رابطه میان سبک زندگی و مصرف مشروبات الکلی در گفتگو با دکتر مهرانگیز شعاع‌کاظمی
پایش: رابطه میان سبک زندگی و مصرف مشروبات الکلی چیست؟
به نظر بنده، سبک زندگی مصرف‌کنندگان مشروبات الکلی، از لحاظ ارزش‌ها، اخلاق، ایدئولوژی، منظومه خانوادگی، مسئولیت‌پذیری و یا تکالیفی که می‌خواهند در زندگی داشته باشند، بسیار پایین است. مثلاً ممکن است فرد مصرف‌کننده، سبکی در زندگی‌اش را داشته باشد که در مصرف مشروبات الکلی هیچ بیمی ندارد؛ چراکه هیچ گزاره ارزشی یا اخلاقی یا ایدئولوژی و حتی فرهنگی تحت عنوان بد یا خوب در زندگی ندارد که بتواند با افراد دیگر خیلی متفاوت نباشد، بنابراین ابایی در مصرف الکل ندارد.
پایش: ویژگی‌های شخصیتی کسانی که الکل مصرف می‌کنند دقیقاً چه چیزهایی می‌تواند باشد؟
یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های شخصیتی این افراد، «تکانه‌ای بودن» شخصیت است؛ یعنی این‌گونه افراد، با هر محرکی برانگیخته می‌شوند. به عبارت بهتر می‌توانیم بگوییم محرک‌هایی که حالت نشئه و خلسه بیشتری را به فرد بدهد و حالت لذت را به وجود بیاورد، کشش بیشتری در این افراد خواهد داشت. در روانشناسی، اعتقاد به این است که مصرف‌کنندگان الکل، معمولاً توجه وافری به نیازهای فوری دارند و به اقتضای همین نیازها، مخصوصاً نیازهایی که با استاندارهای اجتماعی خیلی همخوانی نداشته باشد، درصدد رفع نیاز با روان‌گردان‌ها برمی‌آیند. می‌توانیم بگوییم افرادی که خطرپذیری و ریسکشان بالا است، بدون اینکه تعمق، بینش و تفکری باشد، مبدل به شخصیت‌هایی ضداجتماعی می‌شوند و معمولاً کسانی که مصرف الکل دارند، بعدها به رفتارهای تخریبی در اجتماع می‌پردازند و اتفاقاً خیلی هم برایشان مهم نیست که چنین شخصیتی پیداکرده‌اند. از طرفی دیگر، این افراد با انحرافات موافق هستند و یک نگرش موافق با انحراف در جامعه دارند. در تقسیم‌بندی شخصیت اختلالات، این افراد دچار اختلال «شخصیت دوقطبی» هستند، آن وقتی که مصرف می‌کنند، حالت سرخوشی دارند و وقتی مصرف نمی‌کنند، مود پایین یا اخلاق پایین دارند و به‌خاطر بالا رفتن مجدد آن، به مصرف رو می‌آورند و این سیکل معیوب همچنان ادامه پیدا می‌کند.
پایش: الگوی سنی مصرف مشروبات الکلی در ایران چه تغییراتی کرده است؟ روند این تغییرات در تلقی مصرف‌کنندگان از سبک زندگی را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
معمولاً تحقیقات نشان می‌دهد که چه در ایران و چه در کشورهای دیگر، این فرایند از نوجوانی شروع می‌شود؛ به دلیل اینکه در دسترس هست، افراد در پارتی‌ها شرکت می‌کنند و نوجوانان به یک سبک زندگی راحت‌طلب، بی‌قید و بدون تعهد نسبت به خود و دیگران گرایش دارند که اتفاقاً از ویژگی‌های افراد در این دوره است و به همین خاطر، شروع مصرف از همین نقطه و دوره می‌تواند باشد. آخرین پژوهش‌هایی که در این رابطه نگاه کردم، اشاره به همین دوره نوجوانی است که به طرف سنین بالاتر ادامه پیدا می‌کند.
پایش: علل گرایش دختران به مصرف مشروبات الکلی چه می‌تواند باشد؟
به نظرم، این گرایش در دختران، به سبب اغتشاش در نقش جنسیتی‌شان هست. می‌توان گفت که یک رقابت مردانه‌ای پیداکرده‌اند؛ از اینکه این رفتار خطرناک است و ریسکی و آقایان یا پسران انجام می‌دهند، چرا من کم بیاورم، من هم تمرین می‌کنم، وارد می‌شوم و خطراتش را می‌پذیرم، حتی اگر به مرگ هم منجر شود. این دختران اغلب می‌گویند برای اینکه بتوانم قهرمان این قصه بشوم، ریسکش را می‌پذیرم. در کل کسانی که واقعاً یک هویت مغشوش و نارسی دارند، دچار تردید هستند و نمی‌تواند بگویند من دخترم یا پسر، مرد هستم یا زن هستم، با نگاه غالبی خودش، چون در محدوده مسائل و قوانین جامعه، برای خودش محدودیت تلقی می‌کند و برای شکستن مرزها، وارد این حیطه هم می‌شوند .
پایش: رابطه گرایش به الکل با اختلالات روانی چیست؟ چه اختلالات دیگری را در پس مصرف الکل در فرد می‌توان برشمرد؟
در پسِ مصرف، یک حالت دوسویه پدید می‌آید یعنی در ابتدا اختلالاتی در شخصیت وجود دارد و بعد از مصرف، دوباره این اختلالات تشدید می‌شود؛ مثل افسردگی، اضطراب، خودکشی و فرسودگی. این‌ها اختلالاتی هستند که همراه مصرف هستند و درعین‌حال می‌توانند واقعاً عملکرد جسمی و ذهنی و حتی رفتارهای جنسی این افراد را مختل کنند. درنهایت، کسانی که مصرف کننده اوردوزی و بی‌رویه هستند، حالتی در ایشان به وجود می‌آید که حالات اسکیزوفرنی است. بیماری خطرناکی که مهم‌ترین ویژگی‌اش توهم و هذیان است که این افراد واقعاً به توهم و هذیان متوسل می‌شوند که متأسفانه گاهی اوقات حریم‌های شخصی و اجتماعی دیگران را ناامن می‌کنند.
پایش: نقش خانواده در پیشگیری و درمان مصرف الکل چیست؟
ابتدا باید بگوییم که خانواده چگونه و چه فضایی را ایجاد می‌کند که این گرایش به مصرف الکل به وجود آمده است. به نظرم، خانواده‌هایی که آشفته هستند، یا خانواده‌هایی که مدیریت منزل در آن‌ها وجود ندارد و فرزندان جایگزین والدین شده‌اند، یا فرزند آزاری در آن‌ها وجود دارد یا خانواده‌هایی که تناسب قدرت بین مادر و پدر، و یا بچه‌ها و والدین وجود ندارد، والدینی که واقعاً دچار گسستگی هستند و از همه مهم‌تر، والدینی که خودشان مصرف‌کننده هستند، اعتیاد دارند یا سابقه جرم و جنایت در جامعه داشته باشند، رفتارهای بزه‌کارانه در دوران نوجوانی در فرزندان آن‌ها دیده می‌شود و یقیناً خانواده می‌تواند به‌عنوان یک یادگیری از مدل و الگو برای فرزندانشان باشد.
پایش: دیدگاه شما درباره انجمن AA چیست؟ آیا راهکارها و نحوه مواجهه این انجمن با اعتیاد به الکل را مؤثر می‌دانید؟ نقد شما به این انجمن چیست؟
این انجمن تا جایی که من آن‌ها همکاری داشته و در ارتباط بوده‌ام، احساس کردم که صرفاً از تجربه‌های فردی خودشان استفاده می‌کنند و از رویکردهای علمی استفاده نمی‌کنند. درحالی‌که فکر کنم اگر این انجمن با افراد تحصیل‌کرده ارتباط بگیرد و رویکرد و زیربنای علمی را با تجربه‌های شخصی همراه کند، یقیناً نتایج خیلی خوبی خواهد داشت. دوم اگر انجمن AA درصدد درمان است، درمان‌هایشان فردی است، درحالی‌که رفتارها در خانواده شکل گرفته است و از دیدگاه روانشناسان، هر رفتار مختلی بخواهد درمان شود، حتماً باید در خانواده مطرح و خانواده همراهش باشد و او را کمک کند. روانشناسانی که رویکرد تحقیقی داشتند، همیشه معتقدند ما فرد بیمار را به‌تنهایی بستری نمی‌کنیم و بلکه با خانواده‌اش بستری می‌کنیم، چون خانواده یک عامل تأثیرگذار است که چنین رفتاری شکل گرفته است.
پایش: سیاست‌های مقابله‌ای موجود در مقابله با مصرف‌کنندگان مشروبات الکلی را چطور ارزیابی می‌کنید؟
الان فراوانی سیاست‌های را در جامعه مشاهده می‌کنیم. اگر بگوییم سیاست‌های دولت نمی‌تواند کارساز بشود تحت عنوان قاچاق یا هر چی که هست، فکر می‌کنم آگاهی‌دادن به افراد در دوران مدرسه، می‌تواند یک راهکار مناسب و هشدار خوبی باشد که افراد خودمراقبتی را خودشان داشته باشند. در کنار آن، آگاهی‌دادن به خانواده‌ها از پیامدهای منفی‌ای که این مسئله می‌تواند داشته باشد؛ یعنی دوران نوجوانی (15-16 ساله)، اگر یک دامنه ادامه‌دار تا هفتاد هشتاد ساله داشته باشند، می‌توانیم بگوییم تقریباً سه‌چهارمش را از آموزش در همین سن به راحتی باطل می‌شود.
پایش: آیا مشکلات و تنگناهای اقتصادی جامعه و افراد تأثیری در گرایش به مصرف مشروبات الکلی دارد؟
به نظرم مشکلات و تنگناه‌های اقتصادی را نمی‌توان خیلی مهم دانست بلکه آنچه اهمیت بیشتری در گرایش به الکل دارد، درک افراد از این مسئله و احساسی است که افراد می‌توانند با مصرف الکل از مشکلات رها شده و بی‌خیال همه‌چیز بشوند. به همین دلیل، معتادان به الکل، خوشی‌های زودگذر را به طولانی‌مدت ترجیح می‌دهند. به این دلیل به هیچ کاری دست نزدند. نمی‌توان گفت این‌ها مثلاً شاغل بوده‌اند، الان اخراج شده‌اند یا بیکار هستند به‌خاطر مصرف الکل، بلکه در حقیقت، در دوران نوجوانی، بی‌خیالی را شروع کرده‌اند که حاکی از یک الگوبرداری غلط است. ما الان هم در بچه‌های پایین‌شهر این رفتار را می‌بینیم و هم در بچه‌های بالا شهر. هر دو ناآگاهانه دارند این کار را انجام می‌دهند و فقط به‌خاطر اینکه به اوج لذت برسند.
پایش: تغییر الگوی مصرف از شراب‌های دست‌ساز به صنعتی، چه آسیب‌های متفاوت و بیشتری را می‌تواند برای فرد یا جامعه ایجاد کند؟
این مسکرات و مخدرات صنعتی شده مثل شیشه یا مشروبات جدید، می‌تواند کند کننده یا تند کننده باشد. حالت‌هایی در فرد پدید می‌آورد که همان توهم، هذیان و ازخودبیگانگی فرد را بیشتر بالا می‌برد. به همین دلیل خیلی از اوقات می‌بینیم قتل‌های خیابانی‌ای که اتفاق می‌افتد، در بسیاری از اوقات علتش مصرف مواد صنعتی شده یا غیراستاندارد است که درنهایت به‌جایی می‌رسد که فرد دچار حتی کوری هیستری شده و خودش هم نفهمیده که در حال انجام چه کاری است. وقتی منجر به قتل می‌شود، مجبور است پیامدهایش را هم بپذیرد. بنابراین تمام مخدرات وقتی از حالت سنتی به صنعتی رفتند، میزان تخریب‌کنندگی‌شان بیشتر شد که متأسفانه نه‌تنها ازلحاظ اجتماعی بلکه پیامدهای ناگواری دیگری همچون اختلال در سیستم عصبی فرد را ایجاد کرده است.
پایش: به نظر شما چه راهکارهای فردی مؤثری برای ترک مصرف الکل می‌توان پیشنهاد کرد؟ (فرد الکلی چگونه می‌تواند خود را از شر این آسیب رها سازد؟)
پایش مکرر خیلی می‌توان در این زمینه کمک کند. پایش‌های مکرری که می‌تواند در مدارس انجام شود و خانواده‌ها نیز می‌توانند این پایش را انجام بدهند. تقویت‌کننده‌هایی را برای افراد در نظر بگیرند که افرادی واقعاً از راهکارهای درست استفاده کنند. راه دیگر هم ترویج روش‌های مشاوره روان‌درمانی در مدارس است. چون یقیناً بچه‌ای که الکل مصرف می‌کند قطعاً در مدرسه هم دانش‌آموز خوبی نخواهد بود. بنابراین وقتی در یک کلاس، یک نفر یا دو نفر پیدا شد، آن دو نفر می‌تواند برای بقیه به‌عنوان یک نقطه هشداری باشد که بقیه دچار این معضل نشوند. متأسفانه آن‌قدری که در مدارس به درس و کتاب بچه‌ها اهمیت می‌دهند، به سلامت روانشان کمتر فکر می‌کنند. یا آن‌قدری که بچه‌ها را برای ورود به دانشگاه آماده می‌کنند که آنجا هم نتیجه مثبتی را متأسفانه نمی‌بینیم، کمتر به بعد روانی بچه‌ها توجه می‌کنند. برای سلامت روان افراد خصوصاً نوجوانان، باید وقت بیشتری بگذاریم. به‌عبارت‌دیگر، نوجوان ما باید پی ببرد که موضوعاتی چون اعتیاد به الکل و مصرف آن، دقیقاً همانند فیزیک، شیمی و زیست‌شناسی، بسیار پراهمیت است.
پایش سبک زندگی-شماره24-بهار1397