تاریخچه و وضعیت فقهی مسئله تغییر جنسیت

یکی از مسائلی که در حوزه دست‌کاری‌های بدنی باید موردتوجه قرار گیرد و در برخی موارد کاملاً موجه به نظر می­­رسد، تغییر جنسیت است.

1) بررسی اصل تغییرات جنسیتی

تغییر جنسیت یعنی تبدیل ماهوی هریک از مرد و زن به دیگرى و اصلاح جنسیت انسان‌های دوجنسی با عمل جراحی و مانند آن.

هر انسانى درواقع از نظر جنسیت یا مرد است و یا زن هرچند برخى احتمال‏ وجود جنس سومى را که نه مرد باشد و نه زن، بلکه محل اجتماع هر دو عنوان باشد، مطرح کرده‏ اند لیکن بعضى افراد برحسب ظاهر، هویت دوجنسی دارند.

اینان دو گونه‌اند:

۱. اشخاصى که یک جنسیت در آنان پنهان و جنسیت دیگر آشکار است، مانند کسى که در آغاز تولد به‌ظاهر پسر بوده، ولی با گذشت زمان، نشانه‏ هاى زن بودن در او نمایان شده است؛ به ‏گونه ‏اى که متخصصان فن بر زن بودن وى گواهى داده و وجود آلت تناسلی را در او همچون قطعه گوشتى زائد شبیه آلت دانسته ‏اند. عکس آن نیز ممکن است.

۲. اشخاصى که آلت تناسلى مرد و زن، هر دو را دارند. در فقه از چنین کسى به خنثی تعبیر شده است و از دیرباز در کلمات فقها به تبعیت روایات، مطرح است. خنثى بر دو گونه است: مشکل و غیرمشکل. جنسیت خنثای مشکل به دلیل عدم وجود علائم شرعى در وى که بتوان به یکى از دو جنس زن و مرد ملحق کرد معلوم نیست. به همین دلیل، احکام ذکرشده در فقه درباره او مبتنى بر احتیاط است؛ برخلاف خنثاى غیرمشکل که جنسیت وى به دلیل وجود علائم شرعی، شناخته شده است و درنتیجه، به یکى از دو جنس مرد یا زن ملحق مى‏شود.

تغییر (اصلاح) جنسیت افراد دوجنسی از هر دو قسم یادشده (خنثى و غیر خنثى) ممکن، بلکه در خارج واقع شده است؛ لیکن آیا تغییر حقیقى نسبت به کسى که در یک جنس کامل است امکان دارد یا نه؟ علم پزشکی نه‌تنها وقوع آن را نفی مى‏کند، بلکه آن را ممکن نمى‏داند. عنوان تغییر جنسیت از مباحث جدید در دانش پزشکى است که فقها در بخش مسائل مستحدثه به برخى احکام آن اشاره کرده ‏اند.

2) وضعیت فقهی

تغییر جنسیت افراد دوجنسیتی بنا بر تصریح گروهى فی‌نفسه جایز است. البتّه از مقدمات حرام آن همچون لمس و نظر به عورت جز به‌اندازه‌ای که ضرورت اقتضا می‏کند باید اجتناب کرد.

تغییر جنسیت نوع اوّل از افراد دوجنسیتی، در حقیقت آشکار کردن واقعیت پوشیده است، نه تغییر ماهوی؛ بنابراین با آشکار شدن جنس واقعى فرد، احکام آن بر او مترتب مى‏گردد، بلکه اگر پیش از حصول تغییر ظاهرى، علم به جنسیت واقعى پیدا شود احکام آن جارى مى‏گردد.

تغییر جنسیت در خنثای غیرمشکل نیز که جنسیت او به سبب علائم شرعى محرز است با عمل جراحى به‌منظور الحاق وى به جنسى که علائم شرعى اقتضا مى‏کند، درواقع تغییر جنسیت نیست. در خنثاى مشکل اگر عمل جراحى سبب بروز تنها آثار و خواص یکى از دو جنس شود، خنثى به همان جنس ملحق و مشمول احکام آن مى‏گردد.

البتّه در هیچ‌یک از اقسام یادشده، تغییرى در جنسیت فرد به معناى نخست حاصل نشده، بلکه با عمل جراحى امورى که پنهان بوده آشکار شده است که همان معناى دوم از تغییر جنسیت است.

تغییر جنسیت در اشخاص تک جنسیتى بر فرض امکان آن آیا از نظر شرع جایز است یا نه؟ مسئله محل اختلاف است. بر فرض امکان و تحقق این نوع تغییر که حقیقتاً عنوان تغییر جنسیت بر آن صادق است، مسائل و فروع بسیارى در ارتباط با ارث، نسب، زوجیت و جز آن مطرح است که بخشى از آن‌ها از سوى برخى مورد توجّه و بررسى قرار گرفته است.[1]

3) تاریخچه عمل تغییر جنسیت در جهان و ایران

اولین تغییر جنسیت در انگلستان در سال 1942 میلادی و اولین تغییر جنسیت در آمریکا در سال 1952 میلادی رخ داد. اولین تغییر جنسیت در مصر نیز به سال 1982 میلادی اتفاق افتاد که مردی به نام عبدالله تغییر جنسیت داد و نام سالی را برای خود انتخاب کرد؛ اما با تغییر جنسیت این شخص بحث پایان نیافت؛ چون این شخص برای تعویض شناسنامه مراجعه کرد و به او گفتند که تغییر جنسیت شما غیرقانونی بوده و ما شناسنامه شما را عوض نمی‌کنیم. پزشک جراح و تمام افرادی که به‌نوعی در این کار دخالت داشتند را هم دستگیر کردند یا تحت تعقیب قرار دادند. پس از چند سال مناقشه بین فقهای اهل سنت و مجامع علمی مثل دانشگاه الازهر، بالاخره عمل تغییر جنسیت این شخص پذیرفته شد و درنهایت، مجبور شدند برای سالی شناسنامه جدید صادر کنند.

برمبنای مدارک تاریخی، تغییر جنسیت حتی پیش از سال 1343 شمسی در ایران وجود داشته است. اولین عمل جراحی تغییر جنسیت در ایران به سال 1309 شمسی و حدود 79 سال قبل، توسط پزشکی به نام دکتر خلعتبری انجام شد که بیمار، یک پسر جوان 18 ساله بوده و بعد از تغییر جنسیت، نام کبری را برای خود انتخاب کرد. به نظر می‌آید که حتی بعد از آن تاریخ هم تغییر جنسیت، کمابیش اتفاق افتاده که بر اساس این‌گونه عمل‌ها امام خمینی تصمیم به طرح مباحث فقهی و حقوقی مسئله تغییر جنسیت گرفته است. البته متأسفانه اطلاعات و آمار مربوط به این قضیه در آن زمان بسیار کم است، کما این‌که اکنون نیز اطلاعات و آمار ما مربوط به این بیماران دقیق نیست.

در سال 1342، امام خمینی توسط شاه دستگیر و به ترکیه تبعید شد. در طی شش ماه تبعید، در شهر بورسا ساکن بودند و در این شهر کتاب تحریر الوسیله را در دو جلد نوشتند. در انتهای جلد دوم، بحث تغییر جنسیت و حدود 10 مسئله مربوط به آن را مطرح کردند. این مسائل آن‌قدر مبنایی طرح شده‌اند که هرکدام از آن ده مسئله، ارزش نوشتن یک پایان‌نامه را دارد.

به سال 1347، کتاب تحریر الوسیله در نجف اشرف منتشر شد؛ اما از سال 1347 تا سال 1364 هیچ بحث علمی از سوی فقهای اسلام در این زمینه مطرح نبود. امام خمینی به‌عنوان مبتکر فقهی بحث تغییر جنسیت، در سال 1343 کلید بحث را زدند و در سال 1364 قدم دوم را برداشتند.

در سال 1364، شمسی مردی به نام فریدون که مبتلا به بیماری تی اس بود، با پیگیری‌های فراوان با امام ملاقات کرد که در آن جلسه به گفته خودش آیت‌الله خامنه‌ای، آیت‌الله هاشمی رفسنجانی و عده دیگری از بزرگان هم حضور داشتند. آن مرد، بیماری خود را برای امام توضیح داد و درخواست کرد که امام مجوزی برای تغییر جنسیت به او بدهد. به دنبال آن امام فتوا به جواز تغییر جنسیت داده، فریدون تغییر جنسیت می‌دهد و زن می‌شود و نام مریم را برای خود انتخاب می‌کند که همان خانم مریم خاتون ملک آرای امروز است.

امام، در فتوای دوم که در سال 1364 صادر شده با صراحت می‌فرماید:

تغییر جنسیت با تجویز طبیب مورد اعتماد اشکال شرعی ندارد. ان شاء الله در امان باشید و کسانی که شما ذکر کردید امید است مراعات حال شما را بکنند.

از سال 1364 تا امروز، حدود 190 استفتا از مراجع تقلید در مورد تغییر جنسیت و بیماران ترنس و هرمافرودیت‌ها (خنثی‌ها) موجود است و حدود 25 نفر از مراجع تقلید عظام در این رابطه اظهارنظر کرده‌اند و برخی از فقهای بزرگ ما در این زمینه مقالاتی را نوشته‌اند.

4) حقوق شهروندی آنان

در کشور ما، مشکل فقهی و حقوقی این بحث حل شده است. شناسنامه این‌گونه بیماران بعد از تغییر جنسیت به‌آسانی عوض می‌شود و قبل از آن، بیمار به دادگاه مراجعه کرده و دادگاه او را به پزشکی قانونی معرفی می‌کند و پزشکی قانونی هم مجوز تغییر جنسیت را صادر می‌کند. البته، هنوز فرهنگ مردم جامعه ما تغییر نکرده است. درنهایت، این‌که با توجه به فتاوای موجود، عده زیادی از فقهای شیعه معتقدند که هیچ دلیلی برای حرمت تغییر جنسیت وجود ندارد، نهایت این‌که باید از ملازمات حرام پرهیز کرد و نتیجه آن این است که تغییر جنسیت برای افراد بیمار که دارای اضطرار شدید و بیماری حادند مجاز است و از جهت ملازمات حرام برای آن‌ها محدودیت یا مانع وجود ندارد. ازاین‌رو، حدود 11 تن از فقها و مراجع تقلید شیعه و در رأس آن‌ها مرحوم امام خمینی، مقام معظم رهبری و آیت‌الله سیستانی معتقدند: تغییر جنسیت فی حد نفسه حرام نیست و دلیلی بر حرمت آن وجود ندارد.

5) انجمن حمایتی از بیماران ملال جنسیتی ایران

انجمن حمایت از بیماران ملال جنسیتی یا به‌اختصار انجمن GD، یک سازمان مردم‌نهاد است که در سال ۱۳۸۶ با همت مریم خاتون پور ملک آرا و چندین نفر از پزشکان متخصص در وزارت کشور به ثبت رسید. این انجمن برای حمایت و پشتیبانی از جامعه ترنس ایرانی ایجاد شد و فراز و فرودهای بسیاری را تحمل کرده است.

الف) وظایف انجمن

• ایجاد بانک اطلاعاتی به‌روز
• انجام نیازسنجی و اولویت‌بندی آنان جهت تخصیص متناسب و به‌موقع منابع
• برگزاری دوره‌های آموزشی برای اعضا و خانواده‌ها
• برگزاری دوره‌های آموزشی برای متخصصان و درمان‌گران با همکاری دانشگاه‌ها و مراجع ذی‌صلاح
• برگزاری همایش‌ها و سمینارهای تخصصی‌
• ارائه مشاوره‌های پزشکی و یاورانه به اعضا و خانواده‌ها
• تشکیل گروه‌های خودیار و کمک به این گروه‌ها
• شناسایی و هدایت منابع و امکانات موجود در سطح جامعه و معرفی و تسهیل در دستیابی آن به اعضا
• برگزاری نمایشگاه‌ها و مسابقات و برنامه‌های هنری

ب) مأموریت انجمن

• کمک به رفع موانع و مشکلاتی که باعث عدم تعامل دوسویه و کارکرد مطلوب افراد ترنس در محیط زندگی آنان و جامعه می‌شود.
• کمک به متخصصان و قانون‌گذاران برای ارائه خدمات و اتخاذ تصمیم‌های به‌روز و مترقی
• کمک به تسهیل و رفع موانع حقوقی و بوروکراتیک و کاهش هزینه‌های درمان در طول فرآیند تغییر جنسیت
• کمک به اعضا در دسترسی سریع و به‌موقع به معتبرترین اطلاعات موردنیاز
• کمک به پرداخت هزینه‌های درمان اعضا از طریق حمایت‌های بیمه‌ای
• حمایت و کمک جهت ایجاد اشتغال برای اعضا

ج) اصول و ارزش­های انجمن

• ما تأکید بر حفظ کرامت، شأن و منزلت انسانی افراد داریم.
• ما معتقد هستیم همه انسان‌ها آزاد آفریده شده و از حق انتخاب برخوردارند.
• ما به قوانین احترام می‌گذاریم.
• ما معتقدیم انسان‌ها از نظر ارزش‌های انسانی باهم برابر بوده و با پذیرش تفاوت‌ها میان افراد، هیچ انسانی نسبت به دیگری ارزشمندتر و برتر نیست.
• ما به تمایل رشد و پیشرفت در همه انسان‌ها باور داشته و آن را به‌عنوان یک اصل می‌پذیریم.
• ما به حق تصمیم‌گیری و مشارکت‌جویی و مسئولیت‌پذیری اعضا معتقد بوده و از آن حمایت می‌کنیم.
• ما به شفاف‌سازی و گردش آزاد اطلاعات اعتقاد داشته و برای ایجاد، گسترش و حفظ آن از هیچ تلاشی دریغ نمی‌کنیم.

د) چشم‌انداز انجمن

• تبدیل انجمن به معتبرترین مرجع برای حمایت و درمان و آموزش ترنس‌ها و خانواده‌های آنان
• همچنین معتبرترین مرجع برای کمک به درمان‌گران جهت تحقیق و توسعه کمی و کیفی تجهیزات و روش‌های درمانی در حوزه‌های پزشکی، اجتماعی و روان‌شناختی
• تبدیل به معتبرترین مرجع برای کمک به قانون‌گذاران و سیاست‌گذاران

[1]. ویکی فقه، مدخل «تغییر جنسیت».