زندگی معنوی 67 ـ 3/ 11/ 95
جلسه گذشته در ادامه بحث از محاسبه به عنوان سومین گام در برنامه چهاربندی روزانه مؤمن، درباره شروط سه‌گانه حسابرسی خدا؛ یعنی علم، عدالت و قدرت، توضیحاتی ارائه شد. گفته شد که خداوند محاسبه‌گر است؛ چون اولاً علمش نامتناهی است، ثانیاً عدل و احسانش نامتناهی است، و ثالثاً قدرتش نامتناهی است. پس او و فقط او می‌تواند محاسبه گر باشد. البته به انسان هم اجازه داده‌اند که در حدّی کوچک، محاسبه‌گر خود باشد.
ادامه بحث:
بعد از آن که شخص عهدی با خدا بست، بر اساس مراقبه‌ای که نسبت به آن عهد داشته است، به دو وضعیت می‌رسد: 1. بخشی از آن را انجام داده 2. بخشی از آن را انجام نداده است. «شکرگزاری» نسبت به آنچه که انجام شده، و «معاتبه» خود، نسبت به آنچه که انجام نشده، آخرین مرحله از برنامه روزانه مومن را تشکیل می‌دهد.
شکر
«شکر» پایان برنامه روزانه یک مومن است. شکر، یعنی دیدن خدمات و در مقابل، غفلت، یعنی ندیدن خدمات. بهتر آن است که انسان بدون هیچ توقعی به دیگران خدمت کند و خود را در مقابل خدمات دیگران مدیون بداند. پس:
1. اگر کاری کردید نبینید و اگر کاری کردند ببینید.
2. اگر کاری علیه شما کردند نبینید و در مقابل آن، احسان کنید.
تمرین معنوی
بیاییم روزانه یک عمل را بدون معامله و توقع انجام دهیم. مثلا سلام کنیم بدون آن که هیچ انتظاری از طرف مقابل داشته باشیم.
حس شکرگزاری بهترین نوع خودیاری
احساس شکر داشتن نسبت به خدا، موجب می‌شود که نگاه سازنده و مثبتی به جهان داشته باشیم؛ زیرا جهان خالقی دارد که آن را به زیباترین شکل آفریده است. این نگاه کمک می‌کند که آدمی همه لیوان‌ها را پر ببیند نه اینکه نیمه پر لیوان را ببیند.
منشأ بسیاری از افسردگی‌ها، اضطراب‌ها و وسواس‌ها داشتن نگاه منفی به خود و دیگران است. بنابراین، حس شکرگزاری و نگاه مثبت ناشی از آن، بهترین نوع «خود یاری» است. اگر انسان با این حس خوب بخوابد، رویاهای خوب خواهد دید و صبح را نیز خوب آغاز خواهد کرد.
معاتبه
معاتبه، یعنی انسان، نفس خود را مخاطب قرار دهد، واقعیات بدش را به او گوشزد کند و از او بخواهد که فردا آن را کم کند. معاتبه، یعنی عیوب خود را ببین ولی در آن نمان، و فردا و فرداها آن را بکاه.
عتاب، راهی است برای کاستن غفلت و در بدی‌های خویش نماندن، نه ماندن در بدی‌ها و حقارت‌های خویش. بنابراین، معاتبه غیر از خودسرزنشی و تحقیر نفس است. هیچ کس حقّ ندارد خود را تحقیر کند؛ زیرا همانند تحقیر دیگران و تحقیر مخلوقی از مخلوقات خداست.
نیاز به تفسیر قرآن برای بازتعریف مفاهیم دینی
برای فهم صحیح مفاهیم دینی باید به فهم صحیح از قرآن دست یافت. تفسیر قرآن، راهی برای فهم صحیح قرآن است. در اینجا پس از بیان معنای درست «معاتبه» به چند نمونه دیگر از بدفهمی‌ها از مفاهیم دینی اشاره می‌کنیم.
1ـ جهاد
جهاد اکبر، به معنای مقابله نیست، بلکه به معنای جهد و تلاش است. پس مقابله با نفس نداریم، بلکه تلاش با نفس داریم.
2ـ انذار
انذار به معنای ترساندن نیست، بلکه بیان پیامد کارهای بد است. تَبشیر نیز به معنای بیان پیامد کارهای خوب است. هر چند نتیجه آنها ترس و شادی است ولی این نتیجه، بالعرض است نه بالذات.
3ـ نفس لوّامه
نفس لوّامه، به عنوان قاضی درون، دو کارکرد مهم دارد: 1ـ در هنگام انجام عمل خطا، نفس را محاکمه می‌کند و او را مخاطب قرار داده به او می‌گوید کار بدی انجام دادی. به دنبال آن، یک حسّ تلخ در درون انسان ایجاد می‌شود. 2ـ در هنگام انجام اعمال خوب نیز او را تحسین کرده و یک حسّ شادی و آرامش به او می‌دهد.
پس نفس لوّامه در هنگام خطا هشدار می‌دهد و در هنگام کار نیک، تحسین می‌کند. اما چون انسان‌ها معمولا خطاهایشان بیشتر از کارهای نیک است، کارکرد هشدار دهندگی نفس لوّامه پررنگ‌تر دیده می‌شود.
4ـ نفس امّاره
نفس امّاره، فقط پیشنهاد می‌دهد و انسان را در معرض قرار می‌دهد. اَمر در اینجا به معنای دعوت است نه امر به معنای طلب عالی از دانی همانند دعوت شیطان از انسان.[1] حقّ انتخاب با انسان است. هیچ گاه اختیار انسان زیر سؤال نمی‌رود و خللی به آن وارد نمی‌شود.
باید با فهم صحیح از قرآن، مفاهیم اسلامی را نیز درست فهمید. معاتبه نیز این گونه است؛ یعنی با تحقیر نفس متفاوت است.
حاصل آنکه یک مؤمن عهدی می‌بندد و نسبت به آن مراقبه می‌کند. به اندازه‌ای که به آن عهد، پای بند بود شکر می‌کند و الاّ خود را مورد خطاب قرار داده و بدی‌ها را به او تذکر می‌دهد و از او می‌خواهد که آنها را کم کند.
[1]. إِلَّا أَنْ دَعَوْتُکُمْ فَاسْتَجَبْتُمْ لِی فَلَا تَلُومُونِی . ابراهیم:22