رصد فرهنگی جامعه

جامعه به‏مثابه یک نهاد فرهنگی و اجتماعی، به موازات تغییرات اجتماعی و محیطی، با مسائل و چالش‏های فرهنگی و اجتماعی خاصی رو‏به‏رو است. با توجه به رسالت و کارکردهای متنوع بخش‏های مختلف فرهنگی، پاسخ‏گویی به انتظارات فزاینده فرهنگی و اجتماعی نیازمند برنامه‏ریزی راهبردی و کلان‏نگر در حوزه‏های فرهنگی اجتماعی است. به منظور تحقق فرآیند برنامه‏ریزی مؤثر جهت تحقق وضعیت مطلوب در جامعه، نخستین گام را می‏توان‏‏شناسایی و تبیین وضعیت فعلی فرهنگی جامعه تعریف کرد. به‏ این منظور، طراحی و استقرار سازوکاری که بتواند ظرفیت‏ها، توانمندی‏ها و نیز کمبودهای فرهنگی و اجتماعی جامعه را از طریق جمع‏آوری نظام‏مند داده‏ها و اطلاعات و انتقال صحیح آن به برنامه‏ریزی فرهنگی و اجتماعی محقق کند، ضروری است. این سازوکار از طریق رصد اجتماعی و فرهنگی در جامعه امکان‏پذیر است.
مهم‏ترین موضوعی که رصد اجتماعی و فرهنگی دنبال می‏کند، آگاهی از نیازهای فرهنگی و اجتماعی جامعه و فراهم‏سازی اطلاعات برای تصمیم‏سازان و برنامه‏ریزان است که می‏تواند برنامه‏ریزی درست و دقیق را به دنبال داشته باشد. با این اوصاف، رصد اجتماعی و فرهنگی یک فرآیند پویا و قابل برنامه‏ریزی دورهای است.

۱. ضرورت و اهمیت

فــرهنــگ بـه‏منزله پایدارترین حوزه اجتماع، شکل و ماهیت حرکت جامعه را مشخص می‏کند. رصد عوامل شکل‏دهنده به فرهنگ، هویت فرد و جامعه، منشأ رشد و تعالی یا سقوط اجتماع انسانی و یکی از گام‏های اساسی در مهندسی فرهنگی جامعه است.
نگاهی گذرا به عرصه فرهنگ در سطوح مختلف و حوزه‌های گوناگون نشان می‏دهد که فرهنگ، زیربنای جامعه انسانی است و بر پایه مفروضات و اصول اساسی شکل می‌گیرد و بر روی آنها ارزش‏های فرد و جامعه تشکیل می‌یابد که در نهایت، این ارزش‏ها به هنجار اجتماعی تبدیل می‏شود و در قالب رفتار فردی و جمعی، تبلور عینی می‌یابد.
در حقیقت مفروضات و اصول اساسی با شکل‏دهی به ذهنیت و هویت فرد، رفتاری در او برمی‌انگیزد که قابلیت لمس عینی می‌یابد؛ اما شناخت این متغیر‌های بنیادی، با وجودی که قابلیت مشاهده عینی را ندارند، از اهمیت شایانی برخوردار است و رصد آنها مبنای هرگونه طرح برای مهندسی فرهنگی کشور است. به طور قطع این مفروضات از متغیرهای گوناگونِ اقتصادی و سیاسی، تحت تأثیر شرایط زمانی و مکانی، تأثیر می‌پذیرند. رصد این متغیرها و سنجش میزان تأثیرگذاری آنها باید یکی از فازهای طرح مهندسی فرهنگی باشد.
اگر هدف جامعه اسلامی، رشد، تعالی، کمال مادی و معنوی و فراهم‏کردن زمینه رشد همه‏جانبه انسان بر اساس مبانی دینی و اخلاقی باشد، باید ملاک و معیار در کلیه سیاست‏گذاری‌ها و برنامه‌ریزی‌ها هم، خود انسان باشد.
مهندسی فرهنگی بستری برای دست‏یابی به چنین هدفی است که باید با توجه به عوامل شکل‌دهنده به شخصیت انسان، توسعه انسان‏مدار را پی‏گیری کند. دست‏یابی به ‏این هدف، به شناخت کامل از فرهنگ موجود و متغیر‌های اساسی آن و برنامه‌ریزی برای رسیدن به فرهنگ مطلوب در سایه منابع و مقدورات موجود نیاز دارد. ضرورت و نیاز این امر، زمانی بیشتر برجسته می‏شود که‏ بدانیم این امر از مطالبات مقام معظم رهبری(مد ظله) در چنـد سـال اخیر درباره ضرورت مهندسی فـرهنـگی جـامعه بوده است.

۲. مفهوم‏‏شناسی رصد فرهنگی

بررسی دقیق رصد فرهنگی و‏‏ شناسایی ابعاد آن به زمان وسیعی نیاز دارد؛ اما از آنجا که «رصد فرهنگی» یک واژه مرکب است، بنابراین مانند سایر واژه‏های ترکیبی باید ابتدا هر واژه، جداگانه ‏‏شناسایی شود تا از ترکیب دو واژه، یک مفهوم روشن به دست آید.

الف) مفهوم رصد

واژه «رصد» بر معانی و اعمال متعددی دلالت دارد که بسته به زمینه و کاربست آن متفاوت است؛ اما در کل، معنا و مضمون مشخصی را به ذهن متبادر می‏سازد. در فرهنگ لغت معین، ذیل واژه رصد، این عبارات آمده است: «نظر دوختن، مراقب بودن. جایی که در آن با ابزار نجومی به مطالعة ستارگان می‏پردازند.» دهخدا نیز در لغت‏نامه خود، رصد را با عبارات: چشم داشتن و مراقبت‏کردن، نظر‏کننده و مکان مراقبت وصف کرده است و بر کاربرد این واژه در نجوم تأکید می‏ورزد.
در ادبیات علمی دنیا، واژه «monitoring» را می‏توان بهترین معادل برای واژه رصد در نظر گرفت. شایان ذکر است واژه «scanning» نیز به‏ویژه در علوم پزشکی، کاربردی نزدیک به مفهوم رصد دارد و برخی آن را به «پایش» ترجمه کرده‏اند.
با توجه به دامنه وسیع کاربرد این واژه که نجوم، فناوری اطلاعات، پزشکی و پرستاری، علوم اجتماعی، علوم رفتاری و علوم نظامی را شامل می‏شود، در یک تعریف کلی می‏توان گفت: رصد یا پایش عبارت است از: «تلاش مداوم به منظور‏‏شناسایی تغییرات عمده در پدیده مورد مطالعه.»

ب) مفهوم فرهنگ

مفهوم‏‏شناسی فرهنگ، یکی از مباحث پایه در فرهنگ‏سازی هر جامعه‏ای است؛ زیرا براساس نوع نگرش به مفهوم فرهنگ، چیستی و چگونگی رصد فرهنگی نیز متفاوت خواهد شد.
مقام معظم رهبری(مد ظله) در بیانی، مفهوم فرهنگی را از ضروریات زندگی می‏دانند و می‏فرمایند: «فرهنگ، یعنی همین رسوم و آدابی که بر زندگی من و شما حکم است. فرهنگ، یعنی باورها و اعتقادات ما و چیزهایی که زندگی شخصی و اجتماعی و داخل خانه و محیط کسب یک جامعه با آن روبه‏روست.»
در متون علوم اجتماعی در تعریف فرهنگ، نظریات متعدد و گاه متناقضی وجود دارد. برخی با تأکید بر اکتسابی بودن فرهنگ، آن را چنین تعریف کرده‏اند: «مجموعه الگوها یا هنجارهای رفتاری است که از طریق یادگیری از نسلی به نسل دیگر انتقال می‏یابد.» گاهی نیز فرهنگ را به «راه و رسم زندگی جامعه» تعریف کرده‏اند.
با وجود این، جامعه‌‏شناسان بر تعریف تایلر (۱۸۳۲ ـ ۱۹۱۷) به عنوان تعریفی جامع تأکید می‏ورزند: «فرهنگ عبارت است از: مجموعه پیچیده‏ای از علوم، دانش‏ها، هنرها، افکار و اعتقادات، قوانین و مقررات، آداب و رسوم، سنت‏ها و به طور خلاصه، کلیه آموخته‏ها و عاداتی که یک انسان به عنوان عضو جامعه اخذ می‏کند.»

ج) مفهوم رصد فرهنگی

ابتدا باید به تفاوت «رصد فرهنگ» و «رصد فرهنگی» از جهت مفهوم‏‏شناسی، محتوا و ساخت زبانی پرداخت تا گستره مفهومی رصد فرهنگی، بهتر و بیشتر شناخته شود. در رصد فرهنگ، رصد به فرهنگ اضافه شده و ترکیب از نوع اضافی (مضاف و مضاف الیه) است. در این ترکیب، مقوله فرهنگ، متعلق به موضوع رصد است؛ یعنی گذشته از آنکه خود رصد را به چه معنایی تفسیر کنیم، مقوله فرهنگ، موضوع پایش و رصد است.
آنچه باید رصد شود، صرفاً فرهنگ است، نه چیز دیگر؛ اما رصد فرهنگی، عبارتی وصفی (صفت و موصوفی) است که به معنای پایش و دیده‏بانی کلیه امور و شئون مرتبط با فرهنگ است. در ترکیب اخیر، متعلق رصد ذکر نشده و تعیین نشده است، چه چیزی را باید رصد کنیم. در عبارت رصد فرهنگی، همه شئون می‏توانند موضوع پایش قلمداد شوند. بدین ترتیب در رصد فرهنگی، دامنه بسیار وسیع در نظر گرفته شده است و می‏تواند علاوه بر فرهنگ، بسیاری مقوله‏های مؤثر دیگر را نیز شامل شود.
در یک تعریف کلی، رصد فرهنگی عبارت است از: تحلیل و بررسی ارزش‏ها، نگرش‏ها، هنجارها و رفتارهای موجود در جامعه، سطح فرهنگ ملی و خرده فرهنگ‏ها، که برای مسأله‏‏شناسی فرهنگی و پایش جریان‏های فرهنگی تولید شده در حوزه‏های مختلف جامعه اعم از فرهنگ دینی، سیاسی، اقتصادی، مدنی و علمی انجام می‏گیرد. هدف از این کار، آینده‏نگری فرهنگی،‏‏ شناسایی به‏موقع جریان‏ها و مسائل فرهنگی و ارائه راهبردهای مواجهه صحیح با آنها است.
برخی نیز رصد فرهنگی را کالبدشکافی و آسیب‏‏شناسی واقع‏بینانة عینی وضعیت فرهنگی کشور (در سطح فرهنگ عمومی و خرده فرهنگ‏های نواحی کشور) می‏دانند. طی آن با دیده‏بانی پیوستة فضای فرهنگی کشور، بررسی و برآورد تأثیر محیط‏های تأثیرگذار و متغیرهای داخلی و خارجی ضمن مسأله‏یابی، نوعی نیازسنجی فرهنگی نیز انجام می‏شود.
نمودار ستون مقابل، برهم‏کنش متقابل حوزه فرهنگی عمومی و خرده فرهنگ‏ها در یک سطح و کنش حوزه فرهنگ و حوزه سیاست‏گذاری در سطحی دیگر را نشان می‏دهد. رصد فرهنگی، ناظر به مجموعه‏ این کنش‏ها و تحولات مرتبط با فضای فرهنگی کشور است؛ فرآیندی که به صورت پیوسته باید صورت گیرد.

فرهنگ دارای دو بعد عینی و ذهنی است. ابعاد ذهنی در مؤلفه‏هایی از قبیل مقوله‏بندی، تداعی معانی، باورها، ارزیابی‏ها، معانی ضمنی، انتظارات، هنجارها، قوانین، خود‏شناسی‏ها، عقاید غالب، مطلوب‏ها و ارزش‏ها و معنای رفتار تجلی می‏یابد. در واقع، موارد فوق، نگرش مردم به محیط و دنیای پیرامون خود را نشان می‏دهد. ابعاد عینی فرهنگ در میراث فرهنگی، هنرهای تجسمی، سینما، نقاشی، خط، آثار باستانی، ادبیات، رفتارها و… ملاحظه می‏شود. در مجموع، فرهنگ، مجموعه مرکبی از ارزش‏ها، عقاید، هنجارها و نمادها در نظر گرفته می‏شود که در یک جامعه‏، پذیرفته شده و پایداری آن به صورت غیررسمی و جمعی تضمین شده است. بنابراین فرهنگ، چهار مؤلفه یا جزء اصلی دارد. این اجزا عبارت‏اند از:
۱.    آگاهی و عقاید؛
۲.    ارزش‏ها؛
۳.    هنجارها؛
۴.    نمادها.

۳. ابعاد رصد فرهنگی

 

الف) بررسی مقاطع مختلف زمانی

هر پدیده فرهنگی در یک طیف زمانی، قابل تحلیل و بررسی است. مسائل امروز فرهنگی در عین حال که ریشه در گذشته دارند، تأثیراتی نیز در آینده خواهند داشت. بنابراین از حیث زمانی، رصد فرهنگی، دارای ابعاد ذیل خواهد بود:
–    ارزیابی عملکرد فرهنگی گذشته در حوزه‏های مختلف برای شناخت نقاط قوت و ضعف؛
–    ارزیابی وضعیت کنونی به منظور سنجش رضایت‏مندی عاملان و گروه‏های مخاطب؛
–    آینده‏پژوهی و پیش‏بینی آینده فرهنگی برای شناخت فرصت‏ها و تهدیدهای پیش رو.

ب) جریان‏های فرهنگی

در هر جامعه‏ای، جریان‏های فرهنگی، نقش مهمی در رشد فکری مردم و شکل‏گیری ذهنیت عمومی جامعه دارند. جریان‏های فرهنگی از جنبه‏های مختلف قابل بررسی هستند:

اول: منشأ و مبدأ جریان

نخبگان و صاحبان فکری که تولید اندیشه می‏کنند، متفکران موج‏آفرینی که مترجم و بازگو کننده افکار دیگران در سطح جامعه‏اند؛

دوم: ‏شناسایی بسترهای رشد جریان فکری

زمینه‏های داخلی و خارجی شتاب‏دهنده یا کندکننده جریان؛

سوم: مقصد تأثیرگذاری جریان

اثبات مکتب، شناخت مکتب، اجرای مکتب (ارزش‏ها و عقاید اساسی یا فرعی)؛

چهارم: حوزه‏های اخلاقی

هنجارها و رفتارها (اساسی یا فرعی)؛

پنجم: ویژگی‏های جریان

رو به رشد و ظهور؛
تثبیت شده؛
در حال تغییر و زوال؛
گستره جریان؛
میزان تأثیرگذاری جریان.

ج) حوزه‌های فرهنگی

فرهنگ در هر نظام اجتماعی در ارتباط متقابل با سایر حوزه‏های نظام اجتماعی نظیر اقتصاد، اجتماع، سیاست و نظایر آن و همچنین فرهنگ سایر جوامع بوده و بر آنها تأثیر گذاشته و تأثیر می‏پذیرد. در سایه چنین ارتباطی مفاهیم ذیل اهمیت ویژه‏ای در رصد فرهنگی پیدا می‏کنند:
–    فرهنگ ملی؛
–    فرهنگ جهانی (وجوه مثبت و منفی) و فرهنگ‏های خارجی (غربی و شرقی)؛
–    فرهنگ دینی؛
–    فرهنگ اقتصادی؛
–    فرهنگ سیاسی؛
–    فرهنگ اجتماعی؛
–    فرهنگ عمومی.

د) سطوح رصد فرهنگی

پدیده‏های فرهنگی بنا به گستره تأثیرگذاری خود، فرهنگ عمومی یا خرده‏فرهنگ خاصی را تحت تأثیر قرار می‏دهند. بنابراین ارزیابی تغییرات فرهنگی باید در دو سطح ذیل صورت‏ پذیرد:
–    فرهنگ عمومی؛
–    خرده‏فرهنگ‏ها.
–

ه) محصولات و کالاهای فرهنگی

در دنیای مدرن با پیشرفت فناوری و صنایع فرهنگی، هر روز شاهد تولید صدها محصول فرهنگی در قالب کتاب، آثار هنری، فیلم‏های سینمایی، اسباب‏بازی، بازی‏های رایانه‏ای و… هستیم که نقش مهمی در فرهنگ‏سازی دارند.
محصولات فرهنگی تولید داخل کشور؛
محصولات فرهنگی وارداتی از خارج از کشور؛

و) رسانه‏ ها

–    رسانه‏های مکتوب: کتاب، مجلات، نشریات و مطبوعات؛
–    رسانه‏های شنیداری و دیداری: رادیو، تلویزیون و ماهواره؛
–    رسانه‏های مجازی: سایت‏ها، وبلاگ‏ها و شبکه‏های اجتماعی؛
–    چندرسانه‏ای: بازی‏های رایانه‏ای، نرم‏افزارها و بلوتوث.

ز) گروه‏های مرجع اصلی در جامعه

گروه‏های مرجع به افرادی گویند که گفتار و کردار آنها در جامعه، الگوی مردم و به‏ویژه جوانان قرار می‏گیرد و تأثیرگذاری فراوانی بر جامعه دارند؛ نظیر ورزشکاران، هنرپیشگان، دانشمندان و… .

ح) سبک زندگی

یکی از اصلی‏ترین حوزه‏های رصد فرهنگی، توجه به سبک زندگی و الگوهای موجود در آن است. رفتار مسکن‏گزینی، پوشاک و مد لباس، نحوه گذران اوقات فراغت، مصارف فرهنگی و نظایر آن جزئی از سبک زندگی به شمار می‏روند.

۴. روش‏‏شناسی رصد فرهنگی

رصد به دو شیوه قابل اجراست: رصد پیمایشی و رصد مجازی که شیوه آن دو به صورت زیر است:

الف) مسأله‌یابی و مسأله‌‏شناسی فرهنگی

در سطح توده عام مردم مطرح است. ‏
منابع و مآخذ مسأله‏یابی: نگرش‏سنجی‏ها، گزارش‏های کار‏شناسی نهادهای فرهنگی و سایر انواع مطالعات کمی و کیفی؛
شاخص‏های تعیین مسأله فرهنگی: تطابق با ملاک‏های دینی، قدرت بالای تأثیرگذاری بر گستره وسیعی از جامعه، میزان ثبات و ماندگاری، متوجه اصلی‏ترین ارزش‏ها و باورهای فرهنگی؛
معیارهای اولویت‏بندی مسائل فرهنگی؛

ب) جریان‌‏شناسی فرهنگی

درسطح تولیدات فرهنگی نخبگان جامعه مطرح است.

ج) پردازش اطلاعات و تجزیه و تحلیل

پردازش اطلاعات حاصله از نظام رصد فرهنگی به روش فراتحلیل و یا تحلیل ثانویه اطلاعات و بهره‏مندی از روش‏های کیفی و دیدگاه‏های تخصصی خبرگان صورت می‏پذیرد. هر یک از مسائل و جریان‏های فرهنگی از سه بعد برررسی می‏شود:
–    بعد دین‏شناختی؛
–    بعد جامعه‏شناختی؛
–    بعد روان‏شناختی.

د) سیاست‌پژوهی و آینده‌پژوهی

این بخش از نظام رصد فرهنگی در صدد است بعد از فراتحلیل و پردازش نهایی داده‏ها و اطلاعات حاصل از مطالعات پژوهش‏ها به تنظیم سیاست‏ها و راهبردهای منتج از نتایج پژوهش‏ها، مطالعات، فراتحلیل و آینده‏‏شناسی فرهنگی درباره مسأله یا جریان مورد نظر، مبتنی بر روش‏های علمی سیاست‏پژوهی و آینده‏پژوهی بپردازد.

ه) پیامدسنجی

این مرحله از نظام رصد فرهنگی به ارزیابی سیاست‏ها و راهبردهای اجرا شده درباره مسأله یا جریان مورد نظر، بپردازد و بعد از پایش پیامدهای حاصل از هر سیاست و راهبرد، پیشنهادهای لازم برای تقویت، حذف، تغییر و یا اصلاح آن ارائه می‏کند.
در انتها، اگر در صدد باشیم، مجموعه مباحث ارائه شده در قالبِ یک طرح نظام‏مند و خلاصه بیان شود، شاید بتوان با کمی اغماض، الگوی ذیل را ارائه داد:

۴. برخی از مهم‏ترین محورها و موضوعات رصد اجتماعی و فرهنگی در جامعه

پایش سبک زندگی، سال اول، شماره ۳، مرداد ۱۳۹۳، صفحات ۸۵-۹۰.