بررسي تأثير پديده هاي طبيعي بر آرامش از منظر آموزه هاي ديني (بخش اول)

یکی از مؤلفه های مربوط به چرخه زیست و زندگی انسان، فعالیتهای طبیعی است. محیط زیست شامل تمامی عوامل فیزیکی، بیولوژیکی و زیبایی شناختی است که بر افراد و جوامع تأثیر میگذارند و از آنان نیز تأثیر میپذیرند. شرایط طبیعی و محیط زیست، پیچیده عمل میکند؛ ولی از منظر بهداشت روانی، تأثیری شگرف بر جسم، روان و روح آدمی مینهد. این تأثیرات به صورت مستقیم یا غیر مستقیم و نیز کوتاه و بلندمدت، کارکرد روانی دارد و منشأ سلامتی یا بیماری فرد را فراهم می آورد. تأثیر عوامل طبیعی و زیستی برای همگان، قابل درک و لمس است و پیامدهای آن را درون خویش میتوان یافت.

یک) زمین

قرآن کریم و رهبران دینی درباره زمینه های طبیعی و عوامل زیستی حساسیتی بالا و عنایتی ویژه نشان دادهاند. در آیات با این مضامین مواجه میشویم: خداوند، زمین را برای انسان، بستر استراحت (فراش ) قرار داد، خداوند، زمین را برای انسان، آسایش و آرامش (مهد ) آفرید، خداوند زمین را آرام و مستقر (قرار ) آفرید، خداوند کسی است که ارض را جایگاه مطمئن و آرام (قرار ) جعل فرمود، او کسی است که زمین را برای انسانها هموار و رام (ذلول ) آفرید، آیا خداوند زمین را محل آرامش (مهاد ) قرار نداد؟ خداوند ارض را برای آدمیان گستراند (بساط ) و ما زمین را گستراندیم (فرش ).
آنچه در تعابیر پیشگفته مشترک و برجسته است اینکه زمین، قرارگاه و آرامگاه بشر است. این خاصیت را خالق آن به زمین داده است. میدانیم که زمین، چندین حرکت دارد. اگر یکی از این حرکتها را در شرایط آزمایشگاهی با سرعت زیاد بازسازی کنیم؛ یعنی مثلاً کرهای را با شتاب به حرکت درآوریم و درون آن چند شیء کوچک قرار دهیم، خواهیم دید که اشیا، دائم به اطراف پرتاب میشوند؛ اما هیچ شیئی از زمین، کنده و به آسمان پرتاب نمیشود. خداوند تدبیری کرد و آن اینکه میان کرات با محاسبهای بسیار دقیق، نیروی جاذبه گذارد تا ضمن عدم دفع یکدیگر، تنظیم روز و شب و تنظیم فصول، اشیای روی زمین و از جمله انسان به این طرف و آن طرف پرتاب نشوند. با اینکه سیاره بزرگ و منجمدی به نام زمین دارای حرکتهای متداخل با سرعت بسیار زیاد است، هیچ انسانی در تمام طول عمرش از زمین، ناآرامی و بیقراری نمیبیند و به اذن خدا حتی احساس نمیکند. به همین دلیل بر آرام و رامبودن زمین، بسیار تأکید شده و این، یکی از نعمتها و نشانههای بزرگ خدا دانسته شده است. حضرت علی(ع) در فرمایشی درباره آرام و همراه بودن زمین توجه نشان داد:
اللَّهُمّ رَبَّ السَّقفِ المَرفوع… وَ رَبَّ هذِهِ الإرضِ الَّتیِ جَعَلتَها قراراً للأنام؛ ای خدای آسمان برافراشته… و ای پروردگار این زمینی که آن را جایگاه آرامش مردمان قرار دادی.
خداوند تا بدان اندازه به اوضاع روحی انسان، عنایت نشان داده است که میفرماید در زمین، انواع گیاهان و درختان را به صورت شادیبخش و مفرّح آفریدیم:
وَأَنبَتَتْ مِن کلِّ زَوْجٍ بَهِیجٍ؛ و از هر نوع [رستنیهای] نیکو میرویاند.
کلمه «بهیج» از ریشه «بهج» و «بهجت» مشتق شده و به معنای سرور و آرامشی است که از زیبایی چیزی ناشی شود. خداوند میتوانست باغها، درختان و گیاهان را به گونهای بیافریند که برای انسان شادیبخش و نشاط آفرین نباشد؛ اما با ملاحظه ویژگیهای روانی انسان، پدیدههای زمینی را به گونهای خلق کرد که انسان با ملاحظه آن شاد شود، آرام گیرد و لذت ببرد.
آرامشبخشیِ طبیعت در زمین و تأثیرات محیط زیست بر سلامت روانی به گونههای مختلف قابل طرح و بررسی است. عوامل محیطی، کارکرد روانی داشته، بر رفتار و بهزیستی انسان تأثیر مستقیم دارند. مطالعه متون دینی، حکایت از آن دارد که انواع متعددی از عوامل زیستی و طبیعی در صفا، شادابی، لذت و آرامش فرد، تأثیر مستقیم و شگرف دارد.

اول) گیاهان و درختان

گیاهان و درختان از عناصر محسوس محیط طبیعی محسوب میشوند و آثاری خیرهکننده و مؤثر بر روان انسان و آرامشبخشی او ایفا میکنند. آثار درختان و گیاهان منحصر به کاهش فشار روانی در انسان نیست؛ بلکه آنها در تعادل دمای زمین، حفاظت از خاک، تأمینِ بخشی از مواد غذایی و لطافتبخشی به هوا دخالت مؤثر دارند.
نمونههای مختلفی در قرآن به چشم میخورد که جنبههای استحسانی یا زیباشناختی و نشاطزایی طبیعت، باغها، سبزهها و گیاهان را بیان کردهاند؛ از جمله تأکید بر واژه «خضر» به معنای سبزه است. در آیهای با تفصیل به عوامل زیستی و طبیعی اینگونه اشاره شده است: آبی از آسمان نازل شد، گیاهان با بارانهای آسمانی روییدند، سبزهها پدید آمدند، دانههای متراکم شکفته شدند، از شکوفهها گیاهان و درختان پدید آمدند، باغهای انگور، زیتون و انار میوه دادند، این میوهها به گونههای مختلف رنگآمیزی شدند و تمامی این امور نشانه است. خداوند با انگشت نهادن بر مفاهیمی چون گیاهان، میوههای رنگین، شکوفههای زیبا، گیاهان و سبزهها حسّ زیباشناختی انسان را ارضا میکند:
فَأَخْرَجْنَا بِهِ نَبَاتَ کلِّ شَیءٍ فَأَخْرَجْنَا مِنْهُ خَضِرًا؛ پس به وسیله آن از هرگونه گیاه برآوردیم و از آن [گیاه] جوانه سبزی خارج ساختیم.
واژه دیگری که به علت شادیبخشی و لذتآفرینی بر روان، مدنظر قرار گرفته است، لفظ «بهجت» به معنای سرور، خرسندی و آرامش است:
فَأَنبَتْنَا بِهِ حَدَائِقَ ذَاتَ بَهْجَةٍ؛ پس به وسیله آن باغهای بهجتانگیز رویانیدیم.
امام صادق(ع) به تأثیرات مثبت گیاهان و درختان در قرار و آرامش روانی انسان اشاره کرده است:
نگاه به گلهای رنگارنگ و درختان سرسبز و خرّم، چنان لذتی میبخشد که هیچ لذتی را با آن برابر نمیتوان کرد. امام صادق(ع) بیان فرمود که چهار چیز چهره انسان را روشن میکند: یکی از آنها تماشای گیاهان سرسبز و دیگری نگاه به زلال آب جاری است . از حضرت علی(ع) نقل شده است که اموری باعث نشاط، شادی و آرامش است. در روایت، واژه «نُشرَه» به معنای چیزی است که باعث راحتی و آرامش میشود و افسردگی و استرس را برطرف میکند:
اَلطّیبُ نُشرةٌ وَ العَسَلُ نُشرَةٌ وَ الرّکوُبُ نُشرَةٌ وَ النَّظَرُ إلی خَضرٍ نُشرة؛ بوی خوش، عسل، سوارکاری و نگاه کردن به مناظر سرسبز باعث نشاط و شادی میشود.
پیامبر اکرم(ص) به استشمام گل سرخ توصیه فرمود:
مَن اَرادَ أن یَشُمَّ رایحَتی فَلیَشُمّ الوَردَ الاَحمَر؛ کسی که بخواهد بوی من را استشمام بکند، گل سرخ را استشمام کند.
امیرمؤمنان(ع) نیز بوییدن گل نرگس را توصیه فرمود و آثار جسمی و روانی برای آن بیان کرد:
تَشَمَّمُوا لنَّرجِس وَلَو فی الیَومِ مُرةً وَلَوفی الاُسبُوعِ مَرّةً وَلَوَ فی الاُسبُوعِ مَرّةً وَلَو فی الشَهر مَرةً ولو فی السنةٍ مَرَّةً ولو فی الدَّهر مرةً؛ گل نرگس را استشمام کنید، هرچند یک بار در روز یا در هفته یا در ماه یا در سال یا در طول عمرتان.
رفتن به دامان طبیعت و نگاه کردن به گیاهان و سبزهزاران از بروز بیماریهای روانی پیشگیری کند؛ چنانکه در کاستن فشارهای روانی مؤثر است. تماشای گیاهان و درختان خرّم، نگریستن به گلبرگهای رنگارنگ، خیره شدن به غنچههای زیبا و باطراوت و از زیر نظر گذراندن ترکیب موزون برگها و حرکات رقصآهنگ شاخهها زیر نور زرّین خورشید، انسان را در شادی و آرامش، غرق میکند. بارش باران، زمین را زنده و شکفتن گیاهان انسان را مسرور میکند. سبزی و خرّمی، چشم هر بینندهای را مینوازد و روح هر ناظری را به شعف، نشاط و آرامش میرساند.
به راستی آیا تاکنون فکر کردهاید، چرا دوستان، همسر و خصوصاً خانمها از گرفتن گل زیبا خوشحال میشوند؟ یا اگر به استقبال کسی رفتید به او گل میدهید؟ یا حتی در مراسم تشییع جنازه برای تسلی دادن به افراد داغدیده، گل تقدیم میکنید؟ هرگاه مردی برای همسرش گلی هدیه دهد با تقدیم آن گل، تمام عشق و احساس خویش را به همسرش اهدا کرده است.
آیا به راستی میدانید چرا راه رفتن با پای برهنه بر روی چمن یا ساحل دریا کارساز است؟ اگر بتوانید پابرهنه روی سبزهها، چمنها و ساحل دریا قدم بزنید و با پوست خویش طراوت گیاهان را لمس کنید، آرامش خویش را تضمین کردهاید و به راستی آیا میدانید چرا پیادهروی در جنگل و مراتع سرسبز، روح آدمی را نوازش میدهد؟
تمامی موارد مزبور، حکایت از رازی دارد و آن اینکه گل، گیاه، درخت و سبزه، اثری فوقالعاده در آرامبخشی بشر ایفا میکند و این نقش را خدایشان به آنها داده است. آنها واقعاً بر فکر و روح ما تأثیر مینهند. این تأثیرگذاری را سببسازِ عالم به آنها عطا فرموده است.

دوم) زلال آب

آب، یکی از مهمترین عناصر در چرخه حیات موجودات زنده است. شکلگیری و استقرار تمامی موجودات زنده به آب بستگی دارد. آب در حیات گیاه، حیوان و انسان و هر موجود زندهای نقشی تعیینکننده و سرنوشتساز دارد:
وَجَعَلْنَا مِنَ الْمَاءِ کلَّ شَیءٍ حَیٍّ؛ و هر چیز زندهای را از آب پدید آوردیم.
زلال آب در تعیین سلامت روان انسان، تأثیری چشمگیر دارد و به منظور تأمین سلامت روانی، شرایطی دلپذیر را برای انسان فراهم میسازد. خداوند، چنان قدرتی در آب نهاده است که حتی نگریستن به آن میتواند روحبخش و آرامشزا باشد. پیامبر اکرم(ص) نگاه کردن به آب روان را بسیار دوست میداشت. تفریح با آب به هر شکلی که باشد در روحیهبخشی به فرد، تأثیر مستقیم دارد. شنا، قایقسواری، ماهیگیری، اسکی روی آب، نگاه به آب جاری و آبشار و غوطهور شدن درون آب از جمله اموری است که سبب فراهم آوردن فراغت، شادی و توانمندی روح میشود.
هرگونه استفاده از آب سالم و زلال به انسان، صفای درون، نشاط و شادابی میبخشد. برخی از دردهای عصبی، خستگی اعصاب، سردردهای عصبی و نیز افسردگی با آب درمان میشود. در احادیث توصیه شده که روی بدن مریض، آب سرد بریزند. همچنین استفاده از آب سرد، یکی از ابزارهای درمان بیماریهای جسمی و روانی یاد شده است.
در روایات آمده است که آب زمزم، انسان را از رنج و ترس میرهاند، آب زمزم شفابخش دردها است، آب باران پاک کنندة بدن و زداینده بیماریها و رنجها است. اینگونه توصیهها بر زبان اهلبیت(ع) جاری شده است. امروزه سخن از آبدرمانی به میان میآید و برای آن ویژگیها و کارکردهای فراوانی بیان میشود؛ اما سالها پیش، درمان با آب در کلمات امامان معصوم(ع) ترغیب شده است.
آیا میدانید چرا دوش گرفتن با آب سرد، جریان دادن آب بر تمام بدن، در کنار دریا قدم زدن، کنار آبشاری آرمیدن، در رودخانه یا دریا یا اقیانوس غوطهور شدن و حتی در وان حمام یا تشتی پر از آب نشستن یا حتی روزی هشت لیوان آب خوردن، همه و همه در کاستن فشارهای روحی و پدید آمدن حالت شیرین آرامش تأثیرگذار است؟ رمز آن را باید در آفرینش آب جستجو کرد. خداوند خلقت آب را به گونهای رقم زد که سبب پاکی و قدرت درون (ربط قلب) و نیز آرامش میشود:
وَیُنَزِّلُ عَلَیْکم مِّن السَّمَاء مَاء لِّیُطَهِّرَکم بِهِ وَیُذْهِبَ عَنکمْ رِجْزَ الشَّیْطَانِ وَلِیَرْبِطَ عَلَی قُلُوبِکمْ؛ و از آسمان بارانی بر شما فرو ریزانید تا شما را با آن پاک گرداند و وسوسه شیطان را از شما بزداید و دلهایتان را محکم سازد.

سوم) هوای پاک

از دیگر عناصر مهمی که در چرخه حیات زمین نقشآفرینی میکند و تمامی موجودات زنده از آن سود میجویند، هوای پاک است. خداوند، زمین را به گونهای خلق کرد که از میلیاردها سال پیش تاکنون و از هم اکنون تا پایان زمین برای موجودات زنده، هوای پاک به صورت کافی وجود دارد و این یکی از نشانههای مهم و معجزات بزرگ خلقت است. از سوی دیگر سازوکار و سازمان بدن موجودات زنده را به گونهای آفرید که با آن تنظیم میشود. تنفس در هوای پاک سبب تندرستی، سلامت جسمی و آرامش عصبی و روحی انسان میشود. مضامین جالبی در ارتباط با هوا، نسیم و تنفس و نیز ارتباط آنها با آرامش روانی وجود دارد. امام صادق(ع)در گفتگو با مفضّل، سودمندی و کارسازی هوا را اینگونه بیان میکند:
باید از این نسیمی که به نام هوا دریافت میکنی، شناخت کافی داشته باشی و بدانی که چه فوایدی برای بدن دارد. این هواست که بدن با استنشاق آن حفظ میشود و بر روحیه و رفتار، تأثیر میگذارد.
همچنین ششمین امام(ع) تأثیرات مثبت باد و هوا را در حیات موجودات زنده تبیین کرد:
بادها محیط زیست را عطرآگین و ابرها را از جایی به جای دیگر منتقل میکنند تا سودش به عموم مردم برسد و نیز باعث بارور شدن گیاهان و درختان و حرکت کشتیها میشود… باد باعث زنده شدن چیزهای روی زمین میشود. پس اگر باد نبود، همه چیز فاسد میشد و حیوانات میمردند.
آن امام همام با بیانی دیگر به اهمیت باد اشاره میکند:
أُنَبّهُک یا مُفَضّل عَلَی الرّیح وَ ما فیها أَلَستَ تَری رُکودُها اَذا رَکدَت کیفَ یُحدِثُ الکربَ الّذی یَکادُ یَأتی عَلّی النّفوسِ وَ یَنهِک المرَضی؛ نمینگری که هنگام خاموش شدن باد چگونه مصیبت برپا میشود و جانها در معرض نابودی قرار میگیرند. افراد سالم به بیماری مبتلا شده و بیماران در معرض خطر مرگ قرار میگیرند.
امام رضا(ع) ارتباط مستقیم میان وضعیت جسمی و روانی انسان از یک سو و اوضاع آب و هوا برقرار کرده است:
پایداری و نیرومندی روانی افراد تابع سلامت مزاجی آنهاست و سلامت مزاجی افراد، متأثر از اوضاع آب و هوایی است.
نظـــام زمین بــا آب و هوا ارتباط تنگاتنگی دارد. نظام زیست محیطیِ جهان میکوشد تا برای موجودات زنده و از جمله انسان آسایش و رفاه تأمین کند. این محیط زیست است که با جریان دادن هوا یعنی نسیم سبب لقاح میشود، بسیاری از بیماریها و حتی امراض مهلک را پیشگیری میکند، خستگی و افسردگی را از انسان میزداید و سبب تقویت روحیه، شادی، نشاط و آرامش درون انسانها میشود.
آیا تاکنون فکر کردهاید که چرا با تنفس عمیق و استفاده از هوای پاک، جسم و روان انسان راحت میشود؟ آیا تاکنون تأمل کردهاید که چرا هنگامی که رخساره شما با نسیم ملایم هوا نوازش داده میشود، لذت میبرید و آیا تاکنون فکر کردهاید که اگر در شهرها مخصوصاً شهرهای بزرگ باد نمیوزید، چه اتفاقی رخ میداد؟ پاسخ تمامی این پرسشها را میتوان در آفرینش زمین پیدا کرد:
اللَّهُ الَّذِی یُرْسِلُ الرِّیَاحَ فَتُثِیرُ سَحَابًا فَیَبْسُطُهُ فِی السَّمَاء کیْفَ یَشَاء وَیَجْعَلُهُ کسَفًا فَتَرَی الْوَدْقَ یَخْرُجُ مِنْ خِلَالِهِ فَإِذَا أَصَابَ بِهِ مَن یَشَاء مِنْ عِبَادِهِ إِذَا هُمْ یَسْتَبْشِرُونَ؛ خدا همان کسی است که بادها را میفرستد و ابری بر میانگیزد و آن را در آسمان هرگونه بخواهد میگستراند و انبوهش میگرداند. پس میبینی باران از لابهلای آن بیرون میآید و چون آن را به هر کس از بندگانش که بخواهد رسانید، ناگاه آنان شادمانی میکنند.
اجازه دهید نکته مهمی بیان شود. طبیعت و زمین برای همیشه به انسان «خدمات رفاهی» عرضه میکنند. جهان درباره ما لحظه به لحظه، مواهب و برکات خود را در خدمت بشر مینهد و از این طریق «اصل تسخیر» را تفسیر میکند. رفتن به کنار سبزهها و آرمیدن در آن، تنفس در هوای مطبوع، آرام گرفتن در کنار ساحل، دامنه کوهها، سبزی گیاهان و گلها، استواری و بلندی کوهها و صدها پدیده دیگر، همه و همه دست به دست هم دادهاند تا به آدمی «خدمت» رسانند و «بخشش» را معنا کنند. این مطلب از دو زاویه قابل تأمل است.
زاویه نخست: خداوند، جهان هستی را از اسماء جمال و نام زیبای «رحمان» آفرید. خداوندِ رحمان در عالم، جلوهگری کرد و هر لحظه، عالم را تازه و خرم در اختیار بشر نهاد. خداوند از این طریق، عشق خویش را به انسان نشان داد تا آدمی علاوه بر تماشای زیباییهای جهان به عظمت، قدرت و کبریایی آفریننده عالم توجه کند و به یاد او باشد.

زیباییهای هستی، شرح و بسط رحمت رحمان است.

زاویه دوم: چون نیک بنگریم نظام هستی و نظام طبیعت دائماً به صورت رایگان به انسان، خدمت میرساند و از انسان چیزی نمیستاند.

نظام کائنات بدون چشمداشت و بیآزار عطا میکند و عالم خدا همانند خدا، خاموش میبخشد.

پرسش مهم اینکه اگر جهان با انسان اینگونه است، انسان با جهان، طبیعت و زمین تاکنون چگونه رفتار کرده و هماکنون چگونه رفتار میکند؟

اگر گاهی زمین از خود خسّت و بیتابی نشان میدهد، سرّ آن را باید در رفتار انسان با طبیعت و زمین جستجو کرد.

پایش سبک زندگی، شماره هشتم، مرداد ماه ۱۳۹۴، صفحات ۱۰-۲۱.