمله کارکردها و آثار این واجب الهی به مواردی همچون؛ نجات از قهر الهی رحمت الهی ، نجات از بلا ، خشنودی خداوند ، بهشت برین ، فلاح و رستگاری اشاره شده است.
از سوی دیگر ترک امربه‌معروف و نهی از منکر نیز آثار بدی همچون؛ تضعیف ایمان، شرکت در گناه، لعن و نفرین خداوند را برای فرد خواهد داشت.
۳)آسیب‌های ناظر به جامعه
از آنجا که جایگاه امربه‌معروف و نهی از منکر در کنترل اجتماعی اهمیت بالایی دارد، با عدم تحقق آن منکر، آسیب‌هایی متوجه جامعه و سبک زندگی خواهد شد که بیشتر در ارتباط با کارکرد و آثار آن خواهد بود؛ لذا در این بخش ضمن بیان کارکردها و آثار امربه‌معروف و نهی از منکر به تشریح این رابطه می‌پردازیم.
آثار و کارکردهای اجتماعی امربه‌معروف و نهی از منکر
آثار اجتماعی زیادی برای این دو واجب بیان شده است. در یک دسته‌بندی می‌توان این آثار را به قطعی و احتمالی تقسیم نمود. اثر قطعی امربه‌معروف و نهی از منکر پاداش آخرتی و رشد و اثر احتمالی آن هدایت بندگان و رشد و سلامت فرهنگی جامعه است.
به بیان برخی محققان آثار امربه‌معروف و نهی از منکر این‌گونه شمرده شده‌اند:
آثار اجتماعی : ۱. اجرای احکام اسلامی ۲. احقاق حق و برقراری عدالت ۳. سازندگی و آبادانی زمین
۴. ایجاد امنیت ۵. پاکیزگی کسب و کار ۶. قدرتمندی مومنان
تحکیم و تثبیت روابط اجتماعی انسان‌ها، از کارکردهای بی‌بدیل دین بوده و موجب می‌شود تا تنش‌ها، اصطکاک‌ها و تعارضات میان فردی کاهش بیابد. یکی از راهکارهایی که اسلام برای ایجاد و تقویت ارتباط اجتماعی ارائه می‌کند اصلاح و مبارزه با ناهنجاری‌هاست. امربه‌معروف و نهی از منکر به‌منزله دو اصل اصلاح‌گر، جزء اصول زیربنایی دین مبین اسلام است و افراد را به مشارکت، نظارت و کنترل اجتماعی ملزم می‌کند.
دورکیم معتقد است: دین با تقویت ارزش‌ها و هنجارهای مهم و مسئولیت‌پذیری انسان‌ها در سرنوشت مشترک‌شان، نقش مهمی در کنترل اجتماعی ایفا می‌کند.
در نگاه پژوهشگرانِ این موضوع، کارکردهای متعددی متوجه امربه‌معروف و نهی از منکر است. در این مجال تعدادی از آن‌ها را برمی‌شماریم.
۱. امنیت
۲. پیشگیری اجتماعی
امربه‌معروف و نهی از منکر به‌منزله ابزاری در امر پیشگیری اجتماعی، نقشی قابل ملاحظه در دنیای جرم‌شناسی پیش‌گیرانه دارد و در سالم‌سازی جامعه نقش مضاعف ایفا می‌کند.
۳. انسجام و بقای جامعه و وحدت آن
۴. ضمانت اجرای احکام و دستورات الهی
۵. برقراری عدالت اجتماعی
۶. آبادانی و سازندگی در جامعه
۷. خیر و سلامتی
۸. قدرتمندی مومنان
۹. تضعیف جبهه نفاق
۱۰. مصلحت عمومی جامعه و طرد نااهلان از پست‌های کلیدی
۱۱. شکوفایی اقتصاد
۱۲. ایجاد روحیه تعاون و حس مسئولیت در میان بازیگران اجتماعی
۱۳. آموزش تابعان حقوق کیفری از رهگذر شناساندن گناه و جرم و توصیه بر عدم گناه
۱۴. ایجاد فضای سالم و عاری از جرم و اعتلای فرهنگی- اجتماعی جامعه
۱۵. کاهش آماج جرم از رهگذر آموزش
۱۶. از بین بردن یا کاهش فرصت‌های ارتکاب بزه
از سوی دیگر ترک امربه‌معروف و نهی از منکر نیز آثار اجتماعی بدی برای جامعه خواهد داشت. آثاری همچون؛ تبدیل منکر به معروف، تسلط اشرار، عذاب الهی در امت‌ها. که به بیان دیگر آسیب‌های آن به‌شمار می‌آید.
سوم) جمع‌بندی
با توجه به تعریفی که از سبک زندگی شد، نقش امربه‌معروف و نهی از منکر به‌منزله رفتاری اصلاح‌گرایانه در ایجاد هنجار و ارزش‌های مبتنی بر بینش اسلامی به‌وضوح آشکار است و همانگونه که از آیات و روایات برمی‌آید، نتیجه نهایی امربه‌معروف و نهی از منکر، رضایت الهی، سعادت فردی و اجتماعی است؛ چراکه تحقق صحیح این واجب الهی، به افزایش کمیت و کیفیت روابط اجتماعی منجر شده و به‌دنبال آن، نظم، انسجام، هدفمندی و استحکام را برای جامعه به ارمغان خواهد آورد و همین هم‌سویی در سبک زندگی متعالی اسلامی است که تأمین‌کننده سعادت بشری و رضایت الهی خواهد بود.
نمودار۷: فرآیند ارزشی امربه‌معروف و نهی از منکر
امربه‌معروف و نهی از منکر زیربنایی است که در صورت زنده بودن، سایر دستورات دینی نیز زنده خواهند ماند و این نکته‌ای است که پیوند امربه‌معروف و نهی از منکر را با سرمایه اجتماعی برقرار می‌کند.
منابع
به جز قرآن کریم و نهج البلاغه
۱. اکبری، محمدرضا، معجزه تذکر زبانی، تهران، پیام آزادی، چاپ چهارم، ۱۳۸۷.
۲. اکبری، محمدرضا، حافظان حریم (راهکارهای امربه‌معروف و نهی از منکر)، قم، انتشارات جمکران، چاپ ۶، ۱۳۹۴.
۳. آزاد ارمکی، تقی، ساختار نظریه جامعه‌شناختی ایران، نشر علم، ۱۳۹۰.
۴. پورمحمدی، سیمین، آسیب‌شناسی امربه‌معروف و نهی از منکر، انتشارات فقیهی، لنگرود، ۱۳۹۳.
۵. ترحینی العاملی، سید محمد حسن، الزبدة الفقهیة فی شرح روضة البهیة، ج۳، نشر ذوی القربی، ۱۳۸۸.
۶. الجبعی العاملی، زین الدین (شهید ثانی)، الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة، بیروت.
۷. خامنه‌ای، سید علی، ۷/۵/۱۳۷۱، دیدار جمعی از روحانیون استان تهران با رهبر انقلاب.
۸. خوش قدم، داوری، حمیدی، نقش امربه‌معروف و نهی از منکر در تأمین سلامت و امنیت جامعه، همایش ملی امربه‌معروف و نهی از منکر، ۱۳۹۱.
۹. راغ‍ب اص‍ف‍ه‍ان‍ی، ح‍س‍ی‍ن‌ب‍ن‌م‍ح‍م‍د، المفردات فی غریب الاقرآن، ۱۴۲۸ق.
۱۰. زاهدی‌اصل، محمّد، مقدّمه بر خدمات اجتماعی در اسلام، تهران، دانشگاه علّامه طباطبائی، ۱۳۷۱.
۱۱. ساعد، محمدجعفر، تأملی بر کارکردهای امربه‌معروف و نهی از منکر از منظر جرم‌شناسی پیش‌گیرانه، مطالعات راهبردی بسیج، ۱۳۸۶، شماره ۳۷، ص۷۱.
۱۲. سالاری‌فر، محمدرضا، شجاعی، محمدصادق، موسوی اصل، سید مهدی، دولتخواه، محمد، بهداشت روانی، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، ۱۳۸۹.
۱۳. فصیحی، امان الله، ۱۳۸۶، دین و سرمایه اجتماعی، معرفت، شماره ۱۲۳، ص ۷۹.
۱۴. قرائتی، محسن، امربه‌معروف و نهی از منکر، مرکز فرهنگی درس‌هایی از قرآن، ۱۳۹۲.
۱۵. کوئن، بروس، مبانی جامعه‌شناسی، ترجمه توسلی، غلامعباس، فاضل، رضا، انتشارات سمت، ۱۳۹۱.
۱۶. کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، دارالکتب الاسلامیة، ۱۴۰۷ق.
۱۷. کوزر، لوئیس، زندگی و اندیشه بزرگان جامعه‌شناسی، ترجمه محسن ثلاثی تهران، انتشارات علمی، ۱۳۸۰.
۱۸. مجلسی، محمدباقر، بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار:، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، چ دوم، ۱۴۰۳ق.
۱۹. مصباح یزدی، محمدتقی، آذرخشی دیگر در آسمان کربلا، انتشارات مؤسسه امام خمینی (ره)، ۱۳۸۷.
۲۰. موسوی خمینی، روح الله، صحیفه نور، جلد ۱۰، ص ۱۱۲، دیدار با پرسنل سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، ۲/۷/۱۳۵۸.
۲۱. نیازیان ثابت، حسین، نقش امربه‌معروف و نهی از منکر در پیشگیری از جرم، نشر آیین احمد، ۱۳۹۲.
دوماهنامه پایش سبک زندگی، سال چهارم، شماره ۲۲، آذر ۱۳۹۶، صفحات ۴۰-۴۷.