الکل چیست؟

الکل، مایعی آلی و ترکیب‌یافته از هیدروژن، اکسیژن و کربن است که در عصر حاضر، با پیشرفت روزافزون دانش و فن، کاربردی گسترده در عرصه زندگی بشر، یافته است.
در علم شیمی، هر جسم شیمیایی که از یک هیدروژن و یک اکسیژن تشکیل یافته به‌صورت oH نمایان و شناخته می‌شود، الکل گویند؛ و ازاین‌روست که ازنظر علم شیمی، بسیاری از ماده‌ها، مانند اسید تارتریک  موجود در آبغوره و تارترات‌های موجود در انگور و کشمش و دوشاب و سرکه و گلیسیرین موجود در روغن‌ها و کره‌ها و گلیسیرین خالص طبی نیز، الکل شمرده می‌شوند.

۱)    اقسام الکل

الکل‌ها بسته به نوع کربن که به گروه OH پیوند دارد به الکل‌های نوع اول (primary)، الکل‌های نوع دوم (secondary) و الکل‌های گونه سوم (tertiary) طبقه‌بندی می‌شوند.
فرمول ساختمانی الکل‌ها به‌صورت زیر است:

همچنین الکل‌ها را می‌توان به دو روش نام‌گذاری کرد: نخست آن‌که به آخر اسم هیدروکربوری که الکل از آن مشتق می‌شود کلمه اُل (اه) بیفزایند، مانند متانول، اتانول، پروپانول و غیره و دو این‌که نام گروه آلکیل کلمه الکل بیفزایند، مانند متیل الکل، بوتیل الکل و اتیل الکل.  از میان الکل‌ها متانول (متیل الکل) و اتانول (اتیل الکل) از همه مهم‌تر است.

الف) متانول. متیل الکل (الکل متیلیک) (Methyl)(ch۳oh)

این ماده الکلی، دارای نقطه ذوب ۹۷- و نقطه‌جوش ۶۵ است. متیل الکل به‌عنوان الکل چوب شناخته شده است؛ زیرا می‌توان آن را از تقطیر تخریبی چوب به‌دست آورد.  چون اگر چوب را در ظرف سربسته بدون هوا تا  l۳۰۰ درجه سانتی گراد گرم کنند، متیل الکل به‌دست می‌آید. در صنعت، بیشتر متیل الکل مورد نیاز را از واکنش گازهای مونواکسید کربن و هیدروژن در مجاورت کاتالیزور اکسید روی، تهیه می‌کنند.  متیل الکل بسیار سمی است. آشامیدن آن، موجب کوری و حتی مرگ می‌شود. به‌عنوان حلاّل و ماده اولیه برای تهیه بسیاری از ترکیب‌های آلی، به‌طور گسترده به‌کار می‌رود.

ب‌)    اتانول (الکل اتیلیک) ـ اتیل الکل

اتیل الکل (CH۳CH۲OH) نه‌تنها قدیمی‌ترین ترکیب شیمیایی آلی سنتزی است که به‌وسیله بشر مورد استفاده قرار گرفته است؛ بلکه یکی از مهم‌ترین ترکیب‌های آلی نیز به‌شمار می‌آید.  اگر الکل، بدون هیچ پسوند و یا پیشوندی به‌کار رود، مقصود الکل اتیلیک یا اتانول است و در این نوشتار نیز، هرکجا واژه الکل، بدون افزودن کلمه دیگر، به‌کار برده شود، مراد همین نوع الکل است. این همان الکلی است که رازی آن را کشف کرده است.

۲)    نحوه جذب الکل در بدن

پس از مـصرف الـکـل حـدود ۲۰ درصـد آن از طـریق معـده جذب‌ شده و ۸۰ درصد مابقی در روده کوچک جـذب بدن می‌گردد. سرعت جذب الکل و میزان قدرت مست‌کنندگی آن به عوامل زیر بستگی دارد:
۱- پر و خالی بودن معده: چون بیشتر الکل مصرفی از طریق روده کوچک جذب بدن می‌شود؛ بنابراین اگر معده شما از غذا پر باشد، دریچه معده برای هضم غذا بـستـه شـده و عبـور الکل به روده کوچک کند می‌شود و مدت بیشتری الکل در معده باقی می‌ماند.
۲- وزن بدن: هـرچه فرد وزنش بیشتر باشد، دیرتر تحت تأثیر الکل قرار می‌گیرد؛ زیرا الکل پس از ورود به جریان خون در آب کل بدن حل‌شده و درواقع توزیع می‌شود؛ بـنـابـراین افراد سنگین‌وزن‌تر به‌خاطر آب بیشتر در بدنشان، دیرتر تـحت تأثیر الکل واقع می‌شوند.
۳- چربی بدن: به علت آنکه الکل قادر به حل شدن در چربی نیست، هرچـه مـیزان چربی بدن بیشتر باشد، فرد بیشتر تحت تأثیر قرار می‌گیرد. عـکس مـوضـوع نـیز صـدق می‌کند افراد عضلانی دیرتر تحت تأثیر قرار می‌گیرند.
۴- جنـســیت: زنـان زودتـر از مـردان تـحـت تأثیر قــرار می‌گیرند؛ حـتـی اگـر وزنشـان بـرابر باشد. علت آن این اسـت کـه میـزان چـربـی بــدن زنان بیشتر از بدن مردان است. همچنین بافت عضلانی در زنان کم‌تر از مردان اسـت. زنـان هـمچنین فاقد آنزیم تجزیه‌کننده الکل بوده (دی هیدروژناز) که به‌عنوان سـد محـافظ در معده عمل کرده و نقش تجزیه الکل را به‌عهده دارد. همچنین زنانی که از قرص‌های ضدبارداری استفاده می‌کنند، بیـشتر تحت تأثیر الکل هستند بـه‌عـلت آنـکـه قرص‌های ضدبارداری متابولیسم الکل را کاهش می‌دهند.
۵- غلظت الکل: هرچه غلظت الکل بیشتر باشد، جـذب آن بیـشتـر و سریع‌تر است.
۶- سرعت نوشیدن، محـیط مـصرف (خانه، میهمانـی، محل کار)، خـستگی (چون کبد آنزیم کم‌تری تولید می‌کند)، نوع مشروب (مشروبات گازدار جذب الکل را افزایش می‌دهند) نیز در سرعت جذب الکل و تأثیر آن، مؤثر هستند.
۷- اگر الکل همراه با دیگر قرص‌های روان گران (اکستازی) مـصرف شوند، قدرت سرکوب‌گری الکل افزایش ‌یافته و می‌تواند بسیار خطرناک باشد.
۸- افراد الکلی: افرادی که به‌طور مستمر الکل مصرف می‌کنند، نسـبـت به آن مقاومت پیدا کرده و در واقع بدنشان به مصرف الکل سازگاری پیدا می‌کند؛ بـنابـراین بـرای ایـجاد حالت مستی به الکل بیشتری نیاز دارند؛ زیرا کبدشان در پی سازش، آنزیم تجزیه‌کننده بیشتری ترشح می‌کند و فعالیت نورون‌های دستگاه عصبی و مغزشان افزایش می‌یابد.

۳)    راه‌های دفع الکل

الکل از ۴ طریق دفع می‌شود:
کـلیـه ۵ درصـد الـکل را از طریق ادرار از بـدن خارج می‌کند.
شش‌ها ۵ درصـد الـکـل را از طـریـق بازدم خـارج می‌کنند.
مقدار بسیاراندکی از طریق تعریق دفع می‌شود.
قسمت اعظم الکل توسط آنزیم‌های کـبد اکسید شـده و به اسـیـد استـیـک، دی‌اکسید کربن و آب تبدیل می‌شود.
به‌طور متوسط یک انسان معمولی قادر است ۱۵ میلی‌لیتر الـکل را در طـی یـک ساعت دفع کند.

۴)    حالات مصرف الکل

با اندازه‌گیری میزان الکل موجود در خون فرد می‌توان تعیین کـرد چه میزان فرد تحت تأثیر الکل است. در زیــر حالات ایجادشده در فرد بر اساس میزان درصد الکل درون خون بیان شده است:
مرحله نشاط‌آور (۰۳% تا ۱۲%): افزایش اعتمادبه‌نفس و شجاعت فرد، فرد پرحرف‌تر و اجتماعی‌تر می‌شود، دقـتـش کـاهش می‌یابد، چـهره افـروخته، قضاوتش مختل می‌گردد، معمولاً اولین جمله‌ای که به‌ذهنش می‌رسد را بـیان می‌کند، در حرکات ظریف مانند نوشتن دچار مشکل می‌شود.
مـرحله برانگیختگی (۰۹% تا ۲۵%): خواب‌آلوده، در درک و به‌خاطر آوردن موضوعات گذشته دچار مشکل می‌شود، واکـنش وی در بـرابـر محرک‌ها کاهش می‌یابد، حرکات بدن ناهماهنگ می‌شود، بـیـنایـی مخـتـل می‌شود و حـس چشایی و شنوایی کاهش می‌یابد.
مرحله سرگشتگی (۱۸% تا ۳۰%): فرد گیج و مـبهوت است، شـایـد نـدانـد کجاست و مشغول چه کاری است، سرگیجه دارد و تلوتلو می‌خورد، بـیـش از حد احـساساتی، خشن و یـا مـهربان می‌شود، خواب‌آلوده اسـت و درد را دیـرتـر احسـاس می‌کند، حرکات ناهماهنگ است، قادر به گرفتن شیئی که به سـمتـش پرتاب می‌شود نیست.
مرحله بهت (۴% تا ۲۵%): قادر به حرکت نیست، به محـرکات واکنش نشان نمی‌دهد، قادر به نشستن و ایستادن نیست، استفراغ می‌کند، مـمکن است بی‌هوش شود.
مرحله کما (۳۵% تا ۵۰%): فرد بی‌هوش است، احساس شدید سرما دارد، تنفس کم‌عمق و آهسته می‌شود، ضربان قلب کاهش می‌یابد، امکان مرگ وجود دارد.
مرحله مرگ: میزان ۵۰ درصد و یا بیشتر الکل در خون سبب مرگ می‌شود.

۵)    تاریخچه کشف و مصرف الکل

شواهد و مدارک به‌دست آمده از کاوش‌های باستان‌شناسی حاکی از قدمت ۱۰ تا ۱۵ هزار ساله کاربرد الکل در زندگی بشر است. سیر تحول در ساخت و مصرف مشروبات الکلی نیز خود داستانی شگفت‌انگیز است. آن‌طور که مردم‌شناسان و باستان‌شناسان اظهار داشته‌اند، پیشوایان دینی و کاهنان در هزاران سال پیش علاقه داشتند از میوه‌های کاملاً رسیده و رو به گندیدگی استفاده کنند و استدلالشان این بود که این‌گونه میوه‌ها نوعی پادزهر برای سموم بدن در خود دارند. گویا افرادی با تأسی به کاهنان، میوه‌های گندیده را خورده‌اند و در این تجربه ناخودآگاه مشروب الکلی را یافته و نوشیده‌اند. از آن پس، الکل نقش مهمی در فرهنگ بشری پیدا کرده است. گروهی از پژوهشگران تاریخ و مردم‌شناسی بر این باورند که مصرف گسترده الکل در دوران باستان به‌دلیل نبود آب سالم و غیر آلوده و نیز سالم‌تر بودن الکل در آن روزگاران بوده است. البته آبجوی آن عصر و زمان، نه فقط برای رفع تشنگی، بلکه به‌دلیل پر مایه و مغذی بودن و دربرداشتن بسیاری از ویتامین‌ها و اسیدهای آمینه مفید، از جمله خوراکی‌های مکمل به‌شمار می‌رفته است.
در خصوص روش دست‌یابی بشر به الکل و مصرف آن، بعضی معتقدند که بشر خود گیاهانی را که دربردارنده قند بوده و تخمیرشان می‌توانست منجر به تولید الکل شود، کشت کرده و لذا منکر وجود الکل به شکل طبیعی و پیش از تولید آن به‌دست انسان هستند. از این‌رو، شکل تولید به نحوی بوده که مصرف آن به سرعت گسترش یافته است و این گستردگی، از همان ادوار اولیه منجر به بروز مشکلات و مسائل اجتماعی شده است. بر این پایه، در قدیمی‌ترین و ابتدایی‌ترین متون حقوقی و قضایی که توسط بابلی‌ها تهیه شده بوده است، مقررات و قوانینی در مورد شراب‌خانه‌ها نیز به‌چشم می‌خورد و این نوشته‌ها از وجود ناهنجارهای ناشی از مصرف الکل و افراط در آن، در اولین تمدن‌های بشری بر کره خاک حکایت دارد. از تمدن‌های روم و یونان باستان نیز متونی به‌دست آمده که دربردارنده اخطاریه‌ها و احکام و اعلان‌هایی در مورد الکل و مصرف آن و ابراز نگرانی‌های عمیق در این خصوص است. از یونانی‌ها، سلت‌ها (از اقوام باستانی اروپا)، نورس‌ها (Norses) (قوم باستانی اسکاندیناوی)، سومری‌ها، مصریان و بابلی‌ها اسنادی دال بر تولید و مصرف الکل به‌دست آمده است. یونانی‌ها الهه‌ای منسوب به شراب داشتند به نام دیونیسوس (Dionysus) و رومی‌ها نیز باکوس (Bacchus) را الهه شراب خود می‌دانستند که در مجالس می‌گساری، بزم و خوش‌گذرانی، آن‌ها را پرستش می‌کردند. در دیگر مراسم نظیر خاک‌سپاری مردگان، مباحثات و مجادلات، مراسم عروسی و ازدواج، برای منصرف کردن عشاق و ایجاد جرئت و شهامت در میان جنگجویان نیز شراب‌خواری متداول بوده است. در قرون وسطی، ابتدا ساختن مشروبات الکلی از جمله وظایف زنان محسوب می‌شده است. در خصوص مشروبات الکلی اعتقاد بر این بود که فرآیند تولید شراب نوعی جنگ و ستیز بین جادوگران که سازنده آن بودند و شیطان است، به‌نحوی که حتی بعضی از این جادوگران را مخالفانشان در آتش می‌سوزاندند که آخرین مورد آن در ۱۵۹۱ م اتفاق افتاده است. به‌دنبال جادوگران، راهبان و کاهنان نیز در کسوت تولیدکنندگان الکل درآمدند که هم برای فروش و هم برای مصرف خود شراب و آبجو تولید می‌کردند. در این مورد مقررات و قوانینی نیز وضع شده بود که تا حدی شراب‌سازی راهبان محدود شود.
پیشینه‌های تاریخی نشان می‌دهد که چینی‌ها از ۴۰۰۰ سال پیش، از الکل که در واقع همان شراب و آبجوی تولیدی به روش تخمیر (Fermentation) است، به اشکال مختلف در پزشکی استفاده می‌کردند. رابطه پیچیده بین الکل و هنر درمان کردن، در مفاهیم، اصطلاحات و اختصارات حرفه‌ای پزشکی آن‌ها آمده است. در ابتدایی‌ترین روش‌های درمان در چین، داروهای مناسب هر بیماری را که می‌شناختند، از طریق افزودن بعضی گیاهان مانند زردچوبه به فرآیند تخمیر سنتی شراب از برنج آسیایی، تولید می‌کردند که شکل تکامل‌یافته امروزی آن، دم کردن گیاهان طبی در نوشابه‌های الکلی سفید و همانی است که حدود پانصد سال بعد از میلاد مسیح ابداع شده است. نسخه‌ها و تجویزهای مکتوب به‌جای‌مانده از عهد باستان چین حاکی از مصرف الکل به‌عنوان کاتالیست، در جوشانده گیاهان دارویی است. البته میزان درصد کاربرد الکل در این‌گونه موارد، چیزی در حدود یک‌درصد بوده که بدون تردید خاصیت سُکرآوری نداشته است. در جای‌جای متون و دست‌نوشته‌های چینی اشاراتی به استفاده از الکل در درمان ضعف شدید و ناگهانی (غش)، انسدادهای شدید و نفخ شکم شده است که برای هر کدام، شراب خاص خود را تجویز می‌کردند. در پزشکی سنتی چینی از الکل یا در واقع انواع شراب‌ها به‌عنوان افزودنی به گیاهان یا همان جوشانده و دم‌کرده گیاهان دارویی، استفاده می‌کردند. در این کاربردها، عمدتاً ویژگی گرم کردن و نیرو بخشیدن به خون و تشدید جریان خون مد نظر بوده است. در روش افزودن الکل به فرآیند دم کردن یا جوشاندن گیاهان دارویی، چیزی در حدود ۸۰ فرمولاسیون دارویی در سده‌های ششم و هفتم میلادی در چین رایج بوده است. از این داروها در شمار معدودی از بیماری‌ها استفاده می‌شده است. از جمله به این دلیل که مصرف الکل به هر شکل و عنوانی برای بیماری‌هایی مانند فشار خون، عوارض کبدی، انواعی از عوارض قلبی و نیز حساسیت‌های به الکل، به شدت خطرناک است.
در سنت‌های کره‌ای، خوراکی‌ها هدیه‌های طبیعت به‌شمار می‌روند و نیز الکل را نوعی دارو می‌دانند که دارای قدرت جادویی است. به‌همین دلیل، الکل سنتی کره‌ای را از گیاهان دارویی شرقی، برای تحریک اشتها، ضدعفونی کردن، تسکین، برطرف کردن درد و دیگر عوارض جسمی و روانی تهیه می‌کردند. الکل سنتی به‌ویژه از ملزومات مراسم مذهبی و عبادی کره‌ای‌ها به‌شمار می‌رفته که باعث رسیدن به احساس عمیق و مشترک میان اجدادشان و نسل جدید می‌شده است.

۶)    فرآیند تحریم الکل در اسلام

ازآنجاکه شراب از بین برنده عقل و خرد و تباهی‌آفرین و زندگی‌سوز و جامعه بر باد ده، در همه ادیان، از جمله اسلام که بر خرد بنا شده است، حرام شده و قرآن کریم، با زمینه‌سازی، این مایه خردزدا را از ساحت زندگی‌ها دور کرد و امت اسلامی را از این گناه و آلودگی بزرگ پاک گردانید.
علامه طباطبایی می‌نویسد:
«این فخر برای دین مبین اسلام، این محجه بیضاء و شریعت غرا بس است که زیر بنای احکام خود را عقل قرار داده و از پیروی هوای نفس که دشمن عقل است، نهی فرموده و از آنجایی که مردم، به قریحه حیوانیت که دارند، همواره متمایل به لذائذ شهوت هستند و این تمایل اعمال شهوانی را بیشتر در بین آنان شایع می‌سازد تا حق و حقیقت را و قهراً، مردم را که به ارتکاب آن‌ها عادت نموده، ترکش برایشان دشوار می‌شود، هرچند که ترک آن، مقتضای سعادت انسانی باشد. بدین‌جهت، خدای سبحان، مبارزه با این‌گونه عادت‌ها را تدریجاً در بین مردم آغاز کرد و با رفق و مدارا تکلیفشان فرمود. یکی از عادات زشت و شایع در بین مردم، می‌گساری بود که شارع اسلام، به‌تدریج، تحریم آن را شروع کرد و این مطلب، با تدبّر در آیات مربوط به این تحریم که می‌بینیم چهار بار نازل شده، کاملاً به‌چشم می‌خورد. بار اول فرموده:
قُلْ إِنَّما حَرَّمَ رَبِّیَ الْفَواحِشَ ما ظَهَرَ مِنْها وَ ما بَطَنَ وَ الْإِثْمَ وَ الْبَغْیَ بِغَیْرِ الْحَقِّ
این آیه در مکه نازل شده و به‌طورکلی هر عملی را که مصداق اثم باشد، تحریم کرده و دیگر نفرموده که شرب خمر هم مصداق اثم است و این‌که در آن، اثمی کبیر است.
تا این‌که آیه شریفه: (لا تَقْرَبُوا الصَّلاةَ وَ أَنتُمْ سُکَارَی) در مدینه نازل شد و تنها از می‌گساری، در بهترین حالات انسان و در بهترین اماکن، یعنی نماز در مساجد نهی کرده؛ و اعتبار عقلی خود ما و نیز سیاق آیه شریفه نمی‌پذیرد که این آیه، بعد از آیه بقره و دو آیه مائده که به‌طور مطلق از می‌گساری نهی می‌کنند، نازل شده باشد و معنی ندارد که بعد از نهی از مطلق می‌گساری، دوباره نسبت به بعضی از موارد آن نهی کنند. علاوه بر این‌که این کار، با تدریجی که گفتیم از آیات استفاده می‌شود، منافات دارد، چون تدریج عبارت از این است که اول تکلیف آسان را بیان کنند، بعداً به سخت‌تر و سخت‌تر از آن بپردازند، نه این‌که اول تکلیف دشوار را بیان کنند، بعد آسان‌تر آن را بگویند.
سپس آیه سوره بقره…. نازل شد و فرمود:
یَسْئَلُونَکَ عَنِ الْخَمْرِ وَ الْمَیْسِرِ قُلْ فِیهِما إِثْمٌ کَبِیرٌ وَ مَنافِعُ لِلنَّاسِ وَ إِثْمُهُما أَکْبَرُ مِنْ نَفْعِهِما
این آیه بعد از سوره نساء نازل شد، به بیانی که گذشت و دلالت بر تحریم هم دارد، برای این‌که در اینجا تصریح می‌کند بر این‌که شرب خمر، اثم است و در سوره اعراف به‌طور صریح بیان می‌کند که هرچه مصداق اثم باشد، خدا آن را نهی کرده است.
آنگاه دو آیه سوره مائده نازل شد و فرمود:
یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا إِنَّمَا الْخَمْرُ وَ الْمَیْسِرُ وَ الْأَنْصابُ وَ الْأَزْلامُ رِجْسٌ مِنْ عَمَلِ الشَّیْطانِ فَاجْتَنِبُوهُ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ۹۰إِنَّما یُریدُ الشَّیْطانُ أَنْ یُوقِعَ بَیْنَکُمُ الْعَداوَةَ وَ الْبَغْضاءَ فِی الْخَمْرِ وَ الْمَیْسِرِ وَ یَصُدَّکُمْ عَنْ ذِکْرِ اللَّهِ وَ عَنِ الصَّلاةِ فَهَلْ أَنْتُمْ مُنْتَهُونَ
از ذیل این دو آیه برمی‌آید که مسلمانان، بعد از شنیدن آیه سوره بقره، هنوز از می‌گساری دست بردار نبودند و به‌کلی آن را ترک نکرده بودند تا این دو آیه نازل شد و در آخرش فرمود: حالا دیگر دست برمی‌دارید، یا خیر.»

۷)    باورهای عمومی درباره الکل

در کشورهای دنیا و البته با نسبت‌های متفاوت، اسطوره‌ها یا پیش‌داوری‌هایی درباره مصرف مواد الکلی و یا به‌شکل دیگر الکلیسم وجود دارد. یکی از این داوری‌ها این است که اغلب الکلی‌ها افرادی آواره و بی‌خانمان هستند و این اندیشه به‌ویژه در اروپای غربی و آمریکا رواج بسیار دارد. امّا واقعیت آن است که الکلی‌های بی‌خانمان فقط اقلیت بسیار کوچکی از این گروه را تشکیل می‌دهند. اکثریت افراد الکلی کسانی هستند که در ردیف افراد عادی به‌حساب می‌آیند و با خانواده‌های خود زندگی می‌کنند.
دومین اندیشه رایج این است که با مخلوط کردن انواع مختلف مشروبات الکلی می‌توان به یک مستی سریع‌تر دست یافت؛ امّا آنچه که واقعیت دارد مخلوط کردن انواع مختلف مشروبات الکلی نیست؛ بلکه حجم کلی الکل مورد مصرف و مدت زمان مصرف آن است که اهمیت دارد و سرعت مسومیت با الکل را تعیین می‌کند.
سومین باور عبارت از این است که نوشیدن یک قهوه غلیظ و یا فرو بردن سر فرد مست در آب سرد می‌تواند وی را از حالت مستی خارج کند؛ درحالی‌که عملاً هیچ روش مؤثری برای طرد مسمومیت الکلی جز صبرکردن برای خروج الکل از بدن وجود ندارد و البته مدت انتظار نیز تابعی از مقدار الکل است که در خون وجود دارد.
چهارمین سوء تعبیر رایج در میان توده مردم این است که با نوشیدن فقط آبجو هیچ‌کس الکلی نمی‌شود. واقعیت آن است که کسانی که آبجو می‌نوشند در مقایسه با کسانی که نوشابه‌های دیگری، مانند ویسکی یا جین می‌نوشند بیشتر احتمال الکلی شدن دارند.
پنجمین باوری که در این زمینه وجود دارد این است که پس از نوشیدن مقداری الکل تمایلات جنسی بیشتر می‌شود؛ اما ازآنجاکه الکل بیش از آن‌که محرک باشد سست کنندة سیستم عصبی است این‌چنین باوری درست نیست و عملاً نتیجه عکس دارد.فصل‌نامه پایش سبک زندگی، سال پنجم، شماره ۲۴، بهار ۱۳۹۷، صفحات ۵۴-۶۲.