زندگی معنوی ـ جلسه سی و نهم ـ مورخ 29/ 9/ 1394
در جلسه گذشته، «اصول شکل‌گیری توبه» مطرح شد. این اصول، عبارتند از: بزرگ شمردن جرم، کوچک شمردن توبه خویش، و عذرخواهی از خلق خدا. «بزرگ شمردن جرم» این است که گناه در نظر تائب، بزرگ باشد؛ زیرا، مخالفت خداوند عظیم، عظیم است. اگر گناه خدا، در نظر کسی، مهم نباشد برای ترک آن اقدام نخواهد کرد. امّا ادامه بحث:
ریشه تمام اهمیت‌ها، مهم بودن خدا در نگاه ماست؛ زیرا، خدا عامّ است. بنابراین، اهمیت نسبت به منبع خدایی، تعمیم‌پذیر است نه تخصیص پذیر. برخلاف شرایط و القائات محیطی، خانوادگی و مزاجی که ممکن است با تغییر شرایط، ارزش‌ها نیز تغییر یابد. به عنوان مثال، اگر فردی به خاطر خدا به نماز اول وقت اهمیت دهد، باید نسبت به سایر واجبات، محرمات و مکروهات نیز حساس باشد، در غیر اینصورت، مشخص میشود که برای خدا نبوده بلکه مثلا به دلیل القائات محیطی و خانوادگی بوده است.
اصل دوم توبه: کوچک شمردن توبه خویش ( تحقیر توبه)
توبه، عملی مهم و بزرگ است ولی توبه من، حقیر است و باید تحقیر و کوچک شمرده شود؛ زیرا:
1. اگر حق توبه ادا شود، عظیم می‌باشد ولی در واقع، معلوم نیست که من حق توبه را ادا کرده باشم. پس باید آن را کوچک بدانم.
2. توبه، ذو مراتب است. بنابراین، توبه درجات پایین‌تر نسبت به توبه کامل، ناقص و متَّهم است.
3. انبیاء و اولیاء الهی، کارهای خوب خود را ناچیز می‌شمردند. پس الگو بودن آن‌ها برای ما اقتضاء دارد که ما نیز کارهای خوب خود از جمله توبه را، کوچک و ناچیز بدانیم. به عنوان مثال، حضرنت ابراهیم علیه السلام پس از اتمام تجدید بنای کعبه، فرمود:
رَبَّنا تَقَبَّلْ مِنَّا إِنَّکَ أَنْتَ السَّمیعُ الْعَلیمُ؛[1] اى پروردگار ما، از ما بپذیر که در حقیقت، تو شنواى دانایى.
و نفرمود: «رَبَّنا تَقَبَّلْ هَذا مِنَّا»؛ زیرا کار خویش را شایسته قبولی خدا نمی‌داند یا لااقل مردد است.
هرگز فعل خود را به خدا نشان ندهیم بلکه او را به بزرگی و عظمتش قسم دهیم، که عین صداقت است.
اصل سوم توبه: عذرخواهی از مردم
نکات مربوط به این اصل:
نکته اول:عذرخواهی از مردم، عمومیت ندارد و نسبت به همه مردم نیست بلکه نسبت به کسانی است که در حق آنان اجحاف و ظلمی از سوی ما صورت گرفته باشد.
نکته دوم:تا تمامی حقوق دیگران که گردن ماست ادا نشود از قرب الهی خبری نیست. بنابراین، باید فکر کرد و حقوق دیگران را شناخت و برای ادا کردن آن‌ها اقدام نمود. این نقطه، آغاز تحول در مسیر انسانیت و دست‌یابی به ارزش‌های والای انسانی است. مهمترین مانع در این مسیر، این فکر و وسوسه است که با عذرخواهی از مردم، آبرو وعزت انسان، لگدکوب میشود. در حالی که باید دانست، عزتی عزت واقعی است که خدا بدهد نه بنده خدا؛ زیرا عزتی که بنده خدا بدهد بنده‌ای دیگر خواهد گرفت.
داستانی جالب: فردی در جوانی امیر دماوند بود. روزی به دعوت خلیفه بغداد نزد او رفت و خلیفه نیز خلعت خود را به او هدیه کرد. در مسیر بازگشت، عطسه‌اش گرفت و با آستین جامه خلعت، دهان و بینی خود را پاک کرد.خلیفه با شنیدن این خبر دستور داد تا خلعت را از او گرفته و از عمارت دماوند معزولش کنند. أن فردنزد خلیفه بازگشت و به او گفت: ایها الامیر! تو که مخلوقی، می نپسندی که با خلعت تو بی ادبی کنند و معلوم است که قدر خلعت تو چند بود؛ پادشاهِ عالم مرا خلعتی داده است از دوستی و معرفت خویش که هرگز کِی پسندد که من آن را به خدمت مخلوقی دستمال کنم. پس از این ماجرا، به سیر وسلوک روی آورد و برای شاگردی نزد عارفی رفت. عارف او را نپذیرفت. با اصرار ، أن عارف برای او شروطی قرار داد: به مدت یک سال کبریت فروشی در دماوند، به مدت یک سال در دماوند باشد و از تک تک مردم آنجا حلالیت بطلبد، یک سال در آنجا گدایی کند. پس از انجام این شروط، از او خواست تا به مدت یک سال برای شاگردان و اصحاب عارف، خادمی کند و نهایتا سال پنجم وارد کلاس درس عارف شد و از بزرگان و مشایخ گردید.[2]
چند نکته از داستان:
1. شیوه تربیتی عرفا، می تواند به عنوان موضوع پژوهشی مورد توجه قرار گیرد.
2. استاد برای شکستن غرور جوان، آن شروط را قرار داد. برای نیل به «منِ حقیقی» باید «منِ غیر واقعی و کاذب» را شکست.
3. شرط تقرب به خدا، راضی شدن تمام کسانی است که بر گردن ما حقی دارند. حتی ممکن است در بازدم ما چیزهایی باشد که برای دیگران ضرر داشته باشد. پس ممکن است ما با نفس کشیدن نیز به دیگران ظلم کنیم.
نکته سوم:عذرخواهی از مردم، شرط لازم است برای تقرب، نه شرط کافی. بلکه شرط کافی، آن است که طرف مقابل قلباً از ما راضی شود.
خلاصه این که: تا می‌توانیم آزار ندهیم.
[1]. بقره/127. [2]. عطار، تذکرة الاولیاء، القسم الثانی، ص161.