زندگی به سبک فیسبوک؛ نگاهی به فیلم «شبکه اجتماعی»
نویسنده: دکتر حمید فلاحتی
سبک زندگی را «شیوه زندگی» و یا به بیانی دقیق تر، الگوها و شیوه های زندگی روزمره تعریف کرده اند که نه تنها الگوهای فردی مطلوب از زندگی را فرا می‌گیرد، بلکه شامل تمام عادات و روش هایی می گردد که فرد یا اعضای یک گروه به آنها خو کرده یا در عمل با آنها سر و کار دارند. به تعبیر دیوید چنی «کسانی که در جوامع مدرن زندگی می‌کنند برای توصیف کنش های خود و دیگران از مفهوم سبک زندگی استفاده می‌کنند». در واقع درک و تحلیل آنچه را مردم انجام می‌دهند، چرایی آن و معنایی که برای آنها و دیگران دارد، در پرتو استمداد از الگوهای سبک زندگی ممکن و هموار می‌شود. از سوی دیگر پا نهادن فناوری های نوین به زندگی بشر و در پی آن گام نهادن بشر به جهان مدرن، تغییرات بنیادینی در زندگی، احساس، تفکر و شیوه زندگی و فرهنگ انسان امروز به وجود آورده است. روزنامه ها، رادیو، تلویزیون، فیلم و سینما و… هر یک تصویرهای جدید و متفاوتی از سبک زندگی را دائما تولید و منعکس می‌کنند. افراد زیر تاثیر رسانه‌ها به سلیقه ها و ارزش های خود شکل می‌دهند. با این حال می‌توان گفت شرایط اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی که در مجموع تاثیری مستقیم در شکل‌گیری سبک زندگی افراد یک جامعه دارند در رسانه سینما بیشتر از سایر رسانه‌ها مورد توجه قرار گرفته است و این صنعت رو به گسترش، در القاء الگوهای سبک زندگی به مخاطبان خود، فرصت های بی بدیلی در اختیار دارد.
۱. سبک زندگی و سینمای غرب
در سینمای غرب که در رأس آن هالیوود قرار دارد و هرساله صدها فیلم با انواع درجه کیفی و برای انواع سلیقه ها و در انواع ژانر و زیر ژانرها تولید می‌کند، سبک‌‌‌‌‌‌‌های خاصی از زندگی تولید و ترویج می‌شود که مخاطب با مشاهده آن و با تکرار آن مضامین در دیگر تولیدات هالیوودی، رفته رفته بدان خو می‌گیرد. هالیوود توانسته است طی عمر نزدیک به یک قرن خود تابوهای مختلف جامعه آمریکا را یکی یکی بشکند و عادی‌سازی کند. پیوسته مست‌بودن، خشونت، انحراف‌های اخلاقی، روابط نابهنجار، مناسبات آلوده جنسی و … مصادیقی از تابوهایی است که به مدد تولیدات هالیوودی برای مخاطبین این رسانه در آمریکا و بسیاری کشورهای دیگر، کم و بیش امری عادی شده است.
کسانی که با سینمای غرب آشنایی دارند درستی این مسئله را تأیید می¬کنند که به عنوان مثال سبک زندگی و روابط انسانی موجود در فیلم‌های دهه پنجاه یا شصت با فیلم های دهه هشتاد و نود تفاوت چشم‌گیری دارد، از تیکه کلام‌ها گرفته تا سبک پوشش و شیوه غذا‌خوردن تا کوچک‌ترین نکات زندگی تغییر کرده است. یعنی به نحوی می‌توان گفت هالیوود ذائقه مردم آمریکا را در درجه اول و مردم جهان را در درجه دوم در خیلی از زمینه‌های سبک زندگی تغییر داده است، آن هم با ملایمتی که کمتر کسی از این تغییر بویی برده باشد. سبک زندگی آمریکایی این روزها آرام و خاموش در حال بلعیدن سنن، آداب زیبای کهن، عرف و شرایط زندگی کشورهای گوناگون است و با بهره‌گیری پوشیده و جذاب از هنرهای مدرن و امروزی مانند تولیدات سینمایی در حال تبدیل شدن به روش و مدلی برای زندگی مردم تمامی دنیا می‌شود.
۲. فیلم «شبکه اجتماعی»؛ درون مایه ها و مضامین آشکار
درحالی که سینمای کشور ما معمولاً نسبت به وقایع روز و مسائل اجتماعی جاری بی‌اعتنا است، سینمای آمریکا حساسیت خاصی به شرایط روز دارد. شیوع شبکه‌های اجتماعی در جامعه امروز بشری موضوعی است که «دیوید فینچر» فیلمساز آمریکایی را بر آن داشت تا با دستمایه قرار دادن این پدیده مجازی، فیلم «شبکه اجتماعی» را بسازد که نوعی تبلیغ برای فیسبوک و همچنین ستایشی از مبتکر آن محسوب می‌شود.
«ما در روستاها زندگی می‌کردیم و بعد در شهرها زندگی کردیم، ولی حالا در اینترنت زندگی می‌کنیم!» این سخن مارک زوکربرگ سازنده شبکه اجتماعی فیسبوک است. شبکه اجتماعی فیسبوک بنا به آمار با ۱۵۰ میلیون بازدید کننده روزانه روبرو است و پس از گوگل دومین سایت پربازدید اینترنتی است. پس شگفت نیست با این حجم از مخاطب فیلمی بر اساس چگونگی شکل‌گیری فیسبوک ساخته شود. فیسبوک در ۴ فوریه ۲۰۰۴ به وجود آمد و از شبکه‌های اجتماعی مجازی است که با آن می‌شود با دوستانی که دارای حساب کاربری هستند، عکس، فیلم، یا پیغام به اشتراک گذاشت. جزئیات نهفته در فیلم به طور کامل ماهیت فیسبوک را کشف می‌کند و زندگی فردی را نشان می‌دهد که توانست به تجارتی ۲۵ میلیارد دلاری در سال برسد و زندگی ما و دیگران را دگرگون دهد.
فیلم «شبکه اجتماعی» روایت یکی از دانشجوهای دانشگاه هاروارد آمریکاست که دوست‌دخترش با او نامهربانی می‌کند و این جوان هم برای تلافی کردن بدعهدی های آن دختر، اطلاعات شخصی وی را در اینترنت منتشر می‌کند. این اقدام زمینه را برای انتشار اطلاعات شخصی دختران دانشگاه و قابلیت رأی دادن دانشجوها به آنها در فضای اینترنت فراهم می‌کند، اما این تازه آغاز ماجراست و همین رفتار سبک سرانه و غیرمنطقی باعث می‌شود که این دانشجو به همراه تعدادی دیگر از دوستان همسن و سال خود، شبکه‌ای اجتماعی را در اینترنت راه بیندازد. این دانشجو کسی نیست جز «مارک زوکربرگ» و پدیده به وجود آمده توسط او همان شبکه «فیسبوک» است؛ شبکه ای که آمار اعضای فعال آن در سال ۲۰۱۲ به مرز یک میلیارد نفر نزدیک شده است و رئیس آن جوان ترین بیلیونر جهان محسوب می‌شود.
زوکربرگ تلاش می‌کند در قرار ملاقاتی که با الیکا (با بازی رونی مارا) گذاشته است، او را مجذوب خود کند. اما الیکا او را کاملا ناامید می‌کند و از بی علاقگی دختران دانشگاه نسبت به او سخن می‌گوید. مارک بعد از شنیدن حرف های او به فکر فرو می‌رود. الیکا از او جدا می‌شود و مارک بیش از پیش احساس تنهایی می‌کند و با هیچکس حتی صمیمی‌ترین دوستانش هم صحبت نمی‌کند. مارک الکلی می‌شود و سعی می‌کند الیکا را فراموش کند. سپس سراغ فیسبوک می‌رود! مارک پس از هک سایت دانشگاه، عکس تمامی دخترانی که در سایت دانشگاه هاروارد هستند را دانلود می‌کند و از دانشجویان نظرخواهی می‌کند که کدام یک از آنها جذاب‌تر است؟ به خاطر این کار سیستم‌های کامپیوتری دانشگاه هاروارد دچار مشکل می‌شوند. مارک بخاطر اختلال در سیستم های دانشگاه مجازات می‌شود، ولی توجه دوقلوهای نخبه دانشگاه هاروارد که تیلور و کامرون نام دارند را جلب می‌کند. مارک با کمک دوقلوهای با نفوذ و ثروتمند دانشگاه هاروارد سعی می‌کند سایت خود را گسترش دهد و محیطی مجازی را در اینترنت خلق کند که دانشجویان دانشگاه هاروارد بتوانند همدیگر را ملاقات کنند، به هم تبریک بگویند، و نمره‌های همدیگر را در آنجا ببینند. آنها به کمک یک هکر آنارشیست به نام ادوارد ساورین (با بازی اندریو گارفیلد) دست به دست هم می‌دهند تا سایتی را درست کنند که امروز به آن فیسبوک می‌گویند.
کارگردانی دیوید فینچر بر اساس نظم و وابستگی تمامی اجزای فیلم است. اعتماد کردن به سبک و سیاق قدیمی فیلم‌برداری از یک سو و از سوی دیگر بهره‌گیری از یک الگوی تدوین حیرت انگیز که تمام فیلم را با سرعت به جلو می‌برد و از ریتم آرام فیلم می‌کاهد، از نکات دانستی فیلم «شبکه اجتماعی» است. سبک فیلم‌برداری آرام فیلم، کاملا با شخصیت آرام و گوشه‌گیر مارک در تناسب است. «شبکه اجتماعی» درباره قدرت، شهرت، انتقام، خیانت و مسئولیت‌پذیری است. دیوید فینچر داستانش را بر محیط‌های واقعی و انسان‌های تنهایی متمرکز می‌کند که می‌خواهند با هم باشند. انسان‌هایی که در قرن بیست و یکم با اختراع انواع و اقسام وسایل ارتباطی از هم دور افتاده اند و می‌خواهند به نوعی در کنار هم بودن را تجربه کنند. مارک در دنیای خود تنها است. لباس‌های او مثل لباس خواب است. پس از شکست در عشق کسی که تمام دنیای اوست سعی می‌کند راهی برای رهایی و نجات از مشکل تنهایی پیدا کند و فیسبوک را درست می‌کند. راه حلی برای از فرار از تنهایی انسان قرن بیست ویکم!
۳. نمایی از پشت پرده های فیلم
واقعیت این است که فیلم «شبکه اجتماعی» از نظر هنری و تکنیکی حرفی برای گفتن ندارد. داستان فیلم که واقعی است؛ افت و خیز و بار دراماتیک چندان درخشانی نیز در آن نیست. بخش بزرگی فیلم را دیالوگ ها و بگومگوهای طولانی و کش دار تشکیل می¬دهند و تنها ویژگی بارز آن، ریتم تند و خوش‌ساخت و شیک آن است و به جز این، ویژگی بارز دیگری ندارد. اما «شبکه اجتماعی» بیش از آن که فیلمی درباره پدیده‌ای رایانه‌ای باشد، یک اثر تبلیغاتی و پروپاگاندای سیاسی و ایدئولوژیک با هدف قرار دادن سبک زندگی محسوب می‌شود.
در اکتبر سال ۲۰۰۹، روزنامه یهودی «لومگزین دی یسرائیل» با انتشار اسنادی فاش کرد که فیس بوک یک سایت شکار اطلاعات صهیونیستی است که برای جذب مزدور و جاسوس به نفع رژیم صهیونیستی مأموریت دارد. نمونه مستند دیگر درباره نقش و جایگاه شبکه «فیس بوک» را چندی پیش سایت بی بی سی فاش کرد. بر اساس این گزارش، مسئولان امنیتی آلمان به طور رسمی از کارمندان دولتی خواستند از شبکه فیس بوک استفاده نکنند. مقامات امنیتی آلمان معتقدند شبکه به ظاهر اجتماعی فیس بوک، احتمالاً اطلاعات دولتی را روانه سِرورهای آمریکایی می کند. مقامات آلمانی می گویند، شرکت فیس بوک با گردآوری اطلاعات از کاربران، قوانین اتحادیه اروپا و آلمان را می¬شکند. به همین دلایل، فیلم «شبکه اجتماعی» را باید مصداق بارز یک فیلم تبلیغاتی و توجیه‌گر برای نظام سرمایه‌داری جهانی دانست. همچنانکه این سایت، یکی از مهم‌ترین ابزارهای حاکمان این نظام جنگ‌طلب و سلطه‌گر برای پیشبرد اهداف و منافع آنها بوده است. شاهد دیگر این مدعا، فهرستی است که روزنامه گاردین چاپ انگلیس، سال گذشته از فیلم‌سازان مرتبط با سازمان سیا منتشر کرد. نام دیوید فینچر، کارگردان فیلم «شبکه اجتماعی» نیز در این فهرست مشاهده می‌شود.
۴. سبک زندگی و فیلم شبکه اجتماعی
الف. زندگی به سبک زوکربرگ
ویژگی دیگر فیلم «شبکه اجتماعی» علاوه بر معرفی خود این ابزار رسانه ای امپریالیستی، معرفی شخصیتی واقعی به نام «مارک زوکربرگ» در راستای نوعی الگوسازی و جهت‌دهی برای سبک زندگی جوانان است، آن هم الگوسازی و معرفی فردی که سرمایه‌داری صهیونیست به شمار می رود. بازبینی اطلاعات درباره این شخصیت که به عنوان قهرمان فیلمی هالیوودی ترسیم شده، نکته آموز است. از جمله این که «زوکربرگ» هنگام در گرفتن جنگ رژیم صهیونیستی بر ضد مردم غزه، برای قتل هر فلسطینی جایزه تعیین کرد، تا آنجا که «میکائیل ران»، از نمایندگان پارلمان رژیم اشغالگر قدس به صراحت گفته بود: «… باید از مارک زوکر برگ تقدیر کرد که با افتخار اعلام می کند در مقابل کشتن هر فلسطینی در غزه، صد سکه طلا به سربازان اسرائیل هدیه می‌دهد…»
«شبکه اجتماعی» نیز مانند بسیاری از فیلم های امروز جهان، رواج‌بخش نوع خاصی از زندگی است. ترویج سبک زندگی آمریکایی در جامعه های گوناگون از ابزارهای رژیم های حاکم بر غرب برای گسترش منافع سیاسی و اقتصادی خود است. بویژه که در اینجا، بخشی از زندگی خصوصی جوانی به ظاهر موفق آمریکایی به نمایش درآمده است؛ فردی که قرار است سرمشق جوانان سایر ملت‌ها باشد. او دارای روابط آزاد و بی قید و بند با جنس مخالف است، پیوسته نوشیدنی‌های الکلی می‌نوشد ـ ایده پایه‌گذاری فیسبوک هم در حالت مستی به او الهام شد! ـ اوقات فراغت خود را در دیسکو می‌گذراند و… . این ها همه روی مخاطب‌های جوان این فیلم تأثیرگذار است. فیلم «شبکه اجتماعی» ستایش جوانان آمریکایی و معرفی آنها به عنوان نابغه و الگوی شخصیتی و علمی به جهان است؛ بی‌آنکه فیلم به طور مشخص چنین ادعایی را داشته باشد.
ب. الگویی برای روابط آزاد
پر واضح است که محیط‌های اینترنتی به ویژه شبکه‌های اجتماعی به گسترش روابط می‌انجامد، روابطی با هویت جدید! اینترنت به افراد هویتی نامعلوم می‌بخشد، نظارتی، همچون نظارت دنیای واقعی بر آن حاکم نیست، و همین دلایل باعث می‌شود که افراد دچار نوعی آزادی روابط شوند؛ سبکی از زندگی غربی که در فیلم شبکه اجتماعی نیز بدان توجه شده است. این پدیده مضمونی کلیشه ای و تکراری در تولیدات هالیوودی است که در فیلم شبکه اجتماعی نیز برجسته شده است. روایت شخصیت های اصلی فیلم و قهرمان داستان به گونه ای ملموس در پی طبیعی جلوه دادن روابط آزاد است که گویا در سبک زندگی غربی نابهنجاری خود را کم و بیش از دست داده است. آن گونه که در سکانس های مختلف فیلم به تصویر کشیده شده است، جوانان با ورود به دنیای مجازی به راحتی می‌توانند با جماعتی گسترده از غیرهمجنسان خود ارتباط داشته باشند، ارتباطی که به دلیل نبود هیچ قانون خاص و هیچ نیروی کنترل‌کننده‌ای شکل و هویت تازه‌ای به خود می‌گیرد. ارتباطی که در دنیای واقعی به دلایلی همچون ترس از آبرو، خانواده، جامعه، دین و… هرگز امکان شکل‌گیری آن به این صورت وجود ندارد، در شبکه‌های مجازی به سادگی رخ می‌دهد و رفته رفته بر سبک روابط افراد تأثیری منفی خواهد گذاشت.
ج. حیازدایی در «شبکه اجتماعی»
رقابت جوانان و به ویژه دختران در بروزکردن آلبوم های شخصی خود از عکس‌های جورواجور و معمولاً نامناسب و نیمه‌برهنه، شبکه‌های اجتماعی به ویژه فیسبوک را به محلی برای تبلیغ مدهای خیابانی و آرایش های جدید در میان برخی کاربران تبدیل کرده است. ترویج این سبک از زندگی دقیقاً یکی از درون مایه های اصلی فیلم شبکه اجتماعی است؛ اساساً ایده اصلی فیسبوک از انتشار غیر قانونی تصاویر دختران دانشگاه هاروارد شروع شده است؛ زاکربرگ پس از شکست در جلب نظر دوست دخترش (اریکا)، به خوابگاه می رود و شروع به هک کردن «کتاب چهره ها» ی خوابگاه هاروارد می‌کند (FACE BOOK) و تصاویری از دختران دانشگاه را جمع‌آوری می‌کند و صفحه ای را ایجاد می‌کند که بتوان در آن به آنها از لحاظ زیبایی نمره داد. این کار او غیر قانونی است، اما این صفحه بسیار مشهور می‌شود و سرورهای خوابگاه دانشگاه را از کار می اندازد. در واقع زاکربرگ می خواست از تمام زنان هاروارد انتقام بگیرد و برای انجام این کار او آنها را وارد ماتریکسی کرد که هنوز هم در حال گسترش است.
د. نقض حریم خصوصی
در اغلب شبکه‌های اجتماعی برای حفظ حریم خصوصی افراد راهکارهایی ارائه شده است، ولی این راه ها کافی نیستند، مشکلاتی از قبیل ساخت پروفایل‌های تقلبی در شبکه‌های اجتماعی و عدم امکان کنترل آنها به دلیل حجم بالای این هرزنامه ها باعث می‌شود که افرادی با پروفایل های تقلبی به شبکه‌های اجتماعی وارد شوند و با ورود به حریم های خصوصی افراد مورد نظر، تصاویر و اطلاعات آنها را به سرقت برده و شروع به پخش تصاویردر اینترنت کنند. پرواضح است که بیشتر قربانیان نقض حریم خصوصی، زنان هستند. گزارش های زیادی در این مورد وجود دارد که نشان می‌دهد که از زنان در شبکه‌های اجتماعی سوء استفاده می‌شود و آنها و در معرض آزار و اذیت های زیادی قرار می گیرند. اقدام قهرمان اصلی فیلم «شبکه اجتماعی» در انتشار تصاویر دختران دانشگاه، اقدامی غیرقانونی و آشکارا نقض حریم خصوصی افراد است. با این حال روایت قهرمان‌پردازانه فیلم به گونه‌ای است که نه تنها زشت¬انگاری نسبت به این کار در آن دیده نمی‌شود، بلکه رفتاری ستایش برانگیز محسوب می‌شود که نشانه نبوغ زوکربرگ است. سکانس های آرام و تاثیرگذار فیلم بگونه ای تدوین شده است که برگ دیگری از الگوی زندگی غربی را برای مخاطب عادی‌سازی نماید و در حرکتی تدریجی، ناهنجاری‌هایی از این دست را در سبک زندگی جوان امروزی تزریق نماید.
هـ . فاصله گرفتن از دنیای واقعی
یکی دیگر از مضامین تکرار شونده در فیلم «شبکه اجتماعی»، فاصله‌گرفتن از دنیای واقعی و گذران اوقات فراغت در صفحه های فیسبوک است. ساعت‌ها وقت گذراندن در پشت کامپیوترهای شخصی و گشت‌وگذار در فضای مجازی و گپ‌وگفت و تعامل با دوستان اینترنتی و گم‌شدن میان انبوهی از اخبار و اطلاعات، باعث فاصله گرفتن از دنیای واقعی شده، و گاه حس می‌شود که قسمت‌هایی جدی از زندگی شخصی افراد، فدای زندگی مجازی‌شان می‌شود. اعتیاد شخصیت های فیلم به شبکه مجازی کاملاً پیداست. و روایت فیلم به کمک جاذبه های پیدا و پنهان آن، سبک زندگی مجازی را ترویج می‌کند. ارتباطات شکل گرفته بر بستر رسانه‌هایی همچون شبکه‌های اجتماعی فاقد احساس و روح حاکم بر تعاملات انسان در جهان واقعی است، در نتیجه روابط و احساسات افراد به مرور زمان به سردی می‌گراید. در شبکه‌های اجتماعی افراد به گذراندن وقت بیشتر در محیط مجازی و پررنگ‌کردن زندگی مجازی تشویق می‌شوند و بدین ترتیب مهارت های برقراری ارتباط در محیط واقعی را از دست می‌دهند. کاربران این شبکه‌ها تصور می‌کنند در یک جامعه بزرگ با میلیون‌ها عضو در ارتباط هستند در حالی که در واقعیت آنها به تنهایی در پشت دستگاه خود نشسته‌اند.
در تدوین نوشتار فوق از منابع ذیل استفاده شده است.
۱) بررسی مؤلفه‌های سبک زندگی و الگوی رفتار در فیلم های سینمایی پرفروش؛ افشین محمد، غزال بی بک آبادی، مطالعات فرهنگ ـ ارتباطات (نامه پژوهش فرهنگی سابق) سال یازدهم پاییز ۱۳۸۹ شماره ۱۱.
۲) سبک زندگی و شبکه‌های اجتماعی؛ مریم کمالی، نشریه الکترونیک رواق (ضمیمه پایگاه خبری تحلیلی مهرخانه).
۳) نگاهی به تصویر «فیسبوک» در سینما؛ آرش فهیم، کیهان.
۴) داستان تولد فیسبوک؛ نگاهی به فیلم «شبکه اجتماعی» دیوید فینچر؛ پایگاه تحلیلی سینمای ایران و جهان.
پایش سبک زندگی، سال اول، شماره ۱، بهمن ۱۳۹۲، صفحات ۹۹-۱۰۳.