توصیه‌های اسلامی به آپارتمان‌نشینان، آپارتمان‌سازان و مسئولین
نویسنده: داوود بشیرزاده
توصیه‌های اسلامی به آپارتمان‌نشینان، آپارتمان‌سازان و مسئولین
دین مبین اسلام تا ضمن کمک به در امان ماندن از آسیب‌های مخرب، راهکارهای کاهش آسیب‌ها را نیز به مردم نشان بدهد. بی‌شک آپارتمان آسیب‌های فراوانی دارد که گاه غیرقابل‌جبران است. با عمل به آموزه‌های اسلامی می‌توان آنها را کاهش داد. در ادامه به توصیه‌های اسلام در این باره اشاره می‌کنیم:
الف) ویژگی‌های غیرفیزیکی خانه
۱. جایگاه آرامش
طبق آموزه‌های اسلامی خانه باید جایگاه آرامش اعضا و کسانی باشد که در آن رفت و آمد می‌کنند؛ قرآن می‌فرماید: «وَالله‌ُ جَعَل‌َ لَکُمْ مِنْ بُیوتِکُم‌ْ سَکَنَاً وَ جَعَل‌َ لَکُمْ مِنْ جُلُودِ الْأَنْعَام‌ِ بُیوتَاً تَسْتَخِفُّونَهَا یوْم‌َ ظَعْنِکُم‌ْ وَ یوْم‌َ إِقَامَتِکُم‌ْ وَ مِنْ أَصْوَافِهَا وَ أَوْبَارِهَا وَ أَشْعَارِهَا أَثَاثَاً وَ مَتَاعَاً إِلَی حِین‌ٍ؛ خدا خانههایتان را جاى آرامش‌تان قرار داد و از پوست چهارپایان برایتان خیمهها ساخت تا به هنگام سفر و به هنگام اقامت از حمل آنها در رنج نیفتید. و از پشم و کرک و مویشان، تا روز قیامت برایتان اثاث خانه و اسباب زندگى ساخت».
ایجاد سروصدا، نور غیرمتعارف در شب‌ها، نگهداری حیوانات خانگی و مسائلی از این دست که آرامش دیگران را به هم می‌ریزد و متأسفانه امروزه در خانه‌های آپارتمانی رواج دارد، مذموم و از دیدگاه قرآن مورد نهی قرار گرفته است. برگزاری مراسم جشن، عزا، دعا، سخنرانی و…، که به طور مستقیم با ایجاد سروصدا، رفت‌وآمدهای غیرمعمول و مسائلی از این دست آرامش دیگران را به هم می‌زند، مشمول ممنوعیت‌های این آیه خواهد بود.
۲. نعمت الهی
خداوند در آیه ۸۱ سوره مبارکه نحل بعد از اینکه لباس و خانه را مخلوق و مجعول خودش می‌داند، می‌فرماید: «کَذلِکَ یتِمُّ نِعْمَتَهُ عَلَیکُمْ لَعَلَّکُمْ تُسْلِمُونَ؛ این‌گونه وى نعمتش را بر شما تمام مىگرداند، امید که شما [به فرمانش] گردن نهید».
از آیه فوق و از روایات فراوانی که داشتن خانه و خانه فراخ را جزء سعادت‌های مرد می‌شمارند، می‌توان فهمید که خانه نعمتی الهی است که در آن امنیت، آسایش، آرامش و معنویت فراهم می‌شود. انسان‌ها با مرکزیت خانه بقیه امورات زندگی خود را سامان می‌بخشند.
۳. مخلوق خدا
خداوند در قرآن جعل خانه را به خود نسبت داده و خانه آن را مخلوق خود می‌داند. این مخلوق الهی جایگاه شایسته‌ای در میان مخلوقات الهی دارد که اگر تمام جوانب معماری، وسعت، مصالح به کار گرفته شده در آن، زمین و محل ساخت آن، پولی که برای خرید زمین و مصالح آن پرداخت می‌شود و موارد متعدد دیگرمرتبط با آن رعایت شود، باعث، برکت از سوی رب العالمین می‌شود.
۴. نیاز انسان
غذا، لباس و مسکن از نیازهای اولیه انسان است. نیاز فطری انسان به داشتن آرامش و سکونت است که برای تأمین آن نیاز به مسکن پیدا می‌شود. به همین دلیل مسکنی که نتواند نیاز انسان به آرامش، سکونت، پوشش از معایب ظاهری و… را تأمین کند، ساختمانی است که کارکرد مسکن بودن را ندارد. اگر مسکن برای کسی فراهم نباشد، نمی‌تواند برای بقیه مسائل زندگی خود برنامه‌ریزی کند. به همین دلیل در روایت آمده که شایسته است اولین پولی که بعد از ازدواج به دست جوان می‌رسد با آن خانه بخرد.
۵. پوشاننده و سرپناه
یکی از مهم‌ترین آسیب‌های آپارتمان‌نشینی حیاگریزی و در مخاطره قرار گرفتن عفت اعضای خانه است. بر اساس این، یکی از مهم‌ترین شاخص‌ها و ویژگی‌های مسکن مطلوب اسلامی حافظ عفت و حیا بودن آن است. در روایتی می‌خوانیم که امام صادق (علیه السلام) فرمود: «سه چیز موجب راحتی و آسایش مؤمن است: خانه وسیع که عیب‌ها و امور پنهانی او را از مردم مخفی نگاه دارد، زن شایسته که او را بر امور دنیا و آخرت یاری کند، دختر یا خواهری که با ازدواج کردن یا با پایان یافتن عمرش از خانه او برود».
خانه باید با پوشش حافظ حیا و عفت باشد و مانع از دیده شدن حالات خصوصی انسان باشد و رفتارهای شخصی او مانند مقاربت و برهنگی را بپوشاند. این شاخص ابعاد فراوانی در حوزه معماری دارد که برخی از آنها عبارت‌اند از:
الف) درهای روبه‌رو؛ طبق آیات و روایات فراوان درباره به اجازه گرفتن برای ورود به اتاق دیگران ـ به‌ویژه اتاق پدر و مادر در اوقات معینی از روز و شب ـ و نیز نهی از نگاه بدون اجازه به اتاق دیگران باید ساختمان طوری باشد که اتاق‌ها نسبت به همدیگر دید نداشته باشند. همچنین خانه‌ها باید طوری طراحی شوند که از دید ناظران بیرونی در امان بمانند و حریم خصوصی اهالی خانه رعایت شود. مسئله‌ای که امروزه با آن مواجه هستیم این است که درِ واحدهای مختلف روبه‌روی هم قرار گرفته است و در صورت باز شدن حریم خصوصی افراد به اشتراک گذاشته می‌شود. بنابراین باید در آپارتمان‌ها تغییری جدی حاصل شود و در معماری‌های جدید این مسئله مهم در نظر گرفته شود.
ب) آشپزخانه؛ این شاخص از دو منظر مهم است؛ منظر اول مربوط به اصل حیا و عفت در خانه است که هرچه آشپزخانه در معرض دید نباشد، عفت و حیای اسلامی بانوان بهتر رعایت می‌شود؛ منظر دوم مربوط به پخت غذا خارج از دید مهمان است. آیه ۲۶ سوره مبارکه ذاریات به نوعی به این مهم اشاره می‌کند که صاحب خانه دور از چشم مهمان به سراغ تهیه غذا برود. تفسیر «جوامع‌الجامع» می‌نویسد: «یکى از نشانه‌هاى ادب میزبان این است که کار خود را پنهان بدارد و بدون اینکه مهمان بفهمد به پذیرایى اقدام کند، از بیم آنکه مبادا مهمان مانع از کار او شود». همچنین در منابع اسلامی به پنهان کردن بوی غذا از مهمان و همسایگان تأکید شده است؛ این کار نیز تنها در صورتی محقق می‌شود که آشپزخانه دور از چشم مهمان و حاضرین باشد.
بنابراین آشپزخانه نه به صورت اُپن، بلکه باید به صورت مخفی طراحی شود تا رعایت حیا و عفت در آن صورت بگیرد و بوی غذا نپیچد.
ج) سرویس بهداشتی؛ با توجه به تصریح روایات اسلامی، دست‌شویی در طراحی مطلوب اسلامی باید در مخفی‌ترین جای بنا قرار بگیرد. همچنین در روایات توصیه شده سرویس بهداشتی در فضای بیرون خانه تعبیه شود. محل سرویس بهداشتی در واحدهای آپارتمانی به شدت با آموزه‌های اسلامی در تعارض است. در آپارتمان دست‌شویی در هال و در مقابل دید مهمانان و حاضرین تعبیه می‌شود. این مسئله علاوه بر اینکه حیا را با مخاطره مواجه می‌کند، از نظر بهداشتی و اجتماعی نیز صحیح نیست. امام صادق(علیه السلام) می‌فرماید: «أ لَیسَ مِن حُسنِ التَقدیرِ أن یکونَ الخلأ فِی أستَرِ مَوضِعٍ فیها، آیا نمی‌بینی که از نیکویی تقدیر خانه که آدمی بنا می‌کند آن است که بیت‌الخلأ (سرویس بهداشتی) در پنهان‌ترین جای خانه باشد؟».
در برخی آپارتمان‌ها حمام و توالت مشترک است که از نظر اسلام مطلوبیت ندارد. همچنین استفاده از توالت فرنگی با استناد به روایات فراوان خوب نیست.
ب) ویژگی‌های فیزیکی خانه
در متون دینی به اندازه خانه، مانند ارتفاع، مساحت و مقدار زمین، اشاره شده است. بنابراین مسکن از دیدگاه اسلامی مطلوبیت‌هایی از حیث بنا دارد که به مهم‌ترین آنها که به آپارتمان‌نشینی مربوط است اشاره می‌شود:
۱. استحکام بنا
استحکام بنا و طول عمر ساختمان نقش مهمی دارد. دین مبین اسلام تأکید فراوانی بر استفاده بهینه از منابع موجود و بالا بردن استحکام خانه دارد. رسول خدا(ص) می‌فرماید: «به راستی خدای متعالی دوست دارد هریک از شما هرگاه کاری می‌کند آن را محکم و استوار کند». در استحکام بنا باید از مصالح خوب و مناسب استفاده کرد و در استفاده از مصالح، مطابق مناطق مختلف انعطاف‌پذیر بود؛ برای مثال در برخی مناطق استفاده از مصالح چوبی امنیت را فراهم می‌کند و به بنا استحکام می‌بخشد و خانه را از خطرات محافظت می‌کند و در برخی مناطق سیمان و گچ و آجر و آهن. این مسئله در روایات آمده است.
۲. وسعت خانه
از دیدگاه اسلام بهترین خانه باید آن‌قدر وسعت داشته باشد که اهل آن راحت باشند و برای پذیرایی از مهمانان با تنگنا مواجه نشوند. البته نباید آن قدر وسیع باشد که از حد متعارف عرفی و شأنی بیشتر شود که در این صورت نه تنها مطلوب نخواهد بود، بلکه مذموم نیز هست.
در روایت نبوی(ص) وارد شده که: «کُلُّ بَناءٍ لَیسَ بِکَفافٍ فَهُوَ وَبالٌ عَلَی صَاحِبِهِ یومَ القِیامَة؛ هر بنایی که بیشتر از نیاز باشد، و وبال صاحبش در روز قیامت خواهد بود».
امام صادق(علیه السلام) می‌فرماید: «مَن بَنى فَوقَ مَسکَنِهِ کُلِّفَ حَملَهُ یومَ القِیامَةِ؛ هرکه بنایى بیش از نیاز سکونتش بسازد، در روز قیامت مکلّف به حمل آن می‌شود».
امروزه دیگر خبری از خانه‌های وسیع نیست و خانه‌های امروزی به سمت کوچکی و کوتاهی رفته و آسیب‌هایی را بر خانواده‌ها تحمیل کرده‌اند.
حضرت امام رضا(علیه السلام) خانه‌ای خرید و به یکی از موالیان خود فرمان داد تا به آن خانه منتقل شود و فرمود: منزل تو تنگ است. آن شخص گفت: این خانه (منزل تنگ) را پدرم بنا کرده است. آن حضرت فرمود: اگر پدر تو نادان بود، سزاوار است که تو نیز مانند او باشی؟».
امام کاظم(علیه السلام) در مسجدالحرام در میان جمعی از بنی‌هاشم، که درباره خوشی‌های دنیا باهم صحبت می‌کردند، حاضر بود. در این مورد از آن حضرت نیز پرسیدند. حضرت فرمود: «سَعَةٌ فی المَنزِلِ وَ فَضلٌ فِی الخادِمِ؛ [خوشی دنیا در دو چیز است: ] وسعت منزل و فضل و خوبی خدمتکار».
پیامبر خدا(ص) می‌فرماید: «مِن سَعادَةِ المَرءِ المُسلمِ المَسکَنُ الواسِعُ؛ از خوشبختى مرد مسلمان، داشتن مسکن فراخ است».
امام باقر(علیه السلام) می‌فرماید: «مِن شَقاءِ العَیشِ ضِیقُ المَنزِلِ؛ از سختى زندگى، تنگى منزل است».
وسعت خانه زمینه‌ساز اجرای برنامه‌های اسلام در جامعه است که برخی از آنها عبارت‌اند از:
الف) امکان تحقق تفریح و شادابی با فراخ بودن منزل؛ در روایت آمده است که «العیش السعة فی المنزل»، یعنی بستر تحقق عیش و شادی وسعت منزل است. در برخی روایات نیز بستر برترین لذت‌ها، که یک مسلمان به دنبال آن است، خانه فراخ معرفی شده است.
ب) راحتی مؤمن در خانه؛ در روایتی از امام صادق(علیه السلام) آمده است که فراخ بودن منزل، راحتی را برای مؤمن به دنبال دارد. مؤمن در این دنیا به دنبال نوعی راحتی است تا بتواند در سایه امکانات آن به وظایف شرعی خود نسبت به اهل و عیال، آشنایان و همسایگانش در بهترین حالت عمل نموده، حقوق آنها را به نحو احسن و اکمل ادا نماید. از طرفی مؤمن باید خانه‌ای بسازد که در آن همه لوازم و اقتضائات زندگی به گونه‌ای فراهم گردد که کمترین آسیب به طبیعت و محیط پیرامونش وارد آید.
ج) ایجاد سعادت دنیوی با خانه وسیع؛ یکی از ابعاد و بسترهای تحقق سعادت مطلوب اسلامی مسکن بزرگ و واسع است که در روایات به آن اشاره شده است.
د) پوشاندن بدی‌ها و حفظ حریم خصوصی؛ روایتی از امام صادق(علیه السلام) در صدد بیان این امر مهم است که خانه باید مانع از دیده شدن حالات خصوصی انسان باشد؛ زیرا انسان در خلوت خود رفتارها و حالاتی دارد که آنها را در عرصه جامعه بروز نمی‌دهد و باید از دید مردم پوشیده بماند. پوشیدگی و مطابقت با عفت، مانند قرارگیری مستراح در مخفی‌ترین نقطه بنا و دور از دید بودن اتاق‌های خواب و آشپزخانه، فقط با فراخ بودن مسکن قابل طراحی است و در ابعاد کوچک‌تر، شدنی نیست و فقط می‌توان از تبعات نامطلوب آنها کاست.
ه) سعادت اخروی با وسعت منزل؛ امام علی(علیه السلام)در روایتی اشاره دارد بر اینکه اگر مؤمن در دنیا به دنبال آخرت خود باشد، باید خانه وسیع برای خود فراهم سازد تا در آن مهمانی داده، صله رحم بجا آورد و حقوق الهی و مردم را در آن خانه ادا نماید.
در دین مبین اسلام، علاوه بر سطح برای منزل مطلوب، ارتفاع حداقلی و حداکثری نیز مطرح می‌شود که هم نیازهای انسان از جمله آرامش، حفاظت از گرما، سرما و خطرات را برطرف کند و هم از حد معقول فراتر نرود. آموزه‌های اسلامی مرتفع ساختن سقف و دیوارها را نهی کرده و ارتفاع را تا هفت یا هشت ذراع [هر ذراع تقریبا ۴۷ سانتیمتر] مجاز دانسته شده است. در برخی روایات آمده: اگر سقف بلندتر از هشت ذراع باشد، مَلَکی می‌گوید کجا می‌خواهی بروی ای فاسق. در روایتی آمده اگر ارتفاع سقف از هفت ذراع بیشتر بود در قسمت بالای دیوار آیةالکرسی نوشته شود تا شیاطین در آن لانه نکنند.
البته امروزه آنچه در آپارتمان‌ها نمود دارد، پایین بودن ارتفاع سقف است که هم از لحاظ ایمنی خطرناک است و هم باعث خفگی‌های ناشی از گاز گرفتگی و تنگی بیش از پیش خانه می‌شود. فراخ بودن خانه فقط از حیث منظور افقی نیست؛ بلکه از حیث عمودی نیز باید فراخ بودن رعایت شود. پایین بودن ارتفاع از لحاظ بهداشتی نیز از دو جنبه آسیب وارد می‌کند: ۱. تهویه هوا که در صورت پایین بودن سقف، به خوبی صورت نمی‌گیرد. ۲. بهداشت روانی؛ خانه‌هایی که از لحاظ افقی و عمودی تنگ هستند، اضطراب‌زا است و اهالی را با استرس و اضطراب همراه می‌کند.
حالا که گریزی از آپارتمان‌نشینی نیست، نباید کاری کرد که معضلات آن افزایش یابد. باید از برخی مزایا مثل قیمت پایین خانه چشم پوشید. خانه را هم از لحاظ سطح و هم از حیث ارتفاع باید وسیع طراحی کرد تا معضلات اجتماعی و آسیب‌های روانی و معنوی را کاهش داد.
۳. حیاط
در روایات اسلامی تأکید فراوانی بر وجود حیاط وسیع و فراخ شده است. ایجاد باغ و کاشت درخت و پذیرایی از مهمانان نیاز به حیاط وسیع دارد. ایجاد سرویس بهداشتی در حیاط، رفت و آمد در حیاط برای فراهم کردن وسایل پذیرایی از مهمانان اهمیت فراوانی در آموزه‌های اسلامی دارد. بازی‌های پرجنب و جوش کودکان و نیز خاک‌بازی نیازمند حیاطی نسبتاً وسیع است.
بنابراین در آپارتمان‌سازی باید به این مهم توجه ویژه شود. طراحان و معماران و به دنبال آنها مسئولین شهرداری باید با تعبیه بالکن‌ها و ایوان‌های وسیع و قابلیت کاشت برخی گل‌ها و گیاهان و نیز طراحی سرویس بهداشتی در بالکن را ایجاد کنند تا از مخاطرات آپارتمان‌ها بکاهند.
۴. تعداد طبقات
ساختن خانه چندطبقه مورد تأیید آموزه‌های اسلامی نیست. اصل در خانه‌سازی یک طبقه بودن آن است، ولی به ضرورت می‌توان طبقه‌ای دیگر بر آن افزود تا نیازها تأمین شود. در صورتی‌که طبقه اول برای تأمین نیازهای اهل خانه کافی باشد و نیازها در سطح افقی تأمین شود، ساخت طبقات بیشتر نشانه تجملات و اشرافی‌گری‌های مذموم خواهد بود. در صورتی که طبقه دوم برای رفع احتیاجات ساخته شد، در روایت وارد شده که زنان را در طبقات بالا و جایی که برای جاهای دیگر اشراف دارد قرار ندهید. به نظر می‌رسد وجود خانه‌های مستقل روی هم مورد تأیید دین مبین اسلام نباشد و به طور کلی آپارتمان‌نشینی به شکل امروزی آن مورد تأیید آموزه‌های اسلامی نیست. معایب زیادی که برای آپارتمان در قسمت آسیب‌ها ذکر شد همگی نشان از این دارد که آپارتمان‌نشینی نمی‌تواند مورد تأیید دین مبین اسلام باشد.
۵. استفاده از عایق‌های صوتی
یکی از مشکلات آپارتمان‌ها، آزار و اذیت‌های صوتی و نیز به خطر افتادن حریم شخصی از طریق انتقال صداها است. برای این کار بهتر است طراحان و معماران عایق‌های صوتی مناسبی در دیوارها، سقف‌ها و درهای واحدهای آپارتمانی تعبیه کنند تا هم کودکان آزادانه به بازی خود بپردازند و هم اعضای خانواده از به خطر افتاده حریم خصوصی خویش نگران نباشند.
۶. تعداد اتاق‌ها
تعداد اتاق‌ها از دیدگاه اسلام باید به مقدار مورد نیاز باشد؛ یعنی نه آن‌قدر کم باشد که اعضای خانواده در فشار و تنگنا قرار گیرند و نه آن‌قدر زیاد که اهالی خانه را برای نگهداری، نظافت و تعمیر آن به مشقت بیندازد. داشتن اتاق مجزا برای والدین و نیز جدا بودن اتاق فرزندان از والدین (نه برای فرزندی یک اتاق) مورد تأکید روایات است که تأمین آنها از لحاظ تربیتی آثار فراوانی دارد. تعیین اتاقی برای پذیرایی از مهمانان، تعیین نمازخانه یا جایی مخصوص نماز در خانه و مواردی از این دست نیز در صورت توان مالی از مطلوبیت‌های معماری اسلامی است. این امر می‌تواند در طراحی واحدها و مجتمع‌های آپارتمانی مورد توجه قرار بگیرند.
عده‌ای ایجاد اتاق اختصاصی برای هر یک از زن و مرد را از برخی روایات استنباط کرده‌اند. همچنان‌که در سیره عملی برخی ائمه(علیهم السلام) مثل امام باقر و امام حسین(علیم السلام) دیده شده است؛ گویا آیات ۳۳ و ۳۴ سوره مبارکه احزاب نیز مؤید این مطلب است. بنابراین خوب است در طراحی خانه، ضمن توجه به وسعت آن، اتاق مخصوصی برای هرکدام از زن و مرد خانه نیز تعبیه شود.
ج) ساختار شهری
۱. مسجدمحوری
مجتمع‌های آپارتمان را با محوریت مساجد بسازیم طوری‌که دسترسی همه اعضای مجتمع‌های آپارتمانی به مسجد به آسانی صورت بگیرد. مسجد کارکردهای فراوانی دارد که در صورت محوریت دادن به آن به آبادی خانه‌ها و پویایی مجتمع‌های آپارتمانی کمک شایانی می‌شود. مسجدمحوری می‌تواند نشاط، آرامش، مهارت، سعادت، امید، وحدت، آگاهی، معنویت، کرامت، صمیمیت و مسئولیت‌پذیری را بر محلات و مجتمع‌های آپارتمانی حاکم سازد.
۲. تداعی محله
مجتمع‌ها را طوری بسازیم که محلات قدیمی را برای اعضای آن تداعی کند؛ تا صمیمیت‌ها گسترش یافته، همکاری‌ها بهتر صورت بگیرد. برای این کار می‌توان مسجد یا نمازخانه‌ای که تأمین‌کننده مسجدمحوری نیز باشد، در یکی از طبقات در نظر گرفت. ایجاد کتابخانه، ورزشگاه، آموزشگاه و… در داخل مجتمع‌های آپارتمانی نیز می‌تواند محله بودن مجتمع‌های آپارتمانی را برای ساکنان تداعی کند.
۳. دسترسی آسان به امکانات شهری
بسیاری از مشکلات آپارتمان‌ها زمانی ظاهر می‌شود که آپارتمان‌نشینان مجبور برای استفاده از خدمات شهری به مناطق دیگر مراجعه کنند. مدرسه، ادارات، فروشگاه‌ها و مراکز خرید، محل کار، کتابخانه، ورزشگاه، پارک‌های بازی و مسائلی از این دست نوعاً دور از مجتمع‌های آپارتمانی قرار دارند؛ در حالی‌که با توجه به تراکم جمعیت در مجتمع‌های آپارتمانی این‌گونه امکانات باید نزدیک مجتمع‌ها باشد. این کار باعث می‌شود ساکنین آپارتمان در حل مشکلات موجود همکاری کنند و با حضور بیشتر (به‌جای رفت و آمد بیشتر) از مشکلات فرهنگی مجتمع بکاهند. دیدارهای زیاد در این اماکن صمیمیت‌ها را گسترش می‌دهد و بر محبت‌ها می‌افزاید.
۴. تدوین قانون برای ساختمان و ساختار شهری
نهادهای قانونگذار می‌توانند با تدوین قوانین، آیین‌نامه‌های اجرایی و پیوست‌های فرهنگی آسیب‌های اجتماعی، فرهنگی، تربیتی و دینی را کاهش دهند. تعیین حداقل متراژ، تعیین نقشه‌های اسلامی، محدودسازی برخی بناها از جمله آشپزخانه و سرویس بهداشتی به تبعیت از یک الگوی صحیح (بدون محدودسازی خلاقیت‌ها و سلایق شخصی در کل نقشه)، تعیین محدوده تعداد طبقات و تعداد واحدهای هر طبقه، تعیین الگوی عملی پوشانندگی در ورودی واحد آپارتمان و… از جمله وظایف مهم نهادهای کلان نظام است. در صورت عمل این نهادها به وظایف خود در مورد آپارتمان‌نشینی بسیاری از آسیب‌های آن در کوتاه‌مدت و بلندمدت از بین می‌رود. با انجام این اقدامات می‌توانیم امیدوار باشیم که کارکردهای اصلی خانه که مورد تأکید آموزه‌های اسلامی است در واحدهای آپارتمانی نیز تداوم داشته باشد.
د) چیدمان داخلی
۱. مبلمان
استفاده از مبل و صندلی امروزه در آپارتمان‌ها شایع است. در واقع روی صندلی نشستن و غذا خوردن به عنوان یک فرهنگ در آپارتمان‌نشینی به رسمیت شناخته شده است. هرچند این فرهنگ وارداتی باعث می‌شود که آپارتمان‌نشینان بتوانند راحت از مهمان پذیرایی کنند؛ اما در آموزه‌های اخلاقی اسلام روی کرسی (اعم از صندلی و مبل) نشستن از اخلاق متکبران و سلاطین است. وقتی این مسئله به فرهنگ تبدیل شود، مشکلات اخلاقی بعدی را نیز به همراه خواهد داشت. در روایتی از ابن‌عباس نقل شده است: «پیامبر(ص) بر روی زمین می‌نشست، روی زمین غذا می‌خورد، شیر گوسفندان را می‌دوشید و دعوت بردگان را برای خوردن نان جو اجابت می‌کرد». بنابراین بهتر است آپارتمان‌نشینان خود را به نشستن روی زمین عادت دهند تا احساس زندگی و پذیرایی سرپایی را از خود دور کنند. روی زمین نشستن علاوه بر اینکه نشان از تواضع افراد دارد، حالت صمیمی بیشتری نیز بین افراد حاکم می‌کند.
باید به دو مطلب توجه کرد. اول اینکه استفاده از مبل و صندلی در ادارات و اماکن عمومی به دلیل موقت بودنشان با خانه که جای قرار و سکون و آرامش است، نباید مقایسه شود. دوم اینکه در آیاتی از قرآن کریم در وصف حالت بهشتیان آنها را تکیه داده به انواع زیبایی از مبل‌ها توصیف کرده است که قابل تعمیم به این دنیا نیست؛ چراکه بهشتیان حالاتی دارند که از نظر اخلاقی در این دنیا نشانه تکبر است، ولی در آخرت پاداشی است که از سوی پروردگار عالمیان برای آنها در نظر گرفته شده است. البته ایجاد سکو در ورودی منازل جهت پوشیدن کفش، جوراب و شلوار مطلوبیت دارد؛ چراکه ایستاده پوشیدن این موارد در دین مبین اسلام و فقه اسلامی مکروه است.
۲. دکوراسیون
در روایات فراوانی بر زیبایی و سادگی خانه تأکید شده است. سادگی دکوراسیون روح انسان را از بسیاری از آشفتگی‌ها رها می‌سازد، در حالی‌که شلوغی آن انسان را به آشفتگی فکری و روانی مبتلا می‌کند. عدم استفاده از تصاویر ذی‌روح (انسان و حیوان)، عدم استفاده از طلا و جواهرات و تزیین دیوارها با رنگ‌های مناسبی مثل سفید و کرمی از سفارشات مؤکد روایات درباره محیط داخلی است. محیط آپارتمان در اغلب موارد کوچک و تنگ است؛ اگر جای تنگ و کوچک با تزئینات شلوغ شود، بر آسیب‌زایی‌اش افزوده می‌شود. می‌توان با رنگ‌ها مناسب و استفاده از آیینه‌های بزرگ مقداری از آسیب‌زایی این فضا را کاست. البته باید در استفاده از آیینه‌های بزرگ به شاخص‌های دیگری مثل حیا و عفت نیز توجه کرد و سعی کرد طوری آیینه‌ها تعبیه شوند که اعضای خانواده در دید غریبه‌ها نباشند.
وجود مبلمان بر شلوغی و تنگی خانه می‌افزاید و تختخواب، اگرچه فی‌نفسه نهی خاص و صریحی از روایات و آموزه‌های اسلامی بر آن نشده است ممکن است تأیید هم شده باشد، اما در محیط آپارتمانی چند آسیب مهم دارد؛ الف) به طور ویژه تخت‌های دونفره حیاگریزی را تشدید می‌کنند؛ چراکه بچه‌ها، غریبه‌ها و بیگانه‌ها به طور مرتب جای خواب پدر و مادر و زن و شوهر را می‌بینند. دیدن جای خواب یک زن و شوهر از یک سو حیای صورت آن دو را از بین می‌برد و از سوی دیگر بر بیننده نیز اثر روانی سوء برجای می‌گذارد. این کار برای فرزندان بلوغ زودرس را به همراه دارد که اثرات منفی آن بر همه متخصصین روشن است. بنابراین در مقابل دید دیگران بودن رختخواب و تختخواب در آموزه‌های اسلامی نهی شده است. ب) فضای زیادی از یک یا دو اتاق را اشغال می‌کند و بخشی از خانه را از کارآیی ساقط می‌کند. ج) خیلی از تختخواب‌ها و تشک‌های مورد استفاده در تختخواب‌ها غیر استاندارد است، در حالی‌که روی پتو یا تشک پشمی بر روی زمین خوابیدن هم از لحاظ طبی مفید است و هم ضررهایی مثل کمر درد و… را ندارد. شهید پاک نژاد در مورد خوابیدن بر روى تختخواب‌هاى فنردار مى‌نویسد: «چه بسیار دررفتگى‌هاى بین مهره که به علت خوابیدن بر آنها پیش آمده و شخص را به درد کمر یا سیاتیک مبتلا ساخته است».
ه) کارکردهای اجتماعی مسکن
۱) انتخاب محله و همسایگان خوب
امیر مؤمنان می‌فرماید: «ارزش و شرافت خانه به حیاط وسیع و همنشینان نیکوکار و صالح است و برکت خانه، به بودن آن در منطقه خوب و محوطه وسیع و همسایگان همراه و خوب است». انتخاب همسایه مهم‌ترین رکن در انتخاب خانه برای ساخت یا خرید است. از سوی دیگر در معماری شهری که برای ساخت خانه در نظر گرفته می‌شود و عموماً شهرداری‌ها متولی این امر هستند، باید خانه‌ها با محوریت مساجد بنا شوند، چنان‌که در صدر اسلام نیز این‌گونه بود. محله‌های مسجدمحور از لحاظ تربیتی موقعیت ممتازتری نسبت به بقیه محله‌ها دارند. متأسفانه این مهم در طراحی‌های شهری به ویژه آپارتمان‌سازی‌ها رعایت نمی‌شود. امروزه شهرها بر مدار مسجدها بنا نمی‌شوند؛ بلکه این مساجد هستند که با محوریت شهرهای جدید (به‌ویژه مجتمع‌های آپارتمانی) به وجود می‌آیند. احداث مساجد در شهرها و اماکن جدید معمولاً بعد از طراحی شهر صورت می‌گیرد. به عبارت دیگر ابتدا شهر یا شهرکی ساخته می‌شود و بعد از آن ساکنان احساس نیاز به مسجد کرده، این مکان را بنا می‌کنند که عموماً مکانی نامناسب برای مسجد در نظر گرفته می‌شود و مسجدی بدقواره شکل می‌گیرد.
۲) مهمانداری و صله رحم
روایات متعدد اسلامی به مؤمنین توصیه می‌کنند که منزل فراخ و وسیعی را انتخاب کنند. یکی از مهم‌ترین دلایلی که در روایات به آنها اشاره شده اهمیت مهمانداری است. امیرالمؤمنین(علیه السلام) مهمانداری و صله رحم را شاخصی برای خانه وسیع ذکر می‌کنند که در صورت عدم انجام آن، خانه وسیع نفعی به حال آخرت شخص نداشته، بلکه وبال گردن او خواهد شد. علی(علیه السلام) در روایتی دیگر وسعت را شرافت خواند می‌داند و رفت‌وآمد صالحان در آن را برکتی برای اهل منزل.
اسلام خانه‌ای را که مهمان داخل آن نمی‌شود و همچنین کسی را که مهمانداری نمی‌کند و از مهمان فراری است، مذمت کرده است. رسول اکرم(ص) می‌فرماید: «هرخانه‌ای که مهمان در آن وارد نمی‌شود، ملائکه نیز داخل آنها نمی‌شوند». روزی امیرالمؤمنین علی(علیه السلام) ناراحت و غمگین بود، از او علت ناراحتی را سؤال کردند. حضرت فرمود: هفت روز است مهمان وارد خانه من نشده است. مهمانداری برکاتی دارد که هم مربوط به این دنیاست و هم مربوط به آخرت.
در خانه‌های کوچک آپارتمانی عملاً امکان مهمانداری به طور وسیع کاهش می‌یابد و توفیق مهمانداری از آپارتمان‌نشینان سلب می‌شود. آپارتمان‌نشینان می‌توانند طوری برنامه‌های خود را تنظیم کنند که هم از نعمت مهمانداری محروم نمانند و هم به دیگران آزار نرسانند. پذیرایی از مهمان‌های دعوت شده در اوقاتی از روزهای تعطیل که مزاحم استراحت دیگران نباشد، هماهنگ کردن با همسایگان جهت برگزاری برخی برنامه‌ها و مهمانی‌ها، همکاری با همسایگان جهت برگزاری مهمانی‌های نسبتاً وسیع، مشارکت دادن همسایگان و دعوت آنان به مهمانی‌های غیر‌فامیلی و غیر‌خانوادگی و مواردی از این دست می‌تواند به مدیریت این مسئله کمک کند. می‌توان در برخی مهمانی‌ها از منزل همسایه استفاده کرد تا وقتی او نیز قصد چنین برنامه‌ای داشت، بتواند از واحد آپارتمان ما استفاده کند. این مشارکت‌ها زمینه‌های خوبی برای همکاری‌های دیگر مثل تولید برخی محصولات خانگی را فراهم می‌کند و صمیمیت و جامعه‌پذیری را در افراد بالا می‌برد.
۳) تولید و اقتصاد خانواده
از کارکردهای مهم مسکن تولید برخی مایحتاج زندگی، به ویژه مایحتاج تغذیه‌ای، در آن است. در روایاتی به تولید نان در درون منزل تأکید شده است. علاوه بر اینکه کار در منزل و تولید مایحتاج برکات فراوانی دارد که در روایات نیز به آنها اشاره شده، باعث می‌شود رفت‌وآمدها و صمیمیت‌ها نیز گسترش یافته، صله رحم، همسایه‌داری، خبرگیری از احوال آشنایان و کمک به دیگران نیز تحقق پیدا کند. بنابراین تأکید فراوان بر کارگروهی و جمعی و همکاری همسایگان در تهیه برخی اقلام و راه‌اندازی تولید خانگی است. این مهم البته در آپارتمان‌نشینی، به وسعتی که در روایات وارد شده، میسر نیست؛ اما اهالی خانه، به ویژه خانم‌ها، در تولیدات انفرادی می‌توانند سهم بزرگی به خود اختصاص دهند و به اقتصاد کشور نیز کمک خوبی کنند. در تولیدات جمعی نیز می‌توان با تولید برخی محصولات، که آزار و اذیت کمتری برای دیگران دارند، برکت را به داخل آپارتمان‌های بی‌روح وارد کرد.
برخی روایات تهیه برخی اقلام غذایی از بیرون را موجب برچیده شدن برکت از منزل و آورنده فقر در آن خانه معرفی می‌کنند. امام صادق(علیه السلام) می‌فرماید: «شِراءُ الحِنطَةِ ینفِی الفَقرَ وَ شِراءُ الدَّقیقِ ینشِئُ الفَقرَ و شِراءُ الخُبزِ مَحقٌ؛ خرید گندم [از بیرونِ منزل] فقر را از بین می‌برد و خرید آرد [از بیرونِ منزل] فقر می‌آورد و خرید نان [آماده از بیرونِ منزل] هلاک است».
در حدیث دیگر می‌فرماید: «شِراءُالحِنطَةِ عِزٌّ وَ شِراءُالدَّقیقِ ذُلٌّ وَ شِراءُالخُبزِ فَقرٌ؛ خرید گندم [از بیرونِ منزل] عزت و خرید آرد [از بیرونِ منزل] ذلت است و خرید نان [از بیرونِ منزل] عین فقر است».
ایشان همچنین می‌فرمایند: «مَن اشتَرَی الحِنطَةَ زادَ مالُهُ وَ مَن اشتَرَی الدَّقیقَ ذَهَبَ نِصفُ مالِهِ وَ مَن اشتَرَی الخُبزَ ذَهَبَ مالُهُ؛ هرکس گندم [از بیرون منزل] بخرد مالش زیاد می‌شود، هرکس آرد [از بیرون منزل] بخرد نصف مالش می‌رود و هرکس نان [از بیرونِ منزل] بخرد تمام مالش از دستش می‌رود».
از حضرت صادق(علیه‌السلام) منقول است که: «از تلخى زندگانى است از خانه به خانه نقل کردن و نان از بازار خریدن».
کار در خانه برای زنان و مردان ثواب، خیر و برکت می‌آورد. زنى به رسول خدا(ص) عرض کرد: خدمت کردن زن در خانه شوهر چه فضیلتى دارد؟ حضرت فرمود: «در مقابل هرکاری که براى اداره امور منزل انجام دهد، خدا نظر لطفى به او می‌فرماید و کسی‌که مورد نظر خدا واقع گردد معذب نخواهد شد».
بنابراین نفس کم شدن کارها در منزل مثبت نیست. باید کم شدن کار در خانه را با کارهای مفید دیگر جبران کرد که هم برکت به خانه‌ها برگردد و هم رحمت و مغفرت الهی شامل حال بانوان آپارتمان‌نشین شود. بانوان می‌توانند به کارهای دیگری مانند نقاشی، خطاطی، مطالعه، تحقیق، گلدوزی، خیاطی، بافندگی و… بپردازند. با اشتغال به این کارها می‌توان هم به اقتصاد خانواده و هم به تولید و ترقی اقتصادی جامعه کمک کرد. به علاوه در اثر اشتغال به کار از ابتلا به بیماری‌های روانی و ضعف اعصاب نیز تا حد زیادی محفوظ خواهند ماند. امیر المؤمنین(علیه السلام) فرمود: «خدا مؤمنی را که به حرفه و کاری مشغول و امین باشد، دوست دارد».
رسول اکرم(ص) به امیرالمؤمنین فرمود: «بشنو ای اباالحسن! آنچه می‌گویم امر خداست که هر مردی به همسرش در کارهای منزل کمک و یاری نماید، خداوند به تعداد هر مویی که در بدن اوست، یک سال عبادت که روزهای آن را روزه و شب‌هایش را عبادت نموده است، برای وی می‌نویسد و پاداش صابرانی چون یعقوب، داود و عیسی را به او می‌دهد. ای علی! هرکس در خانه مشغول خدمت به عیال شود و از یاری او مضایقه نکند، خداوند اسم او را در دفتر شهدا می‌نویسد و در هر روز و شب ثواب هزار شهید را برای او می‌نویسد و به هر قدمی که برمی‌دارد، اجر و پاداش حج و عمره را دارد و ثواب هزار جهاد و عیادت هزار مریض و هزار نماز جمعه و هزار تشییع جنازه و سیر کردن هزار گرسنه و پوشاندن هزار برهنه و انفاق هزار اسب در راه خدا به او می‌دهد. کمک کردن به زن در خانه بهتر از خواندن تورات، انجیل، زبور و قرآن است و از آزاد کردن هزار اسیر و انفاق هزار شتر به مساکین بهتر است و چنین کسی پس از مرگ در بهشت خواهد بود».
۴) تربیت خانواده
خانه‌های وسیع با داشتن اتاق‌های کافی و معماری اسلامی نقش بسیار مهمی در آرامش‌بخشی، تربیت و هویت‌بخشی به فرزندان ایفا می‌کنند. بازی و جنب و جوش کودکان، که مورد تأکید روایات اسلامی است، در خانه‌های بزرگ محقق می‌شود. خانه‌های آپارتمانی به واسطه تنگی فضا و غیراصولی بودن معماری نوعاً دارای آسیب‌های فراوانی نسبت به تربیت فرزندان دارند.
یکی از برزگ‌ترین آسیب‌های آپارتمان‌نشینی فاصله اعضای خانواده از هم، فردی‌گرایی و مشغول شدن به وسایل ارتباطی الکترونیکی است. برای کاستن از این آسیب لازم است اعضای خانواده ساعاتی (و نه دقایقی) از روز را باهم باشند؛ مثلاً اگر قرار است فیلمی از تلویزیون تماشا کنند، در کنار هم و باهم این کار را انجام دهند. در مورد امام کاظم(علیه السلام) روایت شده است: «و کانَ اَوصَلَ النّاسِ لأِهلِهِ و رَحِمِهِ؛ [امام کاظم] بیشترین پیوند را باخانواده و خویشان خود داشت».
یکی از آثار باهم بودن در خانواده کمک و یاری علمی و معنوی اعضای خانه به همدیگر است. وقتی باهم بودن را بیشتر تجربه کنند، می‌توانند کلمات حکمت‌آمیز و راه‌های رسیدن به معنویت را برای هم کنند. امام صادق(علیه السلام) می‌فرماید: «لَا یَزَالُ الْمُؤْمِنُ یُورِثُ أَهْلَ بَیْتِهِ الْعِلْمَ وَ الْأَدَبَ الصَّالِحَ حَتَّى یُدْخِلَهُمُ الْجَنَّةَ [جَمِیعاً]؛ مؤمن همواره خانواده خود را از دانش و ادب شایسته بهره‌مند مى‌سازد تا همه آنان را وارد بهشت کند».
از آنجا که بسیاری از خانواده‌ها مجبور به زندگی در آپارتمان هستند، بهتر است والدین برای کاهش آسیب‌های جسمی و روحی آپارتمان‌نشینی به نکاتی توجه داشته باشند. بنابراین توصیه ما به آنها این است که اجازه ندهند کودکان بدون محدودیت پای تلویزیون بنشینند و یا بازی رایانه‌ای انجام دهند. به آنها اجازه فعالیت بدنی و جست و خیز بدهند تا استخوان‌های محکم و قوی داشته باشند. متخصصان بیان می‌کنند که پدر و مادر در طی روز باید زمانی را به بازی کودکان اختصاص دهند و آنها را به نزدیک‌ترین پارک محل خود ببرند و خودشان برای بازی با بچه‌ها وقت بگذارند.
برای جبران کاستی‌های آپارتمان والدین می‌توانند کودکان را در کلاس‌های ورزشی ثبت نام کنند تا حداقل هفته‌ای ۳ بار کودک بتواند انرژی‌های خود را تخلیه کند. رفتن به کوه، فضاهای خارج از شهر و پارک‌های تفریحی هم در تربیت صحیح فرزندان نقش مهمی دارند. لازم است والدین با برنامه‌ریزی و گذاشتن وقت برای فرزندان خود شرایط را به گونه‌ای فراهم کنند که بچه‌ها دچار بی‌قراری و کم‌تحرکی نشوند و بتوانند توانمندی‌های خود را بروز دهند.
علاوه بر مسائل روحی و جسمی که باید آپارتمان‌نشینان برای آن در درون خانواده برنامه داشته باشند، ایجاد نمازخانه در خانه در روایات زیادی توصیه شده است. البته ایجاد نمازخانه به معنای اختصاص دادن اتاقی به این عنوان نیست، بلکه اختصاص دادن محلی در خانه مخصوص نماز خواندن است. امام صادق(علیه السلام) فرموده است: «إتخذ مسجدا فی بیتک؛ در قسمتی از خانه خود مکانی را برای نماز گزاردن اختیار کنید». در روایتی از ایشان به اختصاص اتاقی برای این منظور تصریح شده است: «أنّی أحبّ لک أن تَتَّخِذَ فِی دارِکَ مَسجِداً فی بَعضِ بُیوتِکَ». وجود چنین فضا و مکانی در داخل آپارتمان احساس معنوی خوبی به اعضای خانواده به ویژه کودکان می‌بخشد که می‌تواند بسیاری از آسیب‌های روانی آپارتمان‌نشینی را برطرف کند.
و) برنامه‌هایی برای تقویت جسم و روح
۱) برنامه‌های معنوی
در آموزه‌های اسلامی وقتی انسان‌های با محیط‌های آسیب‌زایی مواجه می‌شوند، یاری گرفتن از صبر و معنویت توصیه می‌شود. هرچه آسیب‌زایی و مخاطرات بیشتر باشد، تکیه بر معنویت هم باید بیشتر باشد. بنابراین ساکنین آپارتمان‌ها که با آسیب‌های فراوانی مواجه هستند، لازم است برنامه‌های ثابت و منظمی در جهت معنویت‌افزایی خود و اعضای خانواده خود داشته باشند. این برنامه‌ها باید تنوعی از عبادت‌ها، دعاها و نمازهای فردی تا برنامه‌های معنوی جمعی را دربر بگیرد؛ چراکه برخی اوقات عبادت‌های جمعی و در برخی اوقات راز و نیازهای فردی گره‌گشا است. قرآن کریم می‌فرماید: «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا اسْتَعینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ إِنَّ اللَّهَ مَعَ الصَّابِرینَ؛ اى کسانى که ایمان آوردهاید، از شکیبایى و نماز یارى جویید، زیرا خدا با شکیبایان است». در این آیه به مسلمانان دستور داده می‌شود تا در برابر حوادث سخت زندگى از صبر و نماز یارى بجویند. انسان اگر در میان مشکلات متعدد و حوادث ناگوار به قدرت نامحدود الهى متصل نباشد، متلاشى مى‌شود. انسانِ مرتبط با خداوند در حوادث و سختىها خود را نمىبازد. هرچه پرواز معنوى فرد بیشتر باشد و بالاتر رود، دنیا و مشکلات آن کوچک‌تر مى‌شود. در روایات مىخوانیم که هرگاه کار سختى براى حضرت على(علیه السلام) پیش مى‌آمد، حضرت دو رکعت نماز مىخواند. این سیره را بوعلى سینا نیز عمل مى‌کرد.
۲) برنامه‌های فرهنگی ـ مذهبی
داشتن برنامه‌هایی مثل حضور در مسجد، هیئت‌های هفتگی، پایگاه بسیج، کانون فرهنگی، کانون‌های قرآنی، جلسات قرآنی، جلسات مربوط به ساختمان و… علاوه بر اینکه صمیمیت را در بین اعضای مجتمع‌ها و بلوک‌های آپارتمانی بیشتر می‌کند، جامعه‌پذیری و مسئولیت‌پذیری افراد را در قبال جامعه و محیطی که در آن زندگی می‌کنند را بالا می‌برد.
۳) ورزش
ورزش در آپارتمان‌ها از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است؛ چراکه با سلامتی انسان‌ها ارتباط تنگاتنگ دارد. کم‌تحرکی در آپارتمان‌ها باعث بسیاری از بیماری‌ها و آسیب‌های جسمی و روحی است. امام صادق(علیه السلام) توصیه فرمودند: «ولاتسمنوا تسمُّن الخنازیر للذبح: از چاق شدن همانند خوک‌هایى که براى ذبح نگهدارى مى شوند، بپرهیزید». پیامبر اکرم(ص) فرمود: «المؤمن القوی خَیرٌ و أحَبُّ مِنَ المُؤمِنِ الضَّعیف؛ شخص با ایمان قوی و نیرومند از شخص باایمان ضعیف بهتر و دوست‌داشتنی‌تر است».
آپارتمان‌نشینان باید برنامه منظم ورزشی، جمعی یا فردی، داشته باشند. ورزش جمعی علاوه بر نشاط و صمیمیت بیشتری بین همسایگان ایجاد می‌کند. شرکت در ورزش‌های جمعی یا ورزش‌های فردی و یا برگزاری مسابقات ورزشی می‌تواند برای ساکنین بسیار مفید باشد.
پایش سبک زندگی، سال اول، شماره ۵، دی ۱۳۹۳، صفحات ۹۲-۱۰۳.