تغذیه و سبک زندگی
نویسنده: علی کیادربندسری و نسرین خانی اوشانی
مقدمه
نیاز انسان به غذا مهمترین و حیاتیترین نیاز اوست که از تولد تا مرگ، وی را همراهی میکند. رشد، طول عمر، تندرستی، آرامش اعصاب و روان، خلق و خو و رفتار، توانمندی و قدرت، تکیر نسل و تولید مثل و… همگی به نوعی وامدار تغذیه سالم هستند. علاوه بر این، در کنار نقش پیشگیرانه تغذیه مناسب، امروزه بر کارکرد درمانی الگوی غذایی درست، استفاده از روش غذادرمانی، خواص خوراکیها، و تأثیر انواع ریزمغذیها در رفع بیماریهای مختلف نیز بیش از پیش تأکید میشود.
به طور حتم تغذیه غلط اولین عامل ابتلا به بسیاری از بیماریها، نظیر انواع سرطان، سکتههای قلبی و مغزی، دیابت، پوکی استخوان و… است. چنانکه در سوی مقابل، اصلاح الگوی تغذیه به شکلگیری جامعهای تندرست و برخوردار از سلامت جسمی و روانی منجر میگردد و کارآمدی افراد را در زمینههای علمی، فرهنگی، اقتصادی و گونههای مختلف فعالیت اجتماعی افزایش میدهد.
تغذیه سالم و رعایت اصول بهداشتی در سبک غذایی، علاوه بر آنکه بهداشت جسمی و سلامت روانی افراد یک جامعه را بهبود میبخشد، به شکل مستقیم و یا غیرمستقیم آسیبهای اقتصادی و فرهنگی برخاسته از سبک غلط تغذیه را نیز رفع میکند. به همین دلیل است که در آیین مقدس اسلام نیز به شکل گستردهای بر مسئله تغذیه تأکید شده است. در فرهنگ اسلامی بخش مهمی از توصیههای دینی معطوف به صحت و سلامت بدن و حفظ آن از ابتلا به بیماریهای گوناگون است. پیامبر و امامان همواره در طول حیاتشان تلاش کردهاند تا از طریق سخنان خود، خواص درمانی بسیاری از خوراکیها و گیاهان را به اصحابشان آموزش دهند و آنها را به سلامت و صحت بدن تشویق کنند.
از آنجایی که اهتمام به تغذیه سالم جز در پرتو آشنایی با مفاهیم موجود در علم تغذیه امکانپذیر نیست، در این پرونده تلاش شده علاوه بر ارائه الگوی غذایی سالم، چه از نگاه علمی و چه از منظر دینی، اصطلاحات موجود در این حوزه نیز به شکل مختصر توضیح داده شود. همچنین سعی شده تا با ارائه آماری از وضع موجود تغذیه در ایران، ابعاد مسئله روشن گشته، جایگاه جامعه ایرانی در نظام تغذیه سالم با دیگر کشورهای دنیا مقایسه شود. امید است که این امر زمینه تلاش برای رسیدن به استانداردهای جهانی تغذیه را در ما فراهم سازد.
آشنایی با مفاهیم اولیه در علم تغذیه
یکم) سوءتغذیه
نوعی بیماری است که به علت مصرف ناکافی یا بیش از اندازه یک یا چند ماده غذایی بروز میکند. در بسیاری از کشورهای درحالتوسعه یکی از بزرگترین مشکلات مربوط به تغذیه قحطی و کمبود مواد غذایی لازم برای سوختوساز بدن است. با وجود این سوءتغذیه در همه کشورهای جهان، حتی کشورهای توسعهیافتهها، با نمودهای گوناگون چون چاقی، بدخوری و یا کمخوری دیده میشود.
دوم) غذا
غذا مادهای است که قابلیت خورده شدن، هضم و جذب داشته باشد و در بدن وظیفهای مانند تأمین انرژی، تأمین رشد و نمو، حفظ تعادل بدن و… را انجام دهد. تأمین انرژی مورد نیاز بدن بر عهده دو دسته ماده غذایی، یعنی کربوهیدراتها و چربیها (لیپیدها) است. پروتئینها وظیفه ترمیم بافتها، تأمین رشد و نمو بدن و ساخت ترکیباتی در جهت تنظیم اعمال حیاتی بدن را بر عهده دارند. حفظ تعادل بدن بر عهده ویتامینها و املاح است. ویتامینها و املاح ریزمغذی یا میکرو نوترینتها هستند و در رژیم غذایی مقدارشان کم است. تعادل بدن حالتی است که فرد از نظر بیولوژیکی هیچگونه کمبودی از نظر مواد غذایی نداشته باشد.
سوم) درشت مغذی یا ماکرونوترینت
به سه دسته کربوهیدراتها، لیپیدها و پروتئینها مواد مغذی پرمصرف یا ماکرونوترینت گویند و مقدار مصرف آنها در رژیم غذایی بسیار است.
الف) کربوهیدرات
کربوهیدراتها منبع اصلی انرژی بدن ما هستند. کربوهیدراتها انرژی را به صورتی که به راحتی توسط بدن ما شکسته و قابل استفاده میشود، تولید میکنند؛ یعنی گلوکز یا قندخون که ماده مغذی لازم برای اعمال مغز است را تولید میکنند. کربوهیدراتها به سه گروه قندها (در غذاهایی مانند انواع نوشابههای شیرین، شربتهای میوهای، شکلات)، نشاستهها (در غذاهایی مانند مثل نان، ماکارونی، حبوبات و سبزیجات نشاستهای مثل سیبزمینی) و فیبرها (در غذاهایی مانند مثل سبزیجات، کلم بروکلی، کاهو و هویج) تقسیمبندی میشوند. هر گرم کربوهیدرات چهار کالری تولید میکند.
ب) چربی یا لیپید
چربیها منبع انرژی هستند؛ ولی منبع مورد علاقه بدن نیستند. چربیها وقتی مصرف میشوند که بدن به اندازه کافی از کربوهیدراتها تولید انرژی نکند یا مثل بیماری دیابت نوع یک که انسولین جهت ورود گلوکز به سلولها وجود ندارد چربیها و پروتئینها به مصرف تولید انرژی، و نه مصرف اصلیشان، برسند. کاهش وزن و لاغری یکی از علائم دیابت کنترل نشده نوع دو و یک است. از هر گرم چربی ۹ کالری به دست میآید.
چهار نوع چربی وجود دارد: اشباعشده، ترانس، Mono unsaturated اشباعنشده با باند منفرد، وPoly unsaturated اشباعنشده با باند چندگانه. چربیها علاوه بر نقش عملکردی و ساختمانی در بدن، وظیفه ذخیره انرژی را به صورت بافت چربی در بدن بر عهده دارند. که در صورتی که فرد از هرکدام از انواع مواد مغذی بیشازحد استفاده کند دچار اضافهوزن و چاقی میشود. چاقی سبب مستعد شدن بدن برای بسیاری از بیماریها میشود.
ج) پروتئین
پروتئین از واژهای یونانی گرفته شده و به معنای «نخست» است. علت این نامگذاری آن است که پروتئین را نخستین و مهمترین بخش یک موجود زنده تشخیص دادهاند. پروتئینها دو منبع دارند: ۱. منابع حیوانی: بهترین منبع غذایی پروتئینی یا پروتئین با کیفیت عالی پروتئین سفیده تخممرغ است؛ به همین علت ارزش بیولوژیکی آن را ۱۰۰ در نظر میگیرند. پروتئین شیر و لبنیات تقریباً مشابه پروتئین سفیده تخممرغ است و ارزشی حدود ۹۶ دارد. بعد از آن پروتئین گوشتها اعم از گوشت سفید و قرمز قرار میگیرد. بنابراین گوشت، مرغ، ماهی، تخممرغ، شیر و لبنیات بهترین منابع حیوانی هستند. ۲. منابع گیاهی: غلات و حبوبات مانند نان، برنج، ماکارونی، رشتهها، لوبیا، عدس و ماش هستند.
چهارم) ریزمغذی یا میکرو نوترینت
مواد تشکیلدهنده ریزمغذیها ریز و کم است؛ مثل ویتامین، املاح، روی، آهن و ویتامینهای گروه B. گاهی چند گرم یا چند میکروگرم در روز به این مواد نیاز داریم و سلامتی ما را تأمین میکنند. ریزمغذیها مانند سایر مواد غذایی، مورد نیاز بدن هستند و بدون آنها بدن قادر به انجام سوختوساز طبیعی خود نیست. تفاوت این مواد با سایر مواد غذایی در میزان مورد نیاز آنهاست. که بدن به میزان کمی از؛ در عین حال کمبود هر یک از آنها بیماریهای مختلفی را در انسان به وجود میآورد. ریزمغذیها به دو دسته ویتامینها و املاح معدنی تقسیم میشوند.
الف) ویتامین
کلمه ویتامین از واژه یونانی ویتا به معنی «زندگی» گرفته شده است. ویتامینها ترکیباتی آلی هستند که به مقدار خیلی جزئی برای سوختوساز مواد غذایی، اعمال حیاتی بدن، رشد و نمو و تندرستی ضرورت دارند. تغذیه ناقص و رژیم غذایی نامناسب سبب کمبود یا فقدان یک یا چند ویتامین میشود و به بیماریهای مختلفی میانجامد. ویتامینها را به دو دسته ویتامینهای محلول در آب و ویتامینهای محلول در چربی تقسیم کردهاند. ویتامینهای E، ویتامین K، D و A را محلول در چربی و ویتامین C و گروه B را محلول در آب هستند.
ویتامین A برای سلامت چشم، پوست، دندان و استخوانها مفید است. آن را میتوان از ترهبار سبز و برگدار، ترهبار زرد، میوهها، تخممرغ، جگر و کره بهدست آورد. ویتامین B۱ برای دستگاه گوارش و اعصاب مفید است و مانع پیدایش برخی بیماریها میشود. آن را در نان کامل، حبوبات و جگر خواهید یافت. ویتامین B۲ در شیر، تخممرغ، سبزیجات و گوشت بیچربی یافت میشود. ویتامین C مدد بخش بافتها، استخوانها و دندانهاست و در میوههای ترش، گوجهفرنگی و کدوی خام وجود دارد.
ویتامینها به دستههای زیر قابلتقسیماند:
ویتامین E: نقش آنتیاکسیدانی یا ضد سرطانی دارد؛ برای مثال میتواند مردان را در مقابل سرطان پروستات محافظت کند. ویتامین E در غذاهایی مانند تخمه آفتابگردان، اسفناج، انواع بادام و فلفل شیرین یافت میشود.
ویتامین C: مصرف روزانه ویتامین C یک ضرورت است. انواع مرکبات، گوجهفرنگی، انواع فلفل سبز، کلم، گلکلم، سیبزمینی، شلغم، ترب، پیاز، طالبی، کاهو و انواع سبزیهای تازه منابع غنی این ویتامین هستند. ویتامین C برای مقاومت بدن در مقابل بیماریها ضروری است. سبزیهای پخته و میوههایی که به شکل کمپوت در آمدهاند ویتامین C کافی ندارند؛ چون این ویتامین در اثر حرارت و ماندگی از بین میرود.
ویتامین A: نقش مهمی در بینایی و جلوگیری از بیماریها دارد. در منابع حیوانی مانند روغن کبد ماهی، جگر، لبنیات و زرده تخممرغ وجود دارد. پیشساز این ویتامین کاروتن نام دارد و در گیاهان زرد، نارنجی و قرمز رنگ مانند هویج، کدوحلوایی، فلفل نارنجی و قرمز، زردآلو و نارنگی به وفور وجود دارد. مهمترین عوارض کمبود آن در زمینه بینایی فرد مشخص میشود.
ویتامین D: با افزایش جذب کلسیم و فسفر از روده باریک به استحکام استخوانها کمک میکند؛ بنابراین برای رشد اسکلت بدن ضروری است. جگر، زرده تخم مرغ و ماهی از منابع خوب ویتامین D هستند و باید در برنامه غذایی روزانه نوجوانان و جوانان گنجانده شوند. مهمترین منبع تأمینکننده ویتامین D نور خورشید است. بر اثر تماس مستقیم نور آفتاب (نه از پشت شیشه) با پوست بدن مادهای به نام هیدروکلسترول، که درزیر پوست وجود دارد، به ویتامین D فعال تبدیل میشود. مهمترین عوارض کمبود این ویتامین در زمینه پوکی استخوان مشخص میشود.
ویتامین K: نقش ویتامین K در کمک به انعقاد خون به خوبی شناخته شده است. همچنین در سلامت استخوان نقش مهمی ایفا میکند. غذاهایی که شامل میزان قابل توجهی از ویتامین K هستند عبارتاند از: سبزینه (کلروفیل)، چای سبز، اسفناج، شلغم، گل کلم، کلم پیچ، مارچوبه و کاهو. برای پیشگیری و درمان بیماریها باید برگهای سبز تیره سبزیجات را زیاد مصرف کرد.
ویتامین B: ویتامینهای گروه B برای آزاد شدن انرژی از کربوهیدراتها لازماند. در دوران بلوغ به دلیل افزایش نیاز به انرژی، نیاز به ویتامینهای گروه B افزایش مییابد. بنابراین ویتامینهای گروه B باید در دوران بلوغ بیشتر مصرف شوند. این گروه ویتامینها در گوشت، جگر، زرده تخممرغ، غلات و حبوبات وجود دارند. البته ویتامین B۱۲ فقط درغذاهای حیوانی مانند گوشت قرمز، ماهی، جگر، دل، قلوه، تخممرغ، شیر و لبنیات یافت میشود. اسیدفولیک نیز از ویتامینهای گروه B است.
ب) املاح یا مواد معدنی
مواد معدنی مورد نیاز بدن را میتوان به دو گروه کلی تقسیم کرد: ۱. مواد معدنی اصلی شامل کلسیم، فسفر، کلر، منیزیم، پتاسیم، سدیم و سولفور ۲. مواد معدنی اثرگذار مثل ید، آهن، روی، سلنیوم، فلوراید، مس و منگنز که مقدار کمی از این مواد برای سلامت موجودات زنده بسیار مؤثر است. استخوانها، دندانها، ناخنها، پوست و مو برای ساخته شدن به مواد معدنی نیاز دارند. اینگونه مواد با تأثیر بر عملکرد بدن، سیستمهای بدن را کنترل و انرژی تولید میکنند. در بدن ۶۰ ماده معدنی گوناگون مورد نیاز است تا فعالیتها طبیعی و متعادل باشند.
املاح معدنی را میتوان در انواع زیر در طبیعت یافت:
آهن: آهن برای ساخته شدن گلبولهای قرمز خون لازم است. نیاز به آهن در دوران بلوغ بیشتر میشود. باید در برنامه غذایی روزانه از غذاهای حاوی آهن، مانند گوشت، مرغ، ماهی، جگر، حبوبات و سبزیجات برگ سبز، استفاده کرد. از آنجا که ویتامین C موجب میشود که آهن غذا بهتر جذب شود، مصرف مواد غذایی حاوی ویتامین C همراه با غذا به جذب آهن کمک میکند.
علل ایجاد کمخونی فقر آهن عبارت از: دریافت ناکافی آهن، عادات بد غذایی مانند عدم مصرف گوشت، مصرف غذاهای غیرخانگی و تنقلات غذایی کمارزش مانند چیپس و شکلات، ابتلا به بیماریهای انگلی، مصرف چای همراه یا بلافاصله پس از غذا، مصرف ناکافی مواد غذایی حاوی ویتامین C، مصرف نانهای حاوی جوش شیرین، و خونریزیهای شدید عادت ماهیانه در دختران و زنان جوان. علائم و نشانههای کمخونی فقر آهن شامل بیحالی، خستگی و رنگ پریدگی، گزگز و خواب رفتگی کف دست و پا، بیاشتهایی، سرگیجه، حالت تهوع و عدم تمرکز است.
ید: ید ماده اصلی ساختمان غده تیروئید است و نقش مهمی در رشد و نمو بدن دارد. غذاهای دریایی مانند ماهی و میگوی آب شور غنیترین منابع ید هستند. مقدار ید در لبنیات و تخم مرغ متغیر است و به فصل و میزان ید خاکی که حیوان در آن پرورش یافته است بستگی دارد. از آنجایی که آب و خاک کشور ما ید کافی ندارد، جهت پیشگیری و کنترل اختلالات ناشی از کمبود ید مصرف نمک یددار الزامی است. عوارض کمبود ید شامل گواتر (بزرگ شدن غده تیروئید در جلوی گردن)، کم کاری تیروئید، اختلال در تولید مثل، احتمال سقط، لوچی چشم، کری و لالی جنین است.
کلسیم: نیاز به کلسیم در دوران بلوغ به دلیل رشد سریع استخوانهای بدن افزایش مییابد. نوجوانان باید هر روز از شیر و فرآوردههای شیری به مقدار کافی استفاده نمایند تا کلسیم در آنان تأمین شود. مصرف روزانه سه واحد از گروه شیر، لبنیات برای نوجوانان توصیه میشود. هر واحد معادل یک لیوان شیر و یا یک لیوان ماست و یا ۶۰ – ۴۵ گرم پنیر (به اندازه دو قوطی کبریت) است. دختران و پسران نوجوان اغلب تمایل زیادی به مصرف انواع نوشابههای گازدار دارند. این نوشابهها حاوی مقادیر زیادی فسفر است و باعث عدم تعادل کلسیم و فسفر در بدن میشود. بنابراین در صورت مصرف مداوم آنها احتماًل کمبودکلسیم افزایش مییابد. کمبود کلسیم در طولانی مدت موجب بروز پوکی استخوان در بزرگسالی میشود.
روی: در دوران بلوغ، به دلیل افزایش سرعت رشد بدن، نیاز به پروتئینها افزایش مییابد و چون برای ساختن پروتئین «روی» لازم است، نیاز به روی در دوران بلوغ بیشتر میشود. بنابراین باید در برنامه غذایی روزانه نوجوانان منابع غذایی حاوی روی یعنی گروه گوشت، حبوبات، تخممرغ، مغزها و شیر گنجانده شوند.
پنجم) ساعت بیولوژیک بدن
بهطور کلی ساعت درونی بدن شما به کمک میکنـد تا فعالیت خود را در ساعات روز افزایش داده، در تــاریکی و شب هنگام از شدت آنها بکاهید و به استراحت بپـردازیـد. هـمـچـنـین چـرخـه خـواب و بـیــداری، فـعالیت و اسـتـراحت، حرارت بدن، بـرونـده قـلـب، مـصـرف اکسیژن، مـیـزان ترشح غدد درونریز توسط ساعت بیولوژیک بدن تنظیم میگـردد. سـاعــت بیولوژیک مختص انسانها نیست و تـمـام مـوجـودات زنـده، از بــاکتریها گرفته تا انـسـانها، چنین ساعتی دارند.
ششم) فست فود
فست فود (fast food) یا غذای آماده، غذایی است که تقریباً به شکل اختصاصی در رستورانهای فست فود عرضه میشود. انواع ساندویچ، همبرگر، چیزبرگر، ماهی و میگوی سوخاری، هاتداگ، فیله استیک گوشت یا مرغ، سیبزمینی سرخ کرده، مرغ سوخاری، ناگت مرغ، تاکو (نوعی غذای مکزیکی)، انواع پیتزا و انواع سالاد در فهرست غذای رستورانهای فست فود به چشم میخورد. در این رستورانها غذای ازپیشآماده را در مدت کوتاهی به مشتری تحویل میدهند. بسیاری از این رستورانها، رستورانهای واقعی نیستند؛ زیرا جایی برای نشستن و غذا خوردن ندارند؛ از این نظر بیشتر شبیه یک فروشگاه عرضه مواد غذایی هستند. همچنین اغلب رستورانهای فست فود بخشی از یک سازمان زنجیرهای هستند. این رستورانها تحت عنوان QSR که مخفف Quick Services Restaurants ـ به معنای رستورانهای خدمات سریع ـ است نیز شناخته میشوند.
هفتم) آنتیاکسیدان
آنتیاکسیدان مولکولی است که قابلیت آهسته کردن یا جلوگیری از اکسید شدن سایر مولکولها را دارد. آنتیاکسیدانها به دو دسته تقسیم میشوند: ۱. گروه محلول در آب؛ ۲. گروه محلول در چربی. آنتیاکسیدان در موادی مانند شکلات تلخ، آلو، کشمش قرمز، توت، پرتقال، تخممرغ، چای، ذرت، اسفناج، شلغم و کلم موجود است. مهمترین آنتیاکسیدانها عبارتاند از: ویتامین C، ویتامین E، اسید لیپوئیک، اسید اوریک، کاروتن و… . مصرف آنتیاکسیدانها باعث جلوگیری از بیماریهای قلبی، عصبی و سرطانها میشود.
منابع:
• فرساد، حامد و همکاران (۱۳۸۸)، تغذیه سالم برای تندرستی، تهیه شده در دفتر آموزش و ارتقای سلامت معاونت سلامت با همکاری سازمان بسیج مستضعفین سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، تهران، وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی.
• آشنایی با آنتیاکسیدانها، مرکز تحقیقات خون، سرطان و ژنتیک دانشگاه علوم پزشکی شهید صدوقی یزد.
• آشنایی با پروتئینها و نقش آنها در بدن، دانشگاه پیام نور.
• همشهری آنلاین
• سایت پزشکان بدون مرز
• دانشنامه آزاد ویکیپدیا
• سامانه مدیریت دانش صنعت، معدن و تجارت: bsmt.ir.cutestat.com
پایش سبک زندگی، شماره ششم، فروردین ماه ۱۳۹۴، صفحات ۷۲-۷۶.