ازدواج دانشجویی؛ آسیب‌ها و راهکارها
نویسنده: عبدالرضا آتشین‌صدف
مقدمه
خانواده اساسی‌ترین واحد اجتماعی به شمار می‌‌آید. چگونگی بافت خانواده، روابط اعضا با یکدیگر، روابط آنها با محیط اجتماعی و مناسبات خانوادگی و خویشاوندی همه و همه بر ساختارها و سبک زندگی جامعه تأثیر زیادی می‌گذارد. نقطه آغازین شکل‌گیری یک خانواده جدید ازدواج است.
ازدواج فرایندی است که منجر به تشکیل نخستین سلول اجتماعی می‌گردد. ازدواج واقعه‌ای اجتماعی، زیستی و فرهنگی است که به دلیل نقش بنیادین آن در تشکیل خانواده اهمیتی بسیار دارد، به شکلی که می‌توان گفت بدون ازدواج خانواده مفهوم چندان روشن و واضحی ندارد.
ازدواج یکی از پیچیده‌ترین ارتباطات بشری است که در جریان آن انسان بر مبنای یک سلسله شباهت‌های ادراک شده، طولانی‌ترین پیوند عاطفی ممکن را آغاز می‌کند. مسئله ازدواج و تشکیل خانواده، از مهم‌ترین رویدادهای زندگی هر انسان است که با انتخاب همسر آغاز می‌شود و اگر به درستی و به‌موقع صورت گیرد، کامل‌ترین پاسخ به نیاز اساسی هر انسان است؛ تا آنجا که زندگی زیستی، اخلاقی، اجتماعی، اقتصادی و روانی فرد را به طور جدی دستخوش تغییر و تحول می‌کند. ازدواج اگر با موفقیت همراه باشد، فرد را به آرامش و کمال می‌رساند و سبب تعادل و تنظیم رفتار و خلق و خوی او شده، نگرانی‌ها، دغدغه‌ها و تنهایی‌های روحی و روانی‌اش را خاتمه می‌دهد. خداوند در آیه ۳۰ سوره روم، رسیدن به آرامش در کنار همسر را از آ‌یات و نشانه‌های خود میداند و مودت، دوستی و مهرورزی را از الزام‌های رسیدن به آرامش ذکر می‌کند.
ازدواج رابطه‌ای است که شخص با «انتخاب» وارد آن می‌شود و تقریباً نیم قرن در این «رابطه» می‌ماند. زن و مردی که با هم ازدواج می‌کنند باید بتوانند خود را با نیم قرن تحولات اجتماعی و رشد و تغییرات طرف مقابل تطبیق دهند. اگر از عهده این کار برنیایند، به احتمال زیاد رابطه زناشویی آنان دچار مشکل خواهد شد.
یکم) پیامدهای مثبت ازدواج دانشجویان
براساس پژوهش‌های انجام شده، ازدواج کارکردهای مثبتی در سبک زندگی، موفقیت و آرامش دانشجویان دارد. در سطح فردی، ازدواج نقش بسیار مهمی را ایفا می‌کند. ازدواج عالی‌ترین نظام ارتباطی برای دست‌یابی به نیازهای عاطفی، هیجانی، اجتماعی و ایمنی افراد بزرگسال محسوب می‌شود. از سوی دیگر، در سطح کلان، نهاد خانواده می‌تواند از طریق مکانیسم‌هایی، هزینه‌های تعاملات اجتماعی و اقتصادی را تعدیل و حتی حذف کند و عملکرد اجتماعی و اقتصادی او را بهبود بخشد. در ارتباط با این موضوع مطالعات بیشتر توصیفی‌ای وجود، دارد از جمله:
برخی تحقیقات نشان‌دهنده وجود رابطه مثبت بین ازدواج و آرامش روانی در افراد هستند و بیان می دارند که هم افراد مجرد خوشحال بیشتر احتمال دارد که ازدواج کنند و هم افراد متأهل در مقایسه با افراد مجرد هم‌سن، خوشحال‌ترند. مردان طلاق گرفته بیشتر از دیگران دارای اختلالات روانی خفیف هستند. نیز وضعیت بهداشت روانی دانشجویان متأهل به طور معناداری بهتر از دانشجویان مجرت است.
در یک مطالعه بر روی شبکه ارتباطی افراد و امکان یافتن شغل جدید، ۹/۶۰٪ پاسخ‌گویان اظهار داشته‌اند که بین آنها و کارفرما یک واسطه یا بیش از یک واسطه وجود داشته است. بنابراین یک فرد به لحاظ حضور در یک ساختار دیگر این توانایی را به دست می‌آورد که از تعداد واسطه‌های (آشنایان) بیشتری برای یافتن شغل برخوردار شود که ازدواج این امر را مهیا می‌کند.
یکی از موارد تأثیرگذاری ازدواج را می‌توان در بعد آموزشی و تحصیلی دانشجویان دانست. ازدواج و تأهل رابطه مستقیمی بر دست‌آوردها و موفقیت‌های تحصیلی دانشجویان دارد. در یکی از مطالعات صورت گرفته، محقق قصد داشته است که آزمون کند تا چه اندازه نتایج دانشجویان تحصیلات تکمیلی علوم انسانی وابسته است به وضعیت تأهل و جنسیت فرد. در این مقاله نشان داده شده که ازدواج بر روی دانشجویان زن و مرد آثار مثبتی بر جای می‌گذارد. در دانشجویان مردی که در آغاز تحصیلات تکمیلی ازدواج کرده‌اند، به طور میانگین ۹/۳ درصد بیشتر احتمال دارد که در سال تعیین شده و مقرر فارغ‌التحصیل شوند.
یافته‌های مطالعات نشان می‌دهد که مردان متأهل در مقایسه با مردان مجرد بیشتر تولیدکننده هستند و سلامت روانی و فیزیکی (جسمی) بیشتری دارند و در رفتارهایی با مخاطره و ریسک کمتری درگیر می‌شوند. تأثیر ازدواج معمولاً بر روی زنان کمتر است و تغییرات رفتاری که با ازدواج همراه می‌شود برای مردان نسبت به زنان بیشتر است.
نتایج مطالعات صورت گرفته نشان می دهد که افراد ازدواج کرده پیوندهای بیشتری با خویشاوندان و همسایگان و پیوندهای کمتری با دوستان و همکاران خود دارند. ازدواج خویشاوندان بیشتری را وارد شبکه فرد می‌کند.
تأهل علاوه بر اثرگذاری بر ساختار شبکه، بر میزان دریافت و احساس حمایت نیز مؤثر است؛ زیرا در این حالت همیشه یک شریک صمیمی به عنوان یک منبع حمایت وجود دارد. مطالعات گوناگون نشان می‌دهد که رابطه تأهلی حاوی سطوح بالای حمایت اجتماعی ادراک شده است. ادراک بالای حمایت در رابطه تأهلی بیانگر این است که صرف داشتن رابطه، حتی اگر حمایت واقعی در آن کم باشد یا وجود نداشته باشد، باعث ایجاد احساس حمایت می‌شود. این رابطه می‌تواند دست‌کم سه پیامد حمایتی برای افراد متأهل داشته باشد:
۱ـ هر دو زوج را در روابط اجتماعی بیشتری درگیر می‌کند که باعث افزایش منابع حمایتی می‌شود.
۲ـ در برابر بیماری‌های روانی و جسمانی افراد را بهتر حمایت می‌کند.
۳ـ در هنگام سختی‌ها، دست‌کم یک نفر وجود دارد که فرد را همراهی و کمک کند.
دوم) جشن ازدواج دانشجویی
متأسفانه یکی از معضلات و مشکلات جامعه کنونی ما بالا رفتن سن ازدواج و آمار بالای طلاق است. از اقداماتی که در پاسخ به معضل افزایش سن ازدواج و کاهش تمایل به ازدواج، به ویژه در دانشجویان دانشگاه‌ها، انجام شده است، برگزاری جشن‌های ازدواج دانشجویی است. یکی از اهداف برگزارکنندگان و طراحان این جشن‌ها، ترغیب دانشجویان به ازدواج از طریق ازدواج آسان و بدون تشریفات و همچنین تسهیل فرایند کلی ازدواج و فرهنگ‌‌سازی در جامعه برای تسهیل ازدواج در خانواده‌ها است.
نخستین جشن ازدواج دانشجویی در زمستان ۱۳۷۶ با ابتکار نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه شهید بهشتی و با شرکت ۶۰ زوج از دانشجویان این دانشگاه برگزار شد. زمستان سال بعد (۱۳۷۷) این جشن در مقیاسی وسیع‌تر و با حضور ۲۰۰ زوج در دانشگاه شهید بهشتی برگزار شد. مشارکت فعال رسانه ملی کشور در انعکاس این جشن، توجه اقشار مختلف را به این مسئله جلب کرد. در سال ۱۳۷۸ تعدادی از دانشگاه‌های کشور در شهرهای مختلف اقدام به برگزاری این جشن‌ها نمودند و جشن ازدواج یک هزار زوج دانشجو از ۱۳ دانشگاه در شهر تهران و با مدیریت نهاد نمایندی دانشگاه شهید بهشتی برگزار شد. در سال ۱۳۷۹ نهاد مرکزی نمایندگان مقام معظم رهبری در دانشگاه‌ها با تشکیل ستادی مسئولیت برگزاری این جشن‌ها را در سراسر کشور بر عهده گرفت. بدین ترتیب با گسترش ابعاد کمی و کیفی جشن‌های ازدواج دانشجویی، این جشن‌ها عملاً به یک پروژه ملی در بخش برنامه‌های فرهنگی ـ اجتماعی کشور تبدیل شد.
الف) اهداف جشن ازدواج دانشجویی
۱ـ دعوت به آسان‌گیری مراسم ازدواج و ساده‌زیستی؛
۲ـ جلوگیری از گسترش فساد در قالب دوستی‌ها و ارتباطات فریبنده؛
۳ـ تشویق جوانان به ازدواج و تشکیل خانواده؛
۴ـ تقویت سلامت روان و کاهش استرس و تمرکز بر روی تحصیل؛
۵ـ سالم‌سازی محیط علمی و عاری کردن آن از مظاهر فساد و تحریکات جنسی؛
۶ـ جهت‌دهی سالم به غرایز طبیعی و جلوگیری از طغیان و انحراف آن.
مزایای ازدواج‌های دانشجویی را نیز می‌توان این‌گونه برشمرد:
۱ـ شناخت طرفین در محیط دانشجویی؛
۲ـ وجود دانشگاه به منزله پلی بین دانشجویان خواهان ازدواج و خانواده‌های آنان؛
۳ـ انجام مشاوره‌های همسرگزینی؛
۴ـ حمایت معنوی بعد از ازدواج (سازماندهی خیران، اعطای وام‌های دانشجویی درازمدت یا بلاعوض، ترغیب بانک‌ها به اعطای وام‌های کم‌بهره، ترغیب وزارت مسکن به ساخت خانه‌های ارزان قیمت و اولویت واگذاری به دانشجویان، افزایش خوابگاه متأهلین با پرداخت هزینه اجاره مسکن).
سوم) آسیب‌شناسی ازدواج دانشجویی
گاهی آشنایی‌های دختر و پسر در کلاس‌های مشترک بدون در نظر گرفتن ابعاد مختلف زندگی به ازدواج و طرفین بعداً از آن با اختلاف و واقعیت‌های زندگی، که از آن بی‌اطلاع‌اند، روبه‌رو می‌شوند. دانشجو برای کسب مدرک تحصیلی، اتمام نظام وظیفه و به دست آوردن شغل مناسب زمان زیادی از دوران جوانی خود را از دست می‌دهد که در این رهگذر باید سال‌های زیادی را در محرومیت جنسی به سر برد. دانشجویانی هم که از حمایت مالی والدین برخوردارند به علت وابستگی‌های مالی با دخالت خانواده و مسائل پیرامونی آن روبه‌رو هستند. از سوی دیگر شکاف ایجاد شده بین بلوغ جنسی و اقتصادی ناشی از اشتغال به تحصیل و شرایط اقتصادی جامعه، ارضای نیازهای روانی و جنسی را با وقفه‌ای طولانی مواجه می‌کند که این شرایط نیز به نوبه خود زمینه‌ساز فساد و کاهش بهداشت روانی در قشر پویا و آینده‌ساز کشور می‌گردد. تجربه تجرد و ازدواج ناموفق فشارهای روانی و اضطراب زیادی را برای جوانان به همراه خواهد داشت و پیامدهای ناشی از آن جامعه را به سقوط و انحطاط خواهد کشاند.
همسرگزینی و تشکیل خانواده مهم‌ترین رویداد زندگی دوره جوانی است که تا پایان عمر بر جریان حیات و سعادت فرد اثر می‌گذارد. ازدواج موفقیت‌آمیز و تشکیل خانواده باثبات تابع توانایی برای صمیمی شدن است.
مسئله ازدواج دانشجویی تنها به جوانان خواستار ازدواج مربوط و محدود نمی‌شود، بلکه یک پدیده چندبُعدی است و به مسائل فرهنگی و ارزش‌های جاری و ساری در پیکره اجتماع، خانواده‌ها و مسائل اقتصادی همچون: اشتغال، مسکن، درآمد و هزینه‌های اولیه برپایی مراسم ازدواج، مرتبط می‌گردد. اگرچه ازدواج یک نیاز و ضرورت انکارناپذیر است، اما نمی‌توان از روی اضطرار به آن تن داد یا کسی را مجبور به آن کرد؛ زیرا در این صورت تبعات منفی آن یک عمر متوجه طرفین و حتی خانواده‌های آنان می‌شود.
چهارم) موانع ازدواج دانشجویان
در یک جمع‌بندی کلی می‌توان موانع ازدواج دانشجویان را این‌گونه برشمرد. بدیهی است که اولین راهکار عملی مؤثر در فراهم‌سازی زمینه ازدواج، برطرف کردن این موانع است.
الف) مسائل اقتصادی
۱ـ نداشتن شغل و درآمد کافی؛
۲ـ نداشتن مسکن و هزینه ازدواج و مراسم سنگین آن؛
۳ـ پرهزینه شدن تشریفات ازدواج در جامعه و سخت‌گیری مضاعف توسط برخی خانواده‌ها و دختر‌ها.
ب) مسائل فرهنگی و آداب و رسوم
۱ـ در نظر گرفتن مهریه سنگین و مطالبه آن توسط برخی دخترخانم‌ها در ابتدای ازدواج، که گاهی سبب جدایی و طلاق برخی زوج‌ها و بعضاً موجب نگرانی و استرس پسران شده است.
۲ـ توقعات زیاد و سخت‌گیری‌های افراطی برخی دختران و پسران و والدین آنان در تعیین شرایط ازدواج.
ج) مسائل اجتماعی
۱ـ وجود فساد و نابهنجاری‌های اخلاقی و ارتباطات ناسالم آسان که عملاً با توجه به نداشتن شغل و درآمد، امکان ارضای نیازهای جنسی را، حتی از طریق خلاف، فراهم می‌کند.
۲ـ تأثیرپذیری از الگوهای فرهنگی در فیلم‌ها و حتی کارتون‌های غربی (توسط کودکان دیروز که جوانان امروزند).
۳ـ تحول جامعه و روابط اجتماعی از شکل سنتی به جامعه مدرن، بدون تغییر در روش‌های زندگی، همسریابی و ازدواج؛ مثلاً دختران و پسران، خودشان خواهان خواستگاری و زوج‌یابی‌اند و برخی والدین مخالف این دیدگاه.
۴ـ تنوع و افراط در آرایش، خودآرایی و عرضه کردن خود توسط زنان در مجامع عمومی، عدم رعایت شرم و حیا و تأکید صرف بر زیبایی ظاهر و مسابقه در این زمینه.
۵ـ آزادی در روابط مردان و زنان بدون رعایت مسائل دینی و ارزش‌ها، که منجر به ارتباطات نادرست و ازدواج و طلاق‌های مکرر می‌شود.
۶ـ تهاجم فرهنگی بیگانگان و ترویج ارزش‌های غربی، نمایش جاذبه‌های جنسی و تجملات از طریق وسایل ارتباطی همچون: ماهواره، اینترنت، ایمیل، چت، موبایل، فیلم‌ها، برپایی جلسات، جشن‌ها و پارتی‌های شبانه و استفاده از مشروبات الکلی، سیگار، مواد مخدر و روانگردان‌ها.
۷ـ ادامه تحصیل دختران و ورود آنان به دانشگاه و در نتیجه بالا رفتن توقعات و سخت‌گیری در انتخاب همسر.
۸ـ کثرت موارد نابهنجاری‌های اخلاقی و هنجار به نظر آمدن آنها نزد جوانان، به دلیل عدم برخورد اجتماعی و قانونی با مروجین آن.
۹ـ مشاهده تضاد طبقاتی و اختلاف زیاد در سطح درآمدها، امکانات و زرق و برق‌ها در جامعه و مقایسه فاصله خود و خانواده خویش با همسالان و خانواده‌های آنها و ایجاد بلندپروازی در دختران و پسران برای ازدواج‌های تخیلی.
۱۰ـ ارتباط با دوستان و همسالان مسئله‌دار (از جهات مختلف) و تأثیرپذیری از آنان.
۱۱ـ بدآموزی‌های تلویزیون در قالب ارائه سریال‌های فریبنده و تحریک‌کننده و ازدواج‌های ایده‌آل و دور از دسترس برای جوانان و خانواده‌ها.
۱۲ـ نبود مراکز مشاوره کافی و نبود فرهنگ مراجعه به مشاور.
د) مسائل نگرشی
۱ـ وجود مشاجره، درگیری و نارضایتی در بین اعضای برخی خانواده‌ها و تأثیر سو آن بر روی برخی از جوانان که ازدواج را مانع آرامش و آزادی می‌دانند (شکست ازدواج، افزایش طلاق و…).
۲ـ عدم اطلاع از فلسفه و ضرورت‌های ازدواج و خلاصه کردن ازدواج در تأمین نیازهای جنسی.
۳ـ عدم آموزش خانواده‌ها و نداشتن فرهنگ مراجعه به مشاور برای حل مسائل زندگی و آگاهی از ضرورت‌های ازدواج.
ه) مسائل روانی
۱ـ وجود نگرش‌های غلط که ازدواج را مانع رشد و آزادی فردی میداند (ترس از ازدواج).
۲ـ ادعای پیدا نشدن مورد مناسب و سالم برای ازدواج، به علت مشاهده موارد زیاد خلاف در جامعه و ایجاد این شبهه که همه افراد منحرف و فاسدند!
و) مسائل خانوادگی
۱ـ عدم مراقبت‌های نظارتی و اخلاقی توسط والدین و آشنایان در روابط و ارتباطات، به ویژه در محیط‌های آپارتمانی و محله‌های شلوغ (آزادی بی‌حدوحصر و عدم پای‌بندی به سنت‌ها و ارزش‌ها).
۲ـ محدود شدن ارتباطات عاطفی و خانوادگی بین بستگان و آشنایان و عدم تأمین امکان ازدواج از طریق این شبکه؛ در نتیجه کشیده شدن جوانان به خیابان‌ها و معاشرت با دوستان ناباب.
۳ـ بی‌توجهی خانواده‌ها، افکار عمومی و آشنایان و فامیل نسبت به امر ازدواج جوانان و بزرگ‌نمایی مشکلات زندگی و شرایط ازدواج.
۴ـ حمایت‌های افراطی، کنترل بیش‌ازحد و سخت‌گیری برخی خانواده‌ها و در مقابل، رها کردن عدم و حمایت برخی دیگر.
ز) مسائل اعتقادی
۱ـ ضعف باورها، اعتقادات دینی و اخلاقی و نداشتن توکل کافی به خداوند.
۲ـ عدم اطلاع و آگاهی دقیق از مبانی دینی و فلسفه احکام در روابط زن و مرد.
ح) قوانین و مقررات
۱ـ آسان شدن طلاق و مطلقه ماندن عده زیادی از زنان و مجرد ماندن مردان و تأثیر این امر بر اطرافیان و جوانان.
۲ـ عدم کنترل میزان مهریه و قابل مطالبه بودن آن توسط زن و به اجرا گذاشتن آن، به رغم ناتوانی مرد در پرداخت مهریه، که منجر به تنش، طلاق و جدایی می‌شود.
پنجم) راهکارهای ایجاد و ترویج ازدواج صحیح دانشجویی
۱ـ تشکیل مؤسسه ملی خانواده برای سیاست‌گذاری در مورد مسائل کلان خانواده در سطح کشور و هماهنگی و همسویی نهادهای مرتبط با امور خانواده.
۲ـ حمایت عملی از نهاد خانواده و آسان‌سازی ازدواج و تقویت آن از طریق اصلاح قوانین و مقررات (به ویژه برای دانشجویان).
۳ ـ ارائه تسهیلات و خدمات ویژه برای تهیه مسکن و اعطای وام برگزاری مراسم ازدواج به خانواده‌ها و دانشجویان.
۴ـ سیاست‌گذاری صحیح در مورد کنترل فیلم‌نامه‌ها و ساخت برنامه‌های صداوسیما.
۵ـ اطلاع‌رسانی به طُرق مختلف و انجام کارهای فرهنگی، آموزشی و هنری برای تقویت و تحکیم خانواده، آسان‌سازی ازدواج، بیان آثار زیان‌بار طلاق، و ترویج فرهنگ مشاوره.
۶ـ تدوین کتب آموزشی درباره مسئله ازدواج و تشکیل خانواده و اجباری کردن گذراندن دوره‌های مهارت‌های زندگی برای جوانان قبل از عقد.
۷ـ ایجاد سازوکارهای قانونی برای تعیین مهریه متناسب با توان افراد.
۸ـ تغییر و اصلاح نگرش‌ها و باورها از طریق تقویت مبانی دینی و اخلاقی درباره اهمیت ازدواج و سنت‌ها.
۹ـ استفاده از عناصر و ابزارهای فرهنگی مؤثر، مثل استادان دانشگاه، فرهنگیان، روحانیان، معتمدین محل، ائمه جماعت مساجد، و ساخت فیلم‌ها و سریال‌های نزدیک به واقعیت‌ها و مسائل تشکیل خانواده در قشرهای مختلف، با تأکید بر وضع مطلوب و با استفاده از نظریات جوانان و خانواده‌ها و پخش آنها در تلویزیون.
۱۱ـ یکی دیگر از مهم‌ترین موضوعاتی که باید به آن توجه خاص شود، آموزش مسائل زناشویی و جنسی به جوانان است. جوانان ناآگاهانه ازدواج می‌کنند و لذت لازم را از این پیوند نمی‌برند. آموزش مسائل جنسی و زناشویی یک امر واجب است که به تفکیک جنس برای دختر و پسر در دانشگاه‌ها باید تدریس شود. علاوه بر این به دلیل اهمیت ارتباط دختر و پسر در دوران دانشجویی و قبل از ازدواج، چگونگی این ارتباط نیز نیاز به آموزش دقیق دارد.
۱۲ـ مسائل اقتصادی مهم‌ترین عامل در ازدواج موفق دانشجویی است. پول و عوامل کسب آن، کلید حل ازدواج است. لذا تا زمانی که داشتن شغل ثابت به هر شکل (رسمی و غیررسمی) در دوران دانشجویی، امکان‌پذیر نباشد، تشویق دانشجویان به ازدواج، غیرعاقلانه به نظر می‌رسد. برای حل این معضل تأسیس دفتری به عنوان رابط دانشگاه با مراکز صنعتی و سازمان‌های دولتی به منظور کاریابی و نیز دایر کردن صندوق‌های رفاه دانشجویی امری ضروری است.
به دلیل برخورد دانشجویان و گرایش‌های مختلف فرهنگی در محیط دانشگاه، برای جلوگیری از اختلافات و کمرنگ کردن تفاوت‌های فرهنگی، مواردی چون تفاوت‌های طبقاتی، تحصیلی و جسمانی در انتخاب همسر حتماً در نظر گرفته شود.
پایش سبک زندگی، شماره هفتم، خرداد ماه ۱۳۹۴، صفحات ۱۲۴-۱۳۰.