از زندان سکندر ناامیدی تا ملک سلیمان امید

«من مدت 3 سال است که از زندگی ناامید شده‌ام و یک یا دو بار هم تصمیم به خودکشی گرفته‌ام؛ اما به‌دلیل گناه کبیره بودن آن در برزخی قرار گرفته‌ام که نمی‌دانم چه‌کار کنم؟ من بیکار هستم و شغلی ندارم. وقتی تصمیم گرفتم که برای خود همدمی اختیار کنم، همه خانواده‌ها گفتند که جوان شما بی‌کار است و رشته او موقعیت شغلی ندارد؛ درصورتی‌که من رشته خود را دوست دارم. جالب اینجاست که من تمام مستحبات و واجبات را به‌موقع انجام می‌دهم و جوان چشم‌چران، الکلی و معتاد نیز نیستم؛ ولی با این وضعیت، نمی‌دانم چه‌کار کنم؛ چون برای من دیگر این زندگی ارزشی ندارد و هیچ لذتی در آن نمی‌بینم. بارها از خدا درخواست کردم و گفتم: «ای خدا! کاش در زمان جنگ، سنم کفاف می‌داد تا بروم به جبهه و شهید بشوم.»؛ ولی افسوس! شرمنده شهدا شدیم و باید این دنیای کثیف و متعفن را ببینیم. لطفاً مرا راهنمایی کنید.»

1) مقدمه

این روزها کم‌وبیش با چنین حرف‌ها و تصویرهایی مواجه می‌شویم؛ حتی گاهی آدم خیال می‌کند، تریپ افسردگی و ناامیدی برداشتن برای برخی افراد نوعی کلاس گذاشتن و پیروی از مد است؛ بااین‌حال قطعاً برای بسیاری بیان حس واقعی‌شان نسبت به زندگی و روزگارشان است. چیزی که در زندگی این افراد گم شده، امید است. امید واژه‌ای است که حتی شنیدن آن‌هم خوشایند است. امید چیست و در آموزه‌های دینی و نیز پژوهش‌های روان‌شناختی چه جایگاه و تصویری دارد؟ خود من و شما چقدر امید داریم؟ و اگر بخواهیم آن را در خودمان یا دیگران تقویت کنیم چه راهکارهایی پیش روی ماست؟ این‌ها پرسش‌هایی است که در این مقاله به آن‌ها پاسخ داده می‌شود.

1) امید در آموزه‌های اسلامی

یکی از مفاهیم بلند در آموزه‌های اسلامی مفهوم امید است که هم قرآن کریم و هم روایات اهل‌بیت 8 به آن پرداخته‌اند. در آموزه‌های دینی مفهوم امید با واژه «رجا» بیان شده است. رجا به‌معنای انتظار امری محبوب و پسندیده است که بیشتر اسباب و موجبات آن فراهم شده باشد. البته واژه‌های دیگری هم در آموزه‌های دینی به‌کار رفته است که مرتبط با امید هستند؛‌ برای مثال واژه‌هایی مانند أمل، طمع، تمنی؛ اما نزدیک‌ترین آن‌ها به آنچه ما فارسی‌زبانان از واژه امید می‌فهمیم، رجا است.[1] بررسی آیات مربوط به رجا نشان می‌دهد که از دیدگاه قرآن، امید مفهومی مثبت است؛ برای نمونه در قرآن به امید به دیدار پروردگار اشاره شده است.

فَمَنْ کانَ یرْجُو لِقَاءَ رَبِّهِ فَلْیعْمَلْ عَمَلًا صَالِحًا وَلَا یشْرِک بِعِبَادَه رَبِّهِ أَحَدًا[2]

بگو من هم مثل شما بشری هستم و [لی] به من وحی می‌شود که خدای شما خدایی یگانه است پس هرکس به لقای پروردگار خود امید دارد باید به کار شایسته بپردازد و هیچ‌کس را در پرستش پروردگارش شریک نسازد.

باید توجه داشت که ممکن است گاهی تحت تأثیر القائات شیطان یا خواسته‌های نفس اماره، شخصی انتظار تحقق هدفی را بکشد که ازنظر عقل و شرع پسندیده نیست؛‌ در این‌صورت از آن با واژه‌های دیگری مانند «أمانی» یاد می‌شود؛ همان‌گونه که قرآن کریم سخنان شیطان را این‌گونه نقل می‌کند:

لَأُضِلَّنَّهُمْ وَلَأُمَنِّینَّهُمْ وَلَآمُرَنَّهُمْ فَلَیبَتِّکنَّ آذَانَ الْأَنْعَامِ وَلَآمُرَنَّهُمْ فَلَیغَیرُنَّ خَلْقَ اللَّهِ…[3]

و آنان را سخت گمراه و دچار آرزوهای دور و دراز خواهم کرد و وادارشان می‌کنم تا گوش‌های دام‌ها را شکاف دهند و وادارشان می‌کنم تا آفریده خدا را دگرگون سازند…

در روایات اهل‌بیت (ع) نیز به نقش مهم زندگی در امید اشاره شده است؛ برای نمونه پیامبر اکرم (ص) می‌فرماید:

إنَّمَا الأمَلُ رَحمَه مِنَ اللهِ لِأُمَّتی، لَولا الأمَلُ مَا أرضَعَت أُمٌّ وَلَداً و لا غَرَسَ غارِسٌ شَجَراً[4]

امید و آرزو داشتن رحمتی از سوی خداوند برای امت من است، اگر امیدواری نبود، مادری فرزند خود را شیر نمی‌داد و کشاورزی درختی نمی‌کاشت.

هرچند از آرزوهای باطل و دور و دراز که همراه با فراموش کردن خدا و آخرت و پشت کردن به آن‌هاست پرهیز داده شده‌ایم؛‌ برای مثال حضرت علی (ع) می‌فرماید:

اَیّها الناسُ! وَ اِنَّ اَخْوَفَ مَا اَخافُ عَلَیْکُمُ اثْنانِ: اتِّبَاعُ الْهَوَی وَ طُولُ الاْمَلِ. فَامّا اتِّباعُ الْهَوی فَیَصُدُّ عَنِ الْحَقِّ، وَ امَّا طُولُ الاَمَلِ فَیُنْسِی الاْخِرَه[5]

ای مردم! بدانید که ترسناک‌ترین چیزی که از آن بر شما می‌ترسم، دو چیز است: پیروی از هوا و هوس و آرزوهای طولانی. پیروی از هوا و هوس، انسان را از حق باز می‌دارد و آرزوهای طولانی آخرت را به‌دست فراموشی می‌سپارد.

2) امید از منظر روان‌شناسی

یکی از مفاهیمی که امروزه در روان‌شناسی مثبت‌نگر بدان توجه زیادی شده امید[6] است. ازنظر چارلز ریچارد اسنایدر[7]، بنیان‌گذار نظریه امید در روان‌شناسی، امید انتظار مثبت برای دست‌یابی به هدف‌ها است. این انتظار مثبت خود دارای دو جنبه گذرگاه و عامل (فرد) است؛ به‌بیان‌ دیگر، امید دارای دو سازه است: یکی توانایی یافتن مسیرهایی برای رسیدن به هدف‌های مطلوبی که در راه رسیدن به آن‌ها موانعی وجود دارد و دیگری توانایی فرد در ایجاد انگیزه در خود برای شروع و تداوم حرکت در این مسیرها.[8]

از تعریف بالا به‌دست می‌آید که امید فرآیندی شناختی است که البته آثاری هیجانی هم دارد؛ بنابراین امید صرفاً یک حالت هیجانی منفی نیست که تنها در لحظه‌های تاریک زندگی پدیدار شود؛‌ بلکه امری شناختی و مبتنی بر تأمل و تفکر است که افراد به‌وسیله آن به‌صورت فعال برای دست یافتن به هدف‌هایشان تلاش می‌کنند؛‌ در حقیقت امید فرآیندی است که طی آن، فرد اهداف خود را مشخص می‌کند و راهکارهایی برای رسیدن به آن‌ها می‌سازد و انگیزه لازم برای اجرای آن راهکارهای را هم در خود ایجاد و در طی مسیر حفظ می‌کند.[9]

3) مؤلفه‌های امید از دیدگاه اسلام

با بررسی نظری مفهوم امید از دیدگاه اسلام، مشخص می‌شود که این مفهوم دارای چهار مؤلفه اساسی است که عبارت‌اند از هدف، تکیه‌گاه امـید، اسـباب و تلاش؛ به این معنا از دیدگاه آموزه‌های اسلامی، انسانِ امیدوار کسی است که اهدافی دارد، برای رسیدن به اهدافش تنها توانایی‌های خود را نمی‌بیند؛ بلکه نیروی بی‌نهایت پروردگار را نیز در محاسبات خود وارد می‌کند و به آن تکیه می‌نماید؛ البته از اسباب و علل غافل نمی‌شود و با استفاده از آن‌ها برای رسیدن به اهدافش تلاش می‌کند.[10]

نکته مهم دیگری که در اینجا باید به آن توجه داشت این است که هرکدام از مؤلفه‌های مذکور دارای زیرشاخه‌هایی هستند که در ادامه هرکدام را جداگانه بررسی می‌کنیم.

مؤلفه هدف دارای دو زیرشاخه است که عبارت‌اند از: ۱. مطابقت با واقع 2. قابلیت دستیابی؛ یعنی اینکه از دیدگاه اسلام فرد امیدوار اهدافی را برای خود تعریف می‌کند که واقع‌بینانه باشند و قابل‌ دستیابی. مؤلفه تکیه‌گاه دارای زیرشاخه‌های زیر است: 1. آگاه بودن 2. مهربانی3. قادر بـودن 4. اعتماد و حسن ظن به تـکیه‌گاه؛ به این معنا که انسان امیدوار باور دارد که تکیه‌گاه او یعنی خدای متعال هم آگاه از احوال اوست و هم مهربان است و به نیازهای او توجه دارد و هم توانایی نامحدودی دارد که می‌تواند او در هر شرایطی یاری کند و در کنار همه این‌ها این فرد نسبت به او خوش‌گمان است. مـؤلفه اسباب شامل زیرشاخه‌های زیر است:‌ 1. باور به اسباب فرامادی 2. اصالت اسباب فرامادی 3. قابل پیش‌بینی نبودن راه‌حل‌ها؛ بر اساس این مؤلفه، انسان امیدوار در کنار استفاده از اسباب مادی به اسباب فرامادی و غیبی نیز باور دارد و از آن‌ها نیز استفاده می‌کند و همین امر باعث می‌شود که در مواردی که راه‌حل‌های پیش‌بینی شده مبتنی بر اسباب مادی ناکارآمد می‌شوند، ناامید نشود؛ زیرا همواره این انتظار در او هست که دستی از غیب برون آید و کاری بکند و سرانجام مؤلفه تلاش و کوشش دربرگیرنده موارد ذیل است: 1. عمل کردن متناسب با هـدف 2. تـحمل سختی‌های تلاش؛ توضیح آنکه انسان دارای روحیه امید، راه مناسب برای رسیدن به هدفش را پیدا می‌کند و گاه حتی راه‌های متعددی را در نظر می‌گیرد تا متناسب‌ترین آن‌ها را در هر شرایطی به‌کار گیرد، علاوه بر آن، صرفاً به آرزو و خیال‌پردازی اکتفا نمی‌کند؛ بلکه به میدان می‌آید و دست به‌عمل می‌زند و سختی‌های راه را تحمل می‌کند تا بر موانع یکی پس از دیگری غلبه کند و به اهدافش برسد.[11]

4) سنجش میزان امیدواری

برای سنجش میزان امیدواری افراد، سه نفر از پژوهشگران مسلمان کشورمان[12] بر اساس منابع اسلامی مقیاسی را تهیه و اعتبارسنجی کرده‌اند که دارای ۳۳ پرسش است و متناسب با مؤلفه‌های امیدواری است که پیش‌ازاین بیان شد. شما خواننده محترم می‌توانید برای سنجش میزان امیدواری در خود، به پرسش‌های جدول زیر پاسخ دهید.

گزینه‌ای را که بیان‌گر دیدگاه شما درباره هر پرسش است انتخاب کنید	کاملاً موافقم	موافقم	مخالفم	کاملاً مخالفم
1. در زنـدگی به‌دنبال حقیقت هستم.
2. بـه‌دنـبال خواسته‌هایی هستم که دستیابی بـه آنـ‌ها ممکن است.
3. خداوند به اهدافی که در زندگی انتخاب کرده‌ام آگاه است.
4. مهربان بـودن خـدا، در رسیدن به اهدافم کمکم مـی‌کند.
5. تـوانا بـودن خداوند به مـن قـوت قلب می‌دهد.
6. به‌احتمال‌قوی در رسیدن به اهدافم، خداوند نتیجه خوبی شامل حالم می‌کند.
7. در رسیدن به اهدافم امور و زمـینه‌های مـعنوی تأثیرگذارند.
8. امور معنوی بیشتر از امـور مـادی مرا بـه خـواسته‌هایم مـی‌رسانند.
9. از راهی که اصلاً پیـش‌بینی آن را نمی‌کردم برخی اوقات نیازهایم برآورده می‌شود.
10‌. کارهایی که انجام می‌دهم متناسب با خواسته‌هایم هستند.
۱۱. اگرچه سختی‌هایی در راه رسیدن به اهدافم هست، بـا صـبر و تـحمل آن‌ـها را پشـت سر می‌گذارم.
12. هـدف‌هایی را دنـبال می‌کنم که خیالی و پوچ نیستند.
13. اهدافم قابل‌دستیابی هستند.
14. چون خداوند از مشکلاتم آگاه است، احساس خـوبی دارم.
15. کـم‌کاری‌ها و خـطاهای من، کوچک‌تر از لطف و رأفت خداوند است.
16. تـوانا بـودن خـداوند، مـرا در رسـیدن بـه خواسته‌هایم یاری می‌کند.
17. با تکیه بر خدا، کارهایی که می‌کنم سرانجام خوبی دارند.
18. در رسیدن به خواسته‌هایم از خواندن قرآن، اقامه نماز، انفاق در راه خدا و توسل به ائمه 8 کمک مـی‌گیرم.
19. در رسیدن به خواسته‌هایم به امور معنوی بیشتر از امور مادی اطمینان دارم.
20‌. بااینکه درها به رویم بسته شده‌اند و احتمال حل شدن کارم را نمی‌دهم، اما کارم حل می‌شود.
21. برای رسیدن به اهـدافم، کـارهای متناسب با آن‌ها انجام می‌دهم.
22. به‌خاطر شیرینی نتایج آینده، تلخی کنونی را تحمل می‌کنم.
23. برخی معتقدند در انتخاب هدف واقع‌بین نیستم.
24. مهم نیست که اهدافم قابل‌دستیابی باشند.
25. فکر مـی‌کنم خـداوند تمام خواسته‌های مرا نمی‌داند.
26. هرگاه در رسیدن به خواسته‌هایم دچار خطا و لغزش گردم ناامید می‌شوم.
27. هیچ‌کس قادر به برآورده کردن نیازهای من نـیست.
28. چـون بر خداوند تکیه نموده‌ام، مـوفقیت نـصیبم خواهد شد.
29. در رسیدن به هدف‌ها، فقط امور دنیایی (مادی) را لازم دارم.
30. در تأمین اهدافم، نقش امور مادی بیشتر از امور معنوی است.
31. حتی وقتی درها به رویم بـسته بـاشد، باور دارم که هنوز راهـی وجـود دارد.
32. برخی معتقدند کارهایی که انجام می‌دهم، متناسب با اهدافم نیست.
33. اگر موانعی هم در راه رسیدن به اهدافم باشد، باز دست از کار و تلاش برنمی‌دارم.

 

شیوه نمره‌گذاری

حال باید مجموع نمره‌های خود را به دست آورید؛ با این توضیح که به هرکدام از گزینه‌های کاملاً موافقم ۴ نمره تعلق می‌گیرد، به هرکدام از گزینه‌های موافقم ۳ نمره، به هرکدام از گزینه‌های مخالفم ۲ نمره و به هرکدام از گزینه‌های کاملاً مخالفم ۱ نمره. توجه داشته باشید که در این مقیاس، پرسش‌های 23‌، 24‌، 25، 26، 27، 29، 30 و 32 نمره معکوس دارند؛ به این معنا که برای مثال اگر کسی در پرسش شماره ۲۳ گزینه کاملاً موافقم را انتخاب کرده باشد، باید به آن نمره ۱ بدهد و اگر گزینه موافقم را انتخاب کرده باشد باید به آن نمره ۲ بدهد و اگر گزینه مخالفم را انتخاب کرده باشد باید به آن نمره ۳ بدهد و اگر گزینه کاملاً مخالفم را انتخاب کرده باشد، باید به آن نمره ۴ بدهد و همین‌طور سایر پرسش‌هایی که نمره معکوس دارند. گفتنی است که حداقل نمره یعنی نمره 33، نشانگر امید پایین و حداکثر نمره یعنی نمره 132 نشان‌دهنده امید بالا در فرد است.[13]

5) راهکارها افزایش امید

روشن است که هرچقدر روحیه امید در انسان بیشتر باشد، احتمال موفقیت او در زمینه‌هایی مادی و معنوی، دنیوی و اخروی بیشتر خواهد بود؛ بنابراین اهمیت دارد که بدانیم چه راهکارهایی برای افزایش امید وجود دارد تا هم برای ارتقای آن در خودمان از آن‌ها بهره بگیریم و هم برای تقویت این روحیه در دیگران؛ شاید از این طریق مانع از فروش زیر قیمت جوراب‌های بنده‌ای از بندگان خدا شویم!

یک) تقویت باورهای مذهبی

باورهای مذهبی نقش بسیار مهمی در امیدواری انسان دارند. دو نفر را مقایسه کنید که هر دو اهدافی در زندگی دارند و برای رسیدن به آن‌ها برنامه‌ریزی و تلاش می‌کنند؛ اما یکی از آن‌ها به خدا و مهربانی و قدرت بی‌پایان او اعتقاد دارد و بر او توکل می‌کند و دیگری تنها خود و توانایی‌های محدودش را می‌بیند. کدام از این دو در طی مسیر دشوار رسیدن به اهدافشان امیدوارترند و دورتر از ناامیدی؟ روشن است که فردی که به‌خدای مهربان و قادر باور دارد امیدوارتر است؛ زیرا حتی وقتی همه درها به روی او بسته شده باشند، باز احتمال این را می‌دهد که خدای تعالی از راهی که بر همگان پوشیده است، به یاری او بیاید و دری را به رویش باز کند. در آیات قرآن نیز بارها بندگان به توکل بر خدا سفارش شده‌اند و پایه توکل بر خدا داشتن باورهای صحیح نسبت به خدا و صفات و نام‌های زیبای اوست؛ برای نمونه خدای تعالی در قرآن کریم می‌فرماید:

وَتَوَکلْ عَلَی الْحَی الَّذِی لَا یمُوتُ وَسَبِّحْ بِحَمْدِهِ وَکفَی بِهِ بِذُنُوبِ عِبَادِهِ خَبِیرًا[14]

و بر آن زنده که نمی‌میرد توکل کن و به ستایش او تسبیح گوی و همین بس که او به گناهان بندگانش آگاه است

دو) تقویت مهارت مثبت‌اندیشی

یکی از راهکارهای تقویت امید، آموختن و تقویت مهارت مثبت‌اندیشی است؛ مهارت یا عدم مهارت در این شیوه تحلیل حوادث زندگی نقش مهمی در امیدواری یا نامیدی افراد و به‌تبع آن در موفقیت یا ناکامی آن‌ها دارد.

منظور از مهارت مثبت‌اندیشی مهارت در فکر کردن به‌صورت متفاوت نسبت به حوادث و رویدادهای مثبت و منفی زندگی است. در آموزش این مهارت افراد تشویق می‌شوند تا تجربه‌های مثبت و خوب خود، نقاط قوت خویش و نیز نقاط قوت دیگران و نیز توانایی‌های نهفته خود را بازشناسی کنند و از آن‌ها برای افزایش احترام و اعتماد به خود استفاده کنند؛ همچنین آن‌ها می‌آموزند تا در جهان فعال باشند و مسیر زندگی‌شان را خود رقم بزنند نه اینکه همانند کاهی در دست طوفان حوادث باشند تا تندبادها آن‌ها را هر بار به سویی ببرند.[15]

مثبت‌اندیشی در آموزه‌های اسلامی نیز چهره روشن و درخشانی دارد؛ برای مثال تأکید فراوانی که بر شکر کردن خداوند شده است، تشویق ما به مثبت‌اندیشی است؛ زیرا همواره شکر یا برای موضوعی خوش‌آیند است مثل سلامتی، ثروت، جوانی و… یا برای امری ناخوش‌آیند مانند بیماری، فقر، پیری و… در حالت اول پیش‌نیاز شکر، شناخت نعمت است و به تعبیری دیدن آنچه خدا به ما داده است و از پرتو لطف او داریم و در حالت دوم تفسیر مثبت چیزهایی است که به‌ظاهر منفی هستند. شاید برای برخی خوانندگان عزیز بپرسند که شکر بر نعمت‌ها را می‌دانیم؛ اما شکر بر سختی‌ها دیگر چه معنایی دارد و چگونه ممکن است؟

در پاسخ می‌گوییم اگر به فواید مشکلات و سختی‌ها توجه کنیم، خواهیم دید که رخدادهای ناخوش‌آیند هم سزاوار شکر ما هستند؛ برخی از فواید بلاها و سختی‌ها عبارت‌اند از: افزایش توجه ما به خداوند، کاهش یا از بین بردن نخوت و تکبر در ما، ایجاد همدلی و هم‌دردی در ما نسبت به نیازمندان و دردمندان، برانگیختن خلاقیت، ایجاد زمینه دریافت پاداش‌های اخروی، به یاد قیامت افتادن، قطع دل‌بستگی بیش‌ازحد ما به دنیا و… و لذا می‌بینیم هنگامی‌که پیامبر اکرم (ص) به حضرت علی (ع) خبر داد که در آینده شهید خواهد شد و از او پرسید که در صبر او در آن‌وقت چگونه خواهد بود، حضرت علی (ع) پاسخ داد:

[برای من] این از موارد صبر نیست؛ بلکه جای مژده و شکرگزاری است.

لَیسَ هذا مِنْ مَواطِنِ الصَّبْرِ، وَلکنْ مِنْ مَواطِنِ الْبُشْری وَالشُّکرِ[16]

6) نتیجه‌گیری

یکی از مفاهیم مثبت در زندگی هر انسانی که نقش زیادی در موفقیت او می‌تواند داشته باشد، امید است. امید در آموزه‌های دینی با واژه‌های متعددی ازجمله رجا بیان شده است. پژوهش‌های روان‌شناختی فراوانی نیز درباره این موضوع شده و راه‌هایی نیز برای سنجش آن در افراد مشخص شده است؛ برای تقویت امید در خود و دیگران راهکارهایی وجود دارد که از آن میان می‌توان به تقویت باورهای مذهبی و نیز تقویت مهارت مثبت‌اندیشی اشاره کرد.

7) منابع

* قرآن کریم

* نهج البلاغه

1. پرچم، اعظم و مریم فاتحی‌زاده و زهرا محققیان، «ابعاد سه‌گانه نظریه امید اسنایدر و تطبیق آن با دیدگاه قرآن کریم»، فصلنامه، تحقیقات علوم قرآن و حدیث، سال دهم، شماره 19، بهار و تابستان 1392، علمی-پژوهشی (وزارت علوم)/ISC (30 صفحه – از 1 تا 30).
2. جندقی، غلامرضا و عباس پسندیده و محمود خلیلیان شلمزاری، «ساخت و روایی‌سنجی مقیاس امید بر اساس منابع اسلامی»، فصلنامه روانشناسی و دین، شماره 21، بهار 1392، (از صفحه 61 تا 78).
3. درگاهی، شهریار و فرشاد محسن زاده، کیانوش زهراکار، «تأثیر آموزش مهارت مثبت‌اندیشی بر بهزیستی روان‌شناختی و کیفیت رابطه زناشویی ادراک‌شده زنان نابارور»، فصلنامه روان‌شناسی مثبت، شماره 3، پاییز 1394، علمی-پژوهشی (وزارت علوم) (14 صفحه – از 45 تا 58).
4. دیلمی، حسن بن محمد، أعلام الدین فی صفات المؤمنین، محقق: مؤسسة آل البیت علیهم السلام لإحیاء التراث، قم، مؤسسة آل البیت علیهم السلام لإحیاء التراث، 1366.
5. نهج البلاغه (ترجمه دشتی) علی بن ابی طالب (ع)، گردآورنده: شریف الرضی، مترجم: محمد دشتی، قم، نشر مشهور، 1379.

 

[1]. پرچم، «ابعاد سه‌گانة نظریه امید اسنایدر…»، ص ۷-۸.

[2]. کهف: ۱۱۰.

[3]. نساء: 119.

[4]. دیلمی، أعلام الدین فی صفات المؤمنین، ص 295.

[5]. نهج‌البلاغه: خ ۴۲.

[6]. Hope

[7]. Charles Richard Snyder

[8]. پرچم، «ابعاد سه‌گانة نظریه امید اسنایدر…»، ص 6، (پس از حذف ارجاعات لاتین).

[9]. همان.

[10]. جندقی و دیگران، «ساخت و روایی‌سنجی مقیاس امید بر اساس منابع اسلامی»، ص ۶۷ و ۷۸.

[11]. همان.

[12]. غلامرضا جندقی، عباس پسندیده و محمود خلیلیان شلمزاری.

[13]. جندقی و دیگران، «ساخت و روایی سنجی مقیاس امید بر اساس منابع اسلامی»، ص ۶۶ تا ۷۶.

[14]. فرقان: ۵۸.

[15]. درگاهی و دیگران، «تأثیر آموزش مهارت مثبت‌اندیشی بر بهزیستی روان‌شناختی…»، ص ۴۷.

[16]. نهج‌البلاغه، خطبة 156.