جایگاه مد در سبک زندگی اسلامی
نویسنده: سیدعلی آقایی
سبک زندگی اسلامی، درباره آرایش و پوشش برای عموم مسلمانان به‌ویژه دختران و پسران جوان، الگوی مناسب در جهت حفظ آراستگی را به ارمغان آورده است.
در سبک زندگی اسلامی، آراستگی مرد و زن، به‌گونه‌ای است که ضمن پوشیدگی، ارزش‌ها و موازین شرعی و دینی رعایت شده و در بهبود مناسبات اجتماعی و جلوگیری از تحریکات و مفاسد، مؤثر است.
نکته حائز اهمیت آن است که برخلاف دیدگاه برخی که پرهیز از خودآرایی و شیک‌پوشی را دلیلی بر وارستگی از قید نفس و بی‌اعتنایی به زخارف دنیوی قلمداد کرده و چنین دیدگاهی را به‌حساب اسلام می‌گذارند، به جرأت می‌توان گفت که اسلام نه تنها مخالفتی با خودآرایی و شیک‌پوشی ندارد، بلکه همگان را به آن تشویق می‌کند. مروری بر آیات و روایات، اثبات‌کننده چنین مدعایی است.
۱) آراستگی در قرآن
خداوند متعال در آیه ۳۱ سوره اعراف، به‌عنوان یک قانون همیشگی که شامل تمام اعصار و قرون می‌شود، دستور می‌دهد: «ای فرزندان آدم! زینت خود را به هنگام رفتن به مسجد با خود داشته باشید.»
همچنین در آیه بعد، با لحن تندتری به پاسخ آنان که گمان می‌برند تحریم زینت‌ها و پرهیز از غذاها و روزی‌های پاک و حلال، نشانه زهد و پارسایی و مایه قرب به پروردگار است، می‌گوید: «ای پیامبر! بگو چه کسی زینت‌های الهی را که برای بندگانش آفریده و همچنین مواهب و روزی‌های پاک و پاکیزه را تحریم کرده است؟»
سپس برای تأکید می‌فرماید: «به آنان بگو که این نعمت‌ها و موهبت‌ها در زندگی دنیا برای کسانی است که ایمان آورده‌اند و روز قیامت نیز خاصّ آن است.»
۲) آراستگی در روایات
روایات اسلامی نیز سرشار از توصیه و تشویق مسلمانان به شیک‌پوشی و آراستگی است.
پیامبر گرامی اسلام(ص)می‌فرماید: «خداوند متعال زیباست و زیبایی را دوست دارد و خواستار آن است که اثر نعمت خود را در بنده‌اش ببیند.»
امام علی(ع)می‌فرماید: «خودآرایی از ویژگی‌های خاصّ انسان‌های مؤمن است.»
در حدیث دیگری نیز امام صادق(ع)امر فرمودند: «بپوش و آراسته باش، زیرا خداوند زیباست و زیبایی را دوست دارد، اما باید حلال باشد.»
نکته جالبی که امام در این حدیث بر آن تأکید می‌کند حلال بودن آراستگی است، نه آن‌که انسان به‌هر قیمتی یا از راه حرام و غیرمشروع ظاهر خود را بیاراید.
پیامبر گرامی اسلام(ص)در فرمایش گهربار دیگری تأکید می‌کنند که: «لباس خوب بپوشید و خانه‌های‌تان را آباد کنید تا در میان مردم مانند خال رخساره باشید.»
روایات متعدد دیگری نیز بر پوشیدن لباس‌های رنگ روشن، استعمال عطر، آراستگی مو، کفش و… توصیه و تأکید کرده است.
۳) آراستگی در سیره معصومین(ع)
در سیره پیامبر گرامی اسلام و امامان معصوم(ع)نیز همواره با این منطق غلط ناآگاهان ـ که پرهیز از خودآرایی را دلیل وارستگی از قید نفس و بی‌اعتنایی به زخارف دنیوی به‌حساب می‌آورند ـ به‌طور جدی برخورد شده است؛ لذا معصومین(ع)در عین ساده زیستن و پرهیز از اسراف و تجمل‌گرایی، پیش از دیگران به آراستگی و شیک‌پوشی خود اهتمام داشته و دیگران را نیز به آن سفارش می‌کردند.
امیرالمؤمنین(ع)که خود در غایت زهد و ساده‌زیستی بود، هرگز سهل‌انگاری در آراستگی و آراسته بودن را روا نمی‌دانست و به یاران خود توصیه می‌فرمودند: «هریک از شما خود را برای برادر مسلمانش همان‌گونه بیاراید که برای بیگانه‌ای که دوست دارد وی را در بهترین شکل ببیند، می‌آراید.»
در روایت دیگری، امام رضا(ع) در پاسخ به برخی صوفیه که به نوع پوشش ایشان ایراد گرفته بودند و از ایشان می‌خواستند تا لباس پشمینه پوشیده و از پوشیدنی‌های خشن و زبر استفاده کنند، فرمودند: «… خداوند در قرآن کریم می‌فرماید: «قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِینَهَ اللهِ الَّتِی أَخْرَجَ لِعِبادِهِ وَالطَّیِّباتِ مِنَ الرِّزْقِ»؛ یوسف صدیق لباس دیبای زربفت می‌پوشید و بر تخت فرعون تکیه می‌زد.
جایگاه مدگرایی در سبک زندگی اسلامی
در تعالیم اسلام، برای پوشش و آرایش، شکل و فرمی خاص معرفی نشده و اصراری به تبعیت از یک مدل خاص به عمل نیامده، اما جهت مصونیت مسلمانان در مقابل از دست دادن هویت ملی و دینی‌شان و نیز در امان ماندن از پی‌آمدهای منفی افراط و تفریط در خودآرایی و مدگرایی، معیارها و شاخصه‌هایی را برای مسلمانان، متناسب با نیازهای ثابت و متغیر دوران مختلف تعیین کرده است که مبین دیدگاه اسلام درباره مد و مدگرایی، در هر جامعه است. شاخصه‌هایی که اسلام در پوشش معرفی کرده است عبارتند از:
۱) متقضیات زمانی
در گذر زمان عوامل متعددی مثل بهبود شرایط اقتصادی فرهنگی جامعه، ورود طرح‌های نو یا ورود فن‌آوری‌های جدید در عرصه بافت پارچه‌های مختلف و… دست به‌دست هم داده و در نوع پوشش افراد تأثیر مستقیم گذاشته‌اند؛ به‌گونه‌ای که هر دوران، پوشش خاص خود را اقتضا می‌کند.
پیشوایان معصوم(ع)علاوه بر گوش‌زد کردن این موضوع از طرق مختلف به پیروان خود، در عمل نیز پوشش و آراستگی خود را متناسب با مقتضیات زمان تنظیم می‌کردند. فردی به نام سفیان ثوری در انتقاد به نوع پوشش امام صادق(ع)به ایشان عرضه داشت: «شما روایت می‌کنید که علی(ع)لباس خشن می‌پوشید، و حال آن‌که خودتان لباس قوهی و مروی (دو پارچه قیمتی منسوب به قهستان و مرو) می‌پوشید؟! حضرت فرمودند: وای بر تو! علی(ع)در زمان تنگ‌دستی مردم زندگی می‌کرد، ولی چون روزگار فراخی رسید، نیکان زمانه به آن شایسته‌ترند.
امام صادق(ع)فرمودند: «بهترین لباس هر زمان، لباس اهل آن زمان است.»
۲) موقعیت خاصّ فردی
به‌طور طبیعی موقعیت‌های خاصی که افراد در آن قرار دارند در نوع پوشش و آرایش آنان تأثیر می‌گذارد، مثلاً نوع پوشش کسی که در کنار همسر خود قرار دارد با زمانی‌که در اجتماع و بین نامحرمان است، تفاوت دارد.
اسلام با لحاظ کردن این متغیر، راهنمایی‌های لازم را به مسلمانان ارائه کرده است که به سه نمونه اشاره می‌کنیم:
الف) موقعیت‌های زناشویی
آیات، روایات و سیره عملی معصومین(ع)گویای آن است که اسلام محدودیتی در نوع آرایش و پوشش زن و شوهر، هنگام قرار گرفتن در کنار یکدیگر قائل نشده، بلکه به آنان توصیه کرده که هنگام حضور در کنار یکدیگر از بهترین لباس و لوازم زینتی و آرایشی خود استفاده کنند؛ همان‌گونه که رسول خدا(ص) فرمودهاند: «بر زن لازم است خود را خوشبو کند، بهترین لباس‌هایش را بپوشد، به بهترین وجه زینت کند و با چنین وضعی صبح و شب با شوهرش ملاقات کند.»
از سوی دیگر، دین اسلام از زنان مؤمن می‌خواهد در موقعیت‌های اجتماعی و هنگام حضور در اجتماع و در میان نامحرمان، از به نمایش گذاشتن خود و زینت‌هایشان به شدت پرهیز کنند.
در سیره عملی معصومین(ع)نیز دیده می‌شود که آن بزرگواران، هنگام حضور در کنار همسران‌شان از لباس‌هایی استفاده می‌کردند که آن را هنگام حضور در اجتماع استفاده نمی‌کردند.
ب) موقعیت‌های شغلی و کاری
اقتضای کار و تلاش آن است که لباس مخصوص خود را داشته باشد، از همین‌رو هنگامی که از امام کاظم(ع)سوال شد:« اگر انسان ده دست جامه داشته باشد اسراف است؟ فرمود: نه، بلکه برای حفظ جامه‌ها بهتر است، اسراف آن است که لباس بیرون را وقت کار بپوشی.»
ج) حضور در جمع دوستان
یکی از موقعیت‌های خاص که هر انسانی در زندگی خود بارها تجربه کرده و متناسب با آن، نوع پوشش و آرایش خود را تغییر می‌دهد، حضور در جمع دوستان و آشنایان است که در قالب دیدارهای خانوادگی و مهمانی‌ها و مجالس مختلف صورت می‌پذیرد. اسلام این موضوع را نیز لحاظ کرده و بر آن تأکید کرده است.
پیامبر خدا(ص)فرمودند: «خدا دوست دارد هنگامی‌که بنده مؤمنش به نزد برادر خود می‌رود، خود را مرتب و آراسته کند.»
۳) جایگاه اجتماعی و اقتصادی افراد
از دیگر متغیرهای تأثیرگذار در نوع پوشش و آرایش افراد، شرایط معیشتی خود افراد و همچنین جایگاه و شأن آنان در جامعه است. به‌گونه‌ای که داشتن لباس‌های متعدد و مرغوبی که در شأن و جایگاه اجتماعی افراد باشد، مجاز دانسته شده است.
شخصی از امام صادق(ع)درباره مرد متمکنی که لباس‌های متعدد و مرغوب، ردا و چند پیراهن تهیه کرده بود و با پوشیدن آن‌ها، خود را می‌آراست پرسید، که آیا این شخص اسراف‌گر است؟ حضرت فرمود: خیر، چون خداوند می‌فرماید: باید انسان متمکن و برخوردار، از دارایی خود خرج کند.
در همین زمینه امام جعفر صادق(ع)نیز فرموده است: «خداوند زیبایی و خودآرایی را دوست دارد و بینوایی و قیافه فقرآلود را ناخوش می‌دارد. هرگاه خداوند به بنده‌ای نعمتی دهد، دوست دارد اثر آن را در او ببیند. در این هنگام یکی از یاران حضرت سؤال کرد: چگونه اثر نعمت را آشکار کند؟ حضرت در پاسخ فرمود:
لباسش را نظیف می‌کند، بوی خوش به‌کار می‌برد، خانه‌اش را زیبا می‌سازد [آن را آراسته می‌کند] و آستانه و پیش خانه‌اش را جارو می‌کشد، حتی روشن کردن چراغ، قبل از غروب آفتاب فقر را می‌برد و روزی را فراوان می‌سازد.»
بنابراین، کسانی که دارای وضعیت ظاهری نامرتب و ژولیده هستند و از سویی خود را پیرو دستورات اسلام می‌دانند، در واقع از مسیر اسلام ناب منحرف شده‌اند، چراکه اسلام چنین چیزی را از مسلمانان نخواسته است.
۴) سلایق شخصی
سلایق شخصی، از دیگر متغیرهایی است که اسلام برای آن احترام قائل شده است؛ بر همین اساس اسلام، پارچه، مدل و حتی جنس و رنگی خاص را برای لباس واجب نکرده و مسلمانان را به نوع آرایشی خاص الزام نکرده و تمام مسلمانان در انتخاب این موارد آزاد هستند.
البته اسلام در راستای حفظ بهتر سلامت روح و جسم مسلمانان، در این زمینه توصیه‌هایی در قالب مستحب و مکروه ذکر کرده است؛ مثلا لباس سیاه را به‌دلیل تأثیر منفی‌ای که بر نشاط روح و سلامت افراد دارد مکروه اعلام کرده و بر لباس‌های روشن، به‌ویژه لباس سفید تأکید کرده است.
۵) مقتضیات سنی افراد
بی‌تردید، میل به خودآرایی و تجمل، که از خواهش‌های فطری است، در سنین مختلف تغییر می‌کند، به‌گونه‌ای که ارضای این میل در نوجوانی و جوانی به اوج خود می‌رسد و انسان را در تکامل ذوق و شکفتن احساسات کمک می‌کند و به‌سوی تعالی روح و پیشرفت‌های عاطفی سوق می‌دهد. در روایات نیز جوانانی را که در آراستگی دقت بیشتری داشته، سپاسگزار نعمت جوانی خود بودند، ستوده‌اند.
رسول خدا(ص)در این‌باره فرمودهاند: «خداوند بر جوانی که زیاد در آینه نگاه کند و با هر نگاه سپاس خداوند را به‌جای آورد، بهشت خود را واجب کرده است.»
۶) پاکیزگی و نظافت
رعایت پاکیزگی، نظافت در پوشش و آرایش یکی از اصول ثابتی است که اسلام بر آن تأکید دارد. به‌گونه‌ای که خداوند متعال در قرآن، به پاکیزه و پاک کردن لباس توصیه کرده است. پیامبر اکرم(ص)نیز در کلام معروف خود، نظافت را جزو ایمان برشمرده، فرمودهاند: «النَّظَافَهُ مِنَ الإِیمَان.»
۷) آراستگی و مرتب بودن
همان‌گونه که اسلام انسان را به نظافت و طهارت دعوت می‌کند، آراستگی ظاهر و مرتب بودن را نیز به‌عنوان یک اصل معرفی می‌کند. در حدیثی از قول پیامبر اکرم(ص)در مورد شخصی ژولیده چنین آمده است: «خداوند کثافت و ژولیدگی را دشمن دارد.»
در سیره پیامبر(ص)نیز چنین نقل شده است که، هنگام بیرون رفتن از خانه در آینه و یا آب می‌نگریست و خود را مرتب می‌کرد. براساس این اصل، مدهایی که نتیجه‌ای جز ژولیدگی و پلشتی ندارند، مورد قبول اسلام نیستند.
۸) مطابقت با عرف جامعه
یکی دیگر از اصول ثابت اسلامی که نقش مهمی در صیانت هویت ملی هر جامعه‌آی دارد، مطابقت داشتن پوشش و آرایش با عرف جامعه است، که جوانانی که به‌دنبال مد هستند، باید در این‌باره دقت بیشتری داشته باشند.
امام صادق(ع)به یکی از یاران خود به نامِ عُبَیدِ بْنِ زِیادٍ چنین توصیه کردند: «آشکار کردن نعمت را خدا بیش از (پنهان) نگاه داشتن آن دوست می‌دارد، پس جز این مباد که با بهترین شکل آرایش مرسوم قوم خویش خود را بیارایی. (روای حدیث) می‌گوید: عبید، از آن پس تا زمان مرگ خود جز با بهترین شکل و لباس در میان قوم خویش ظاهر نشد.»
۹) مطابقت با جنسیت افراد
اسلام می‌خواهد زن طبق خصوصیات و خلقیات زنانگی خود رفتار کند و مرد هم طبق خلقیات مردانگی خود زندگی کند تا هماهنگی نظام خلقت از تعادل خود خارج نگردد. بر اساس اصول اسلامی، زن نباید از زن بودن خود احساس حقارت کند و خود را به مرد شبیه کند و مرد نیز نباید با مرد بودن خود احسا س بیگانگی کند و خود را به شکل زنان درآورد، بلکه باید بین لباس مردان و لباس زنان تفاوت وجود داشته باشد و هریک از این دو قشر لباس مخصوص خود را بپوشند.
در روایات متعددی، اشخاصی که خود را به شکل جنس مخالف در بیاورند یا در رفتار و لباس پوشیدن و… خود را مانند جنس مخالف کنند مورد لعن خدا و رسولش قرار گرفته‌اند.
۱۰) رعایت عفاف و حیا
همان‌گونه که گفته شد، اسلام برای پوشش و آرایش همسران محدودیتی قائل نشده، اما برای نوع پوشش و آرایش در برابر نامحرمان و هنگام حضور در اجتماع، خواستار عفاف و حیا شده و بر همین اساس حدودی را نیز تعیین کرده است.
بر این اساس، هرگونه پوشش و آرایش، از هر نوع و شکل و رنگ و مُدی که مخالف عفت و حیا باشد و باعث تهییچ و برانگیختن احساسات شهوانی در جامعه به‌شمار رود، منع شده است؛ چراکه مطلوب اسلام آن است که زنان و مردان مسلمان در فعالیت‌های اجتماعی و هنگام رویارویی با نامحرمان، با جنبه‌های انسانی خود حضور یابند، نه با جنبه‌های حیوانی و شهوانی که نتیجه آن انحطاط فرد و جامعه است.
۱۱) پرهیز از خودنمایی و فخرفروشی
از مهم‌ترین انگیزه‌های مدگرایی‌های افراطی و نامعقول، فخرفروشی و احساس تفاخر است. احادیث معصومین(ع)بیانگر آن است که حتی در پوشیدن لباس، نیت انسان باید پاک و زیبا باشد. اسلام مبنای خود را در پوشش، پرهیز از خودنمایی، مباهات و فخرفروشی قرار داده و کسانی را که بدین منظور لباس می‌پوشند مذمت کرده است.
پیامبر خدا(ص)فرمودند: «هرکس لباسی بپوشد که بدان مباهات کند و مردم به او بنگرند، خدا به او ننگرد تا آن لباس را از تن به در کند.»
۱۲) پرهیز از تشبّه به کفار
پیشوایان دین، اصل و الگوی مسلّم دیگری در آرایش، انتخاب پوشش، شکل، مد و رنگ آن، جهت صیانت از فرهنگ دینی مسلمانان در تمامی قرن‌ها تعلیم دادند؛آن‌جا که فرمودند:
خداوند به یکی از پیامبرانش وحی فرمود که: «به قومت بگو لباس دشمنان مرا نپوشند و غذای دشمنان مرا نخورند و خود را به‌شکل دشمنان من درنیاورند (به شکل مشرکان و کفار)، چون اگر این کار را بکنند، آنان هم دشمنان من هستند. همان‌طوری که آن کفار و مشرکان دشمن من هستند.»
براساس این اصل کلی، تشبّه به کفار، یعنی خود را در ظاهر به شکل غیرمسلمان‌ها درآوردن، جایز نیست.
۱۳) اصل اعتدال و میانه‌روی و دوری از اسراف
اسلام در استفاده از انواع پوشش‌ها و زینت‌ها، حد اعتدال و میانه‌روی را به‌عنوان یک اصل برگزیده و هرگونه افراط و تفریط را مردود شمرده است. برخلاف برخی که استفاده از زینت‌ها را، هرچند به‌صورت معتدل، مغایر زهد و پرهیزکاری می¬پندارند و یا کسانی که به حدّ تجمل‌پرستی و رفاه‌طلبی و افراط می‌رسند و به هرگونه عمل نادرستی برای رسیدن به این هدف تن می¬دهند.
براساس همین اصل، در صورتی که پیروی از مد و مدگرایی به حدّ تجمل‌پرستی و افراط برسد، از سوی اسلام مطرود است؛ لذا صرف به بازار آمدن مد و مدل جدید، برای یک مسلمان نمی¬تواند مجوز و دلیل عقلانی جهت دور انداختن یک لباس یا وسیله زینتی باشد؛ چراکه این کار یکی از مصادیق اسراف، و اسراف از گناهان کبیره است و خداوند متعال نیز به اسراف‌کاران وعده دوزخ داده است: «وَ أَنَّ المُسرِفِینَ هُم أَصحابُ النّارِ؛ و مسرفان اهل آتش‌اند.»
پایش سبک زندگی، سال چهارم، شماره ۱۸، فروردین ۱۳۹۶، صفحات ۸۹-۹۴.