سخت‌رویی روانی و سازگاری زناشویی

مقدمه

خانواده کانون مهرورزی و محل آغازین تربیت افراد و مبنای شکل‌گیری زندگی اجتماعی است. اگر خانواده دچار آسیب شود کل جامعه دچار مخاطره می‌شود. این موضوع برای کشور ما در حال حاضر اهمیت ویژه‌ای یافته است؛ زیرا بر اساس شواهد، میزان خشونت‌های خانوادگی و میزان طلاق در ایران افزایش یافته است و در پی آن هر روز بر تعداد کودکانی که در اثر جدایی یا خشونت والدین از خانواده جدا می‌شوند افزوده می‌شود. افزون بر این، وجود زنان و مردان طلاق‌گرفته آسیب‌های گوناگون متعددی را برای فرد و جامعه به‌همراه دارد؛ بنابراین برای نگه داشتن و ارتقای سلامت فرد و جامعه در زمینه‌های گوناگون اهمیت دارد که پاسخ این پرسش پیدا شود که چه چیزی می‌تواند سبب پایداری بیشتر خانواده‌ها شود؟

1. سازگاری زناشویی

در دهه اخیر پژوهشگران سازگاری زناشویی^[1] و رابطة آن با جنبه‌های گوناگون زندگی انسان‌ها را بـه‌صـورت گسترده مطالعه کرده‌اند. سـازگاری زناشویی بالا بودن میزان تفاهم بین همسران و سهیم شدن آن‌ها در فعالیت‌ها به‌گونه‌ای که با خرسندی و موفقیت در زندگی همراه باشد، تـعریف می‌شود. سازگاری زناشویی بـا متغیرهایی نظیر رضایت زناشویی، کیفیت زندگی، رابطة جنسی، مهارت‌های ارتباطی و مـدیریت تعارض رابطه‌ای مستقیم دارد و از مهم‌ترین عوامل تعیین‌کننده عملکرد بهینه خانواده‌ها به‌شمار می‌رود. برخی از ویژگی‌های همسران سازگار به شرح زیر است:

• زن و شوهر خود را خوشبخت می‌دانند؛
• ارضاء کامل نیازهای جسمانی و عاطفی انجام می‌گیرد؛
• هریک از همسران در بالندگی زندگی دیگری تلاش می‌کند؛
• هریک از همسران به شکوفا شدن استعدادهای دیگری کمک می‌کنند؛
• همسران پشتیبان و مایة آرامش همدیگر هستند؛
• نسبت بـه‌هم درک و پذیرش متقابل دارند؛
• به نیازهای همدیگر احترام می‌گذارند و در برطرف شدن آن‌ها می‌کوشند.

در یک کلام، سازگاری زناشویی، فرآیندی تکاملی بین زن و شـوهر است کـه در طول زندگی همسران به‌وجود می‌آید؛ و لازمـه پیـدایش آن، انـطبـاق سلیقه‌ها، شـناخت صـفات همدیگر، وضع قوانین رفتاری و شکل‌گیری الگوهـای مناسـب اسـت.^[2]

پژوهش‌های گوناگونی برای شناسایی عوامل مؤثر بر سازگاری همسران صورت گرفته است و طی آن‌ها عوامل گوناگونی شناسایی شده‌اند که عوامل فردی، عوامل ارتباطی و فرآیندهای بین فردی، عوامل اجتماعی- فرهنگی، وضعیت کنونی زندگی از آن جمله‌اند. نکتة چشم‌گیر در این زمنیه آن است که گرچه عوامل اجتماعی و فرهنگی نقشی مهم در سازگاری زناشویی دارند؛ عوامل فردی یا به تعبیر دیگر عامل شخصیت، تأثیر بیشتری دارد و از بین جنبه‌های گوناگون شخصیت، ویژگی، «سخت‌رویی»^[3] جایگاه ویژه‌ای دارد.^[4]

2. سخت‌رویی

سخت‌رویی مجموعه‌ای از ویژگی‌های شخصیتی است که فرد در مواجهه با رخدادهای استرس‌زای زندگی که در زندگی بر آن تکیه می‌کند و این ویژگی برای او نقش منبع مقاومت را ایفا می‌کند.^[5] شاید خواننده محترم بپرسد این اصطلاح چگونه به‌وجود آمده است. ماجرا از این قرار است که پژوهشگران علاقمند به موضوع استرس دریافتند که افراد از نظر مقاومت در برابر استرس‌ها باهم متفاوت هستند؛ برخی مقاومت بیشتری نسبت به دیگران دارند؛ به این معنا که افرادی هستند که شرایط پر استرسی که معمولاً دیگران را دچار بیماری‌های جسمی و روانی می‌کند، بر آنان تأثیری ندارد. اینجا بود که این پرسش مهم پدید آمد که چه عواملی باعث آسیب‌ناپذیری این افراد در برابر تنش‌ها می‌شود؟ آیا آنان از نظر ژنتیکی و جسمانی قوی‌تر هستند؟ آیا درآمد و تحصیلات بیشتری دارند؟ آیا حمایت‌های اجتماعی بیشتری را در اختیار دارند؟ آیا ورزش می‌کنند و رژیم غذایی مناسبی را رعایت می‌کنند؟ آیا شخصیت متمایزی دارند که آنان را در برابر فشارهای روانی مستحکم نگه می‌دارد؟ کوباسا^[6] از اولین پژوهشگرانی بود که نشان داد عامل قدرتمند بودن افراد مزبور در برابر شرایط دشوار زندگی، ساختار شخصیتی متمایز آنان است. این تمایز شخصیتی با اصطلاح «سخت‌رویی» بیان می‌شود.^[7]

سخت‌رویی ترکیبی از باورها در مورد خویشتن و جهان است که از سه مؤلفه تعهد[8]، کنترل[9] و مبارزه‌جویی[10] تشکیل شده است. فردی که تعهد بالایی دارد به اهمیت، ارزش و معنای اینکه چه کسی هست و چه کارهایی می‌کند، باور دارد؛ به تعبیر دیگر می‌توان گفت خودشناسی و عزت‌نفس بالایی دارد و برای زندگی و فعالیت‌های خود معنایی شایسته قائل است؛ لذا او قادر است در هر آن‌چه انجام می‌دهد، معنایی بیابد و کنجکاوی خود را برانگیزد؛ چنین فردی با بسیاری از جنبه‌های زندگی خود از قبیل شغل، خانواده و روابط فردی کاملاً درآمیخته می‌شود. در برابر تعهد، بیگانگی[11] قرار دارد. فردی که که دارای کنترل قوی است، رویدادهای زندگی را پیش‌بینی‌پذیر و کنترل‌پذیر می‌داند و بر این باور است که که می‌تواند بر آنچه در اطرافش رخ می‌دهد تأثیرگذار باشد. چنین فردی برای حل مشکلات زندگی، بیشتر به مسئولیت خود توجه می‌کند تا اشتباهات دیگران. مقابل کنترل، ناتوانی^[12] است. فرد مبارزه جو باور دارد که تغییر (نه ثبات و امنیت) جنبه طبیعی زندگی است. چنین فردی موقعیت‌های دشوار زندگی را فرصتی برای یادگیری و رشد بیشتر می‌دانند نه تهدیدی برای امنیت و آسایش خویش. چنین باوری آنان را به‌لحاظ روانی انعطاف‌پذیر می‌کند و قدرت تحمل رویدادها و موقعیت‌های مبهم و ناخوشایند زندگی را در آنان افزایش می‌دهد. مقابل مبارزه‌جویی، احساس خطر (ترس)^[13] است.^[14]

اکنون تاحدودی می‌توان رابطة بین سخت‌رویی و سازگاری زناشویی را دریافت. فردی که دارای این ویژگی در حد مطلوبی است، خود را موجودی ارزشمند می‌داند، توانایی‌ها و محدودیت‌های خود را می‌شناسد و جهان را معنادار می‌داند و برای زندگی خود نیز معنایی ارزشمند قائل است. او در زندگی اهداف والایی دارد که برای رسیدن به آن‌ها تلاش می‌کند و مشکلات زندگی و از جمله تعارض‌هایی که گاه بین او و همسرش به‌وجود می‌آید او را از رسیدن به اهدافش باز نمی‌دارد؛ همان‌گونه که آن مشکلات باعث نمی‌شود که نگاه او نسبت به جهان و خود منفی و ناامیدانه شود. او وجود دشواری‌ها را در زندگی طبیعی می‌داند و به آن‌ها نه به‌عنوان رویدادهایی مزاحم آرامش و رشد خود بلکه به‌عنوان فرصت‌هایی برای رشد بیشتر نگاه می‌کند؛ زیرا او برای غلبه بر آن‌ها باید گاه برخی باورهای غیرمنطقی‌اش را اصلاح کند یا برخی رفتارهای نامناسبش را تغییر دهد و گاهی نیز برخی مهارت‌ها را به دست بیاورد یا ارتقا دهد تا بتواند بر چالش‌های زندگی‌اش پیروز شود و به راهش ادامه دهد. او باور دارد که بر زندگی‌اش کنترل دارد و اسیر محض شرایط زندگی و مغلوب آن‌ها نیست و می‌داند که می‌تواند با تصمیم‌های درست و کنش‌های مناسب شرایط نامساعد و ناخوشایند را کاملاً یا تا حد زیادی به گونة دلخواه در آورد.

چنین فردی اگر در محیط خانواده با مشکلاتی مانند دروغگویی، بدبینی، بددهنی، سخت‌گیری، بی‌توجهی عاطفی و جنسی، نادیده‌گیری حقوق، قدرنشناسی، عدم صمیمیت، رفتار سلطه‌جویانه، پرخاش‌گری، کتک‌کاری، بی‌انصافی و حتی خیانت همسر مواجه شود، خود را نمی‌بازد و به آن‌ها به فرصت‌هایی که زندگی برای رشد در اختیار او قرار داده نگاه می‌کند و از آن‌ها فرار نمی‌کند، بلکه پنجه در پنجة آن‌ها می‌افکند و برای حل آن‌ها تلاش می‌کند تا بر آن‌ها غلبه کند.

یک) سخت‌رویی در فرهنگ دینی

منابع غنی اسلام، اعم از قرآن کریم و احادیث و روایات پیامبر اعـظم 9 و امـامان معصوم 8 مملو از آموزه‌هایی است که محتوای آن‌ها به شیوه‌های گوناگون برای کنار آمـدن بـا بـحران‌ها و استرس‌های زندگی اشاره دارد و درک و به‌کارگیری آن‌ها می‌تواند پشتوانة محکمی برای مردم به‌منظور سازگاری بـا شـرایط دشوار زندگی به‌شمار آید. در تفکر اسلامی، بسیاری از مشکلات و حوادث زندگی، آزمایش‌هایی محسوب مـی‌شوند کـه خـداوند برای امتحان بندگانش سر راه آن‌ها قرار داده است. با این نگرش، اسلام به انسان‌ها آمـوزش مـی‌دهد که هنگام مواجهه با مشکلات و حوادث، به‌جای هراس و وحشت، در پی یافتن راه‌حل مـناسب بـاشند تا از این امتحان سربلند بیرون بیایند. درعین‌حال، خداوند به آن‌ها وعده یاری و کمک نیز داده است.[15] مفاهیمی مانند ایمان، صبر، استقامت، سعة صدر، حسن ظن، حسن خلق، امیدواری به رحمت خدا، رضا، تسلیم، توسل، توکل، ذکر، تفویض امر به خدا، مجاهدت و مفاهیم و آموزه های بسیار دیگری از این دست به‌گونه‌ای هستند که مؤمن را عملاً سخت‌رو به‌معنایی که در روان‌شناسی مطرح است بار می‌آورد.

مولانا بر اساس آموزه‌های دینی در مثنوی چنین می‌سراید:

هرکه از خورشید باشد پشت گرم                           سخت‌رو باشد نه بیم او را نه شرم

هر پیمبر سخت‌رو بد در جهان                                 یک‌سواره کوفت بر جیش شهان

رو نگردانید از ترس و غمی                                              یک‌تنه تنها بزد بر عالمی

سنگ باشد سخت‌رو و چشم‌شوخ                                     او نترسد از جهان پر کلوخ

(مثنوی مولانا، دفتر سوم)

دو) چگونه سخت‌روتر شویم؟

با توجه به اهمیتی که پژوهشگران برای سخت‌رویی قائل شده‌اند و با توجه به آثار و پیامدهای مثبت این ویژگی، طرح این سؤال بدیهی است که آیا می‌توان سخت‌رویی را آموزش داد و یا اینکه این ویژگی، ذاتی افراد است. پژوهش‌هایی که در این زمینه انجام شده است، نشان می‌دهد که سخت‌رویی ویژگی‌ای یادگرفتنی است نه صرفاً ویژگی‌ای ذاتی. این ویژگی مثبت به‌عنوان سازه‌ای شخصیتی از تجربیات مفید و متفاوت دوران کودکی نشأت می‌گیرد و به‌تدریج به‌عنوان ویژگی‌ای کلی، در رفتارها و احساسات فرد ظاهر می‌شود.^[16] خلاصه آنکه هرکس از نظر دارا بودن این ویژگی، در هر درجه‌ای باشد می‌تواند با راهکارهایی آن را در خود ارتقا دهد. در ادامه برخی از راهکارها در این زمینه را بیان می‌کنیم.

الف) توجه به آثار مثبت سخت‌رویی

توجه به آثار و پیامدهای دنیوی و اخروی سخت‌رویی راهکار مؤثری برای افزایش این صفت در ماست. برای نمونه پیامبر اکرم 9 دربارة شکیبایی مرد در رابطه با زن بداخلاقش فرموده است:

هر مردی که اخلاق بد همسر خود را به خاطر پاداش آن، تحمل کند، خداوند پاداش شاکران به او عطا خواهد نمود. ^[17] و دربارة شکیبایی زن در رابطه با شوهر بداخلاقش نیز امام صادق 7 می‌فرماید:

سه گروه از زنان‌اند که خداوند عذاب قبر را از آنان برطرف کرده و با فاطمه زهرا 3 در قیامت محشور خواهند شد: زنی که در برابر غیرت شوهرش صبر کند و زنی که در برابر بداخلاقی همسرش شکیبا باشد و زنی که مهریه‌اش را به شوهرش ببخشد. ^[18]

• الگو گرفتن از نمونه‌های موفق

یکی از راهکارهای مؤثر برای تقویت هر صفتی در خود آشنایی با رفتارهای افرادی است که آن ویژگی را در خود دارند. این افراد ممکن است اطراف ما باشند و ما به‌طور مستقیم آن‌ها را بشناسیم یا شخصیت‌های بزرگی در تاریخ باشند. مطالعه درباره این افراد و به یاد داشتن شیوه‌های رفتاری آنان می‌توانند نقش زیادی در انگیزه بخشی به ما برای به‌دست آوردن آن ویژگی داشته باشد. گذشته از انگیزه بخشی با تأمل در روش زندگی آن‌ها راه دستیابی به آن صفت نیز بر ما آشکار می‌شود. حال به نمونه‌هایی در این زمینه اشاره می‌کنیم.

اول) عارف شیرسوار

مولانا در دفتر ششم مثنوی بخش هفتادم داستان مریدی را نقل می‌کند که با شنیدن آوازه ابوالحسن خرقانی قصد زیارت او می‌کند.

رفت درویشی ز شهر طالقان                      بهر صیت بوالحسین خارقان

کوه‌ها ببرید و وادیّ دراز                           بهر دید شیخ با صدق و نیاز

وقتی مرید به خانة وی می‌رسد، زن خرقانی با خنده تمسخرآمیز می‌گوید: چـرا بـیهوده این‌همه راه آمده‌ای، خرقانی جز گمراهی ریاکار نیست که برای فریب شما و شکم‌خواری و تن‌آسایی این دام را گـسترده است. مرید خرقانی که از استهزا و تمسخر زنِ او عصبانی شده، با خشم پاسـخ مـی‌دهد که خاموش باش، اولیاء انوار الهی هـستند کـه نـام و آوازه آنان همه‌جا را گرفته است و من بـا سـخنان تو، از راه و روش خود بازنمی‌گردم. سپس مرید، خانه را ترک کرده و در کوچه و بازار از جای خرقانی مـی‌پرسد. یـکی می‌گوید که او رفته از کوه هـیزم بـیاورد. مرید به‌طرف کـوه حرکت می‌کند و در راه می‌بیند که خرقانی سـوار بـر شیری می‌آید و ماری را به‌عنوان تازیانه در دست گرفته است. خرقانی ضمیر مـرید را می‌خواند و تمام اتفاقاتی را که در راه بر او اتفاق افـتاده، بازمی‌گوید. سپس موضوع انـکار زن خود را مطرح می‌کند که اگـر مـن آزار او را تحمل نمی‌کردم به چنین مقامی نمی‌رسیدم که شیر هیزم مرا بکشد.

گرنه صبرم می‌کشیدی بار زن                            کی کشیدی شیر نر بیگار من^[19]

 دوم) حاج مرشد چلویی

حاج میرزا احمد عابد نهاوندی مشهور به حاج مرشد چلویی، شاعر متخلص به ساعی و از عارفان معاصر بود. وی در بازار تهران جنب مسجد جامع، طباخی و برای عموم سخنرانی‌های هفتگی داشت. چون با مردم با زبان شعر و پند و اندرز برخورد می‌کرد به حاج مرشد معروف بود. تنها نسخه دیوان اشعار عرفانی ساعی در زمان خود در آتش‌سوزی مغازه‌اش سوخت ازاین‌رو پس از تدوین اشعار به‌جامانده به دیوان سوخته مشهور شد. او اجازه چاپ اشعار خود را نمی‌داد، پس از درگذشت او تاکنون چندبار چاپ شده است. او با بزرگان معنوی چون: شیخ رجبعلی خیاط، طوطی همدانی و حاج اسماعیل دولابی ارتباطی دوستانه داشت. از اشعار اوست:

کو آن‌کسی که کار برای خدا کند؟                        بر جای بی‌وفایی مردم وفا کند

هرچند خلق سنگ ملامت بر او زنند                  بر جایِ سنگ نیمه‌شب‌ها دعا کند

او در حدود نودسالگی در ۲۵ شهریور ۱۳۵۷ هجری شمسی در تهران درگذشت. قبر وی امامزاده هادی در جنب ابن بابویه تهران است. این بیت شعر از او بر سنگ عمودی بالای قبر وی نوشته شده است:

همچو ساعی از دو عالم درگذر                           تا شوی از آفرینش باخبر

در شرح زندگی او آمده است که همسر اولش با او بسیار مهربان بود ولی عمر به دنیا نبود؛ برعکس، همسر دوم حاج مرشد، با او بسیار بدرفتاری می‌کرد. بدرفتاری‌های این همسر، به‌قدری شدید بود که مرشد می‌گفت: این سرنوشت من است و آزار و اذیت این زن تقدیری است که مرا به صبر وامی‌دارد. گفته‌اند او با مرشد طوری رفتار می‌کرد که گویی غلام اوست و کم‌تر مردی می‌توانست این حقارت را تحمل کند و تاب بیاورد. نوه مرحوم مرشد نقل کرده است که بعدازظهری همراه مرحوم مرشد از مغازه به‌طرف خانه او می‌رفتیم. او آب گردان مسی را که مملو از چلوکباب برگ مخصوص بود، زیر عبا در دست داشت. «خانم»، گفته بود: «غذای مشتریان مغازه به درد ما نمی‌خورد. باید برای ما غذایی جداگانه و مخصوص بپزی و بیاوری». برای همین، جناب مرشد هرروز مجبور بود در ظرف جداگانه‌ای برای همسرش غذا بپزد و به خانه بیاورد. به منزل که رسیدیم، «خانم» بدون اینکه جواب سلام ما را بدهد، رو به مرشد کرد و گفت: «سیگار خریدی یا نه؟»  مرشد گفت: «یادم رفته»! خانم بنای ناسزا به ایشان را گذاشت. من که آن زمان 12 سال داشتم، جلو دویدم برای اینکه نامادری، پدربزرگم را راحت بگذارد؛ اما جناب مرشد آرام گفت: «خودم می‌روم» و از من خواست آرامش خودم را حفظ کنم.

همچنین نقل شده است که شبی یکی از دوستانش برای دیدن حاج مرشد به منزل او می‌رود. نزدیک چهارراه دروازه دولاب وارد کوچه می‌شود. از دور می‌بیند جناب مرشد کنار درب منزل خود داخل کوچه نشسته است. گفت: جلو رفتم و به جناب مرشد سلام کردم. مرا شناخت و به‌آرامی جواب سلام مرا داد. پرسیدم: «حاج‌آقا این وقت شب چرا داخل کوچه نشسته‌اید و به داخل خانه نمی‌روید»؟ مرشد جواب داد: «زنم از منزل بیرونم کرده!»

با شنیدن این حرف داخل منزل رفتم و خانم او که مرا می‌شناخت، با وساطت من مرشد را به خانه راه داد و آن شب گذشت. مرشد در حالی در برابر این اعمال همسر خود صبر می‌کرد که خود در روز از صدها مستمند دستگیری می‌کرد و ده‌ها بی‌خانمان را مسکن داده و گرسنگانی را سیر می‌کرد.^[20]

ج) آموختن و ارتقای مهارت‌های زندگی

همان‌گونه که در تحلیل مفهوم سخت‌رویی دیدیم، این مفهوم با برخی مهارت‌های زندگی مانند خودآگاهی و عزت‌نفس پیوند محکمی دارد؛ بنابراین آموختن این مهارت‌ها می‌تواند این ویژگی را در ما تقویت کند. افزون بر مهارت‌های پیش‌گفته، برخی دیگر از مهارت‌ها هست که به فرد سخت‌خو کمک می‌کند که با آسانی بیشتری چالش‌های زندگی‌اش را مدیریت کند؛ مهارت‌هایی مانند حل مسئله، ارتباط مؤثر، همدلی و کنترل خشم؛ برای مثال اگر همسر کسی عصبی و بداخلاق است، این کافی نیست که او به‌عنوان فردی سخت‌رو باور داشته باشد که این چالش فرصتی است برای رشد و تعالی‌اش و باید با آن مقابله کند و جا نزند؛ بلکه علاوه بر این دیدگاه صحیح و مؤثر باید بتواند در مواقع بحرانی خشم خود را کنترل کند و در پی راه‌حلی برای این مشکل باشد؛‌ برای مثال ممکن است لازم باشد که در این زمینه مطالعه کند تا ریشه و علل این خصلت او را دریابد تا بتواند متناسب با آن راه چاره‌ای برای تغییر رفتار او پیدا کند یا ممکن است در این زمینه لازم باشد از مشاوری متخصص کمک بگیرد.

نتیجه‌گیری

یکی از مشکلات امروز جامعه ما طلاق است. یکی از علت‌های اصلی طلاق عدم سازگاری زناشویی بین همسران است. یکی از مؤثرترین راه‌ها برای افزایش سازگاری زناشویی تقویت ویژگی سخت‌رویی در افراد است. سخت‌رویی ویژگی‌ای روان‌شناختی است که دارای سه مؤلفه تعهد، کنترل و مبارزه‌جویی است و به فرد این امکان را می‌دهد که چالش‌های زندگی را طبیعی و فرصتی برای رشد بداند و با آن‌ها مقابله کند و شرایط را به نحو مطلوب تغییر دهد. با توجه کردن به آثار مثبت این ویژگی و نیز الگو گرفتن از رفتار و زندگی افراد دارای این ویژگی و نیز به‌دست آوردن برخی مهارت‌های زندگی می‌توان این ویژگی را در خود تقویت کرد و سازگارانه‌تر زیست کرد.

کتاب‌نامه

به‌جز قرآن

* در هنگام ارجاع به مقالات، ارجاعات آن‌ها به منابع انگلیسی جهت اختصار و سهولت کار حذف شده است.

1. ابن بابویه، محمد بن علی، من لایحضره الفقیه، چاپ دوم، قم، 1413ق.
2. حیرت، عاطفه و دیگران، «نقش ابعاد سبک زندگی زوجی در پیش‌بینی سازگاری زناشویی»، فصلنامه زن و جامعه، تابستان 1393، سال پنجم – شماره 2 (ص145-158)
3. شیخ حر عاملی، محمد بن حسن، وسایل الشیعه، چاپ اول، قم، 1409ق.
4. عابد نهاوندی بهترین کاسب قرن: خاطرات مرحوم حاج مرشد چلویی، چاپ پنجم، تهران نشر سبحان، ۱۳۸۵.
5. قربانی، نیما، «سخت‌رویی: ساختار «وجودی» شخصیت»، فصلنامه پژوهش‌های روان‌شناختی، زمستان 1374 – شماره 6، (ص76-92).
6. معین، لادن و پروین غیاثی، راضیه مسموعی، «رابطه سخت‌رویی روان‌شناختی با سازگاری زناشویی»، فصلنامه زن و جامعه، زمستان 1390، سال دوم، شماره 4، (ص۱۶۳-۱۹۰).
7. وبگاه گنجور: net
8. وبگاه ویکی پدیای فارسی: wikipedi

پانوشت:

[1]. marital adjustment

[2]. حیرت، عاطفه و دیگران، «نقش ابعاد سبک زندگی زوجی در پیش‌بینی سازگاری زناشویی»، ص۱۴۶.

[3]. Hardiness

[4]. معین، «رابطه سخت‌رویی روان‌شناختی با سازگاری زناشویی»، ص۱۶۵-۱۶۶.

[5]. معین، «رابطه سخت‌رویی روان‌شناختی با سازگاری زناشویی»، ص۱۶۶.

[6]. Kobasa

[7]. قربانی، «سخت‌رویی: ساختار «وجودی» شخصیت»، ص۷۶-۷۷.

[8]. Commitment

[9]. Control

[10]. Challenge

[11]. Alienation

[12]. Powerlessness

[13]. Threat

[14]. قربانی، «سخت‌رویی: ساختار «وجودی» شخصیت»، ص۷۸.

[15]. ایزدی طامه، «بررسی و مقایسه تأثیر آموزش صبر، حل مسئله و ترکیبی بر مؤلفه‌های سخت رویی…»، ص۶۱.

[16]. معین، «رابطه سخت‌رویی روان‌شناختی با سازگاری زناشویی»، ص۱۶۶.

[17]. ابن بابویه، من لایحضره الفقیه، ج۴، ص۱۶.

[18]. حر عاملی، وسایل الشیعه، ج۲۱، ص۲۸۵.

[19]. وبگاه گنجور.

[20]. عابد نهاوندی، بهترین کاسب قرن، ص۳۵.