شبکه‌های ماهواره‌ای فارسی‌زبان و تأثیرات آن بر سبک زندگی ایرانیان

سابقه تأسیس شبکه‌های ماهواره‌ای فارسی، حداقل به دو دهه قبل بازمی‌گردد. موج مهاجرت مخالفان جمهوری اسلامی به ایالات متّحده‌ در ابتدای انقلاب، شهر لس‌آنجلس مرکز تجمع ایرانیان را به کانونی برای فعّالیت علیه حکومت تبدیل کرد. با گسترش فناوری استفاده از ماهواره در کشورهای متفاوت و پس از تأخیری چند ساله، اولین شبکه ماهواره‌ای فارسی مخالف جمهوری اسلامی ایران با نام NITV که شبکه‌ای کاملاً سیاسی بود در سال ۱۳۷۸ آغاز به کار کرد. به تدریج، افزایش تعداد استفاده‏ کنندگان از ماهواره در کشور، رقابتی شتابان را میان ایرانیان مخالف جمهوری اسلامی برای تأسیس شبکه‌های ماهواره‌ای (شبکه‌های لس‌آنجلسی) به راه انداخت.
شبکه‌های لس‌آنجلسی به دو دسته تقسیم می‌شوند: گروهی که ظاهراً بدون موضع‏گیری سیاسی درباره‌ ایران، تنها فعّالیت خوانندگان ایرانی خارج از کشور را پوشش می‌دهند. گروه دیگر شبکه‌های موسوم به گروه مخالف(اپوزیسیون) هستند که مجموع فعّالیت‌های مخالفان را در خارج از کشور پوشش می‌دهند.
هر یک از این دو جریان، هدف‌های مشخّص و خاصّی را در راستای استحاله و تهاجم فرهنگی و سیاسی دنبال می‌کنند. آنچه در این میان اهمیت دارد، شیوه عملکرد گروه نخست است. این گروه در پوشش انفعال سیاسی و گاه، حمایت تلویحی از جمهوری اسلامی و حتی احترام به باورهای اعتقادی و اخلاقی مردم، می‌کوشند نخست به گونه‌ای برای خود نزد خانوادهای مذهبی، مشروعیت کسب کنند.
گروه دیگر، شبکه‌های سیاسی است که هر کدام، بنا به اهداف خاصّی که دنبال می‌کنند، از موضع مخالفت با جمهوری اسلامی، اساسی‌ترین مبانی تفکر دینی را به چالش می‌کشند. برنامه‌های این گروه، آشکارا مبانی دینی را مورد استهزا قرار می‌دهد. شبکه‌های موسوم به لس‌آنجلسی، بنا به اعتراف گردانندگان آن‏ها، هر یک به نوعی از طریق کنگره، سیا و وزارت امورخارجه آمریکا حمایت مالی می‌شوند. آن‏ها در ظاهر با یکدیگر مخالفند و علیه هم موضع‏گیری می‌کنند؛ اما در واقع این نزاع‌های زرگری، بخشی از شگردِ آن‏ها برای جلب اقشار گوناگون است.
در این میان، ظهور برخی شبکه‌های فارسی‌زبان که نه از سوی مخالفان (اپوزیسیون) خارج از کشور، بلکه از سوی دولت‌های بیگانه تأسیس شده‌اند نیز جالب توجّه‌اند. در این بین عربستان سعودی با همکاری آمریکا و امارات عربی با تأسیس شبکه «ام‌.بی.‌سی فارسی»، انگلیس با تأسیس شبکه «بی ‏بی‏ سی فارسی» و پیش از آن‏ها آمریکا با تأسیس شبکه تلویزیونی «صدای آمریکا» (VOA)، جدی‌ترین گام‌ها را برداشته‌اند.
شبکه بی‏بی‏سی فارسی با بودجه ۲۲ میلیون دلاری از دی ۱۳۸۷ با هدف پوشش خبری علیه جمهوری اسلامی ایران و پوشش مواضع گروه‌های مخالف (اپوزیسیون) فعّالیت خود را ‌آغاز کرده است.
از سوی دیگر اخیراً شاهد افزایش شبکه‌های ماهواره‌ای فیلم و سریال فارسی‌زبان هستیم. این شبکه‌ها که برنامه‌های سیاسی ندارند در جبهه دیگری به عنادورزی با فرهنگ ایرانی پرداخته و فرهنگ و آداب و رسوم کشور را هدف قرار داده‌اند و با پخش فیلم‏های مغایر با اخلاق و هنجارهای اسلامی و ایرانی تلاش می‌کنند تا بی‌بند‌وباری و سبک زندگی آمریکایی را جایگزین الگوی زندگی ایرانی سازند. البته بعضی از شبکه‌ها نیز فقط به دنبال اهداف تجاری و سودآوری هستند که از جمله می‌توان به «می‌شاپ» و «تک‌تی‌وی» اشاره کرد.

گونه شناسی ماهواره‌های فارسی‌زبان

شبکه‌های ماهواره‌ای فارسی ‌زبان را می‌توان در ۹ گروه زیر تقسیم‌بندی کرد:

۱. شبکه‌های سیاسی خبری

شبکه‌های سیاسی و مخالفان (اپوزیسیون) که بیشتر در قالب خبر، برنامه پخش می‌کنند. اینان با هدف تحت تأثیر قرار دادن مخاطبان در ابعاد سیاسی و اجتماعی به فعّالیت می‌پردازند و عمدتاً از طریق بنگاه‌های خاصّی مورد حمایت قرار می‌گیرند. اغلب این شبکه‌ها با استفاده از شگردها و شیوه‌های رسانه‌ای قوی و با نیت اختلاف‌افکنی و ایجاد شبهه و تفرقه به مبارزه با نظام جمهوری اسلامی ایران می‌پردازند و عمدتاً به پخش اخبار جهت‌دار داخلی مبادرت می‌ورزند.

۲. شبکه‌های سرگرمی (عمومی)

شبکه‌هایی هستند که برنامه‌های آن‏ها نوع(ژانر) مشخّصی ندارد و در حوزه‌های سرگرمی برنامه‌های گوناگون ورزشی، کودکان، خانواده، مسابقات تفریحی، «شو»ها و برنامه‏های گفتگومحور(تاک‌شو) گوناگون در زمینه‌های هنری، سینمایی، ورزشی و نیز ویدئوکلیپ‏های ایرانی و خارجی و نیز فیلم و سریال برنامه پخش می‌کنند.

۳. شبکه‌های موسیقی

شبکه‌های موسیقی به پخش موسیقی و ویدئوکلیپ‏های عمدتاً‌ غربی و موسیقی‌هایی که به صورت غیرمجاز در ایران تهیه می‌شوند، مبادرت می‌ورزند. اساس شبکه‌های موسیقی و «شو» بر پخش ویدئوکلیپ و برنامه‌های گفتگومحور (تاک‌شو) است که با موضوعات پزشکی، هنری، سینمایی، مهاجرت و سرمایه‌گذاری، مشاوره و مسائل اجتماعی پخش می‌شود. بودجه عموم این شبکه‌ها از طریق تبلیغات، زیرنویس و میان‌برنامه‌ها تأمین می‌شود و در میان آن‏ها برخی به پخش فیلم‏ها و سریال‏های تولید داخل و قبل از انقلاب می‌پردازند. اطّلاعات مربوط به شبکه‌های موسیقی فارسی زبان در جدول زیر ‌آمده است.

۴. شبکه‌های فیلم و سریال

این شبکه‌ها عمدتاً به پخش فیلم و سریال با صداگذاری و زیرنویس فارسی و نیز برنامه‌های سرگرمی و ویدئوکلیپ می‌پردازند. یکی از ابزارهای دشمنان انقلاب در حوزه رسانه‌‌ای، استفاده از فیلم‏ها و سریال‏های تلویزیونی است. آن‏ها با علم به این واقعیت که دیدن فیلم و سریال به یکی از سرگرمی‌های محبوب خانواده‌های ایرانی تبدیل شده است، سراغ این حوزه رفته و سرمایه‌گذاری‌های عظیمی در این زمینه انجام داده‌اند.
شبکه فارسی وان یکی از مهم‏ترین این شبکه‌ها است که جدیدترین و پربیننده‌ترین سریال‏های تلویزیونی جهان (اعم از کلمبیایی، کره‌ای و آمریکایی) را هر شب پخش می‌کند. اطّلاعات مربوط به شبکه‌های فیلم و سریال فارسی زبان در جدول زیر آمده است.

۵. شبکه‌های تجزیه‌طلب قومی

این شبکه‌ها با پوشش قومی در قالب شبکه‌های کردی، ترکی، عربی و ترکمن فعّالیت می‌کنند و به تبلیغ پان کردیسم، پان ترکیسم و پان عربیسم مبادرت می‌ورزند؛ برای مثال، میان‏برنامه‏ها و رقص‏های مورد استفاده در شبکه‌های کردی با پرچم جعلی کردستان واحد، تزئین و پخش می‌شود. در شبکه‌های ترکی و عربی نیز با حدّت و شدت کمتر و بیشتری این موضوع اتفاق می‌افتد.
اطّلاعات مربوط به شبکه‌های تجزیه‌طلب قومی فارسی زبان در جدول زیر آمده است.

۶ . شبکه‌های مذهبی

شبکه‌های مذهبی به تبلیغ ادیان و مذاهب گوناگون می‏پردازند که عمدتاً در قالب برنامه‌های گفتگومحور و سخنرانی است. شبکه‌های مذهبی به‏‏ویژه با ترویج مسیحیت، بنیان عقیدتی جامعه را نشانه رفته‌اند. این شبکه‌ها برای تمام سنین حتی کودکان، برنامه پخش می‌کنند.
در شبکه‌های تبلیغ مسیحیت، مجریان برنامه از مسلمانان تحصیل‌کرده و هوشمندی هستند که از آیین اسلام رویگردان شده و به مسیحیت گرویده‌اند. آن‏ها با پوچ‌نمایی اعتقادات دینی مسلمانان و حمله به کتب مقدس مسلمانان به‏ویژه شیعیان، در پوشش برنامه‌های تأویل و تفسیر، آیین مسیحیت را تبلیغ می‌کنند. برآیند این برنامه‌ها مبین وجود شبکه‌ای بسیار وسیع، دارای برنامه‌ریزی دقیق و هدفمند در داخل و خارج کشور است.
همچنین بعضی از این شبکه‌ها مانند شبکه «سلام» به ترویج اسلام آمریکایی می‌پردازند که مشکل اساسی با مرجعیت و ولایت فقیه در حکومت اسلامی دارند. اطّلاعات مروبط به شبکه‌های مذهبی فارسی زبان در جدول زیر آمده است.

۷. شبکه‌های اروتیک

این شبکه‌ها عمدتاً به پخش فیلم‏های مستهجن مبادرت می‌ورزند.

۸. شبکه‌های تبلیغاتی و بازاریابی

این شبکه‌ها اقدام به معرفی محصولات خانگی، صوتی و تصویری، مشاغل سیاحتی، آرایشی و زیبایی، ورزشی و غذایی می‌کند. فعّالیت این شبکه‌ها و تبلیغات محصولات و خدمات آن‏ها خسارت عمده‌ای به تولیدکنندگان داخلی و صاحبان مشاغل زده است. عمق فاجعه، زمانی درک می‌شود که بدانیم میلیاردها ریال بودجه خانواده‌ها به جای هدایت به سمت حمایت از تولیدکنندگان داخلی، صرف رونق بخشیدن به فعّالیت‌های شرکت‌های خارجی و واردات کالاهایشان می‌شود.
در حوزه آرایشی و بهداشتی، تبلیغ جراحی‌های پلاستیک برای کوچک کردن بینی و شکم یا بزرگ کردن سینه، باسن، لب، گونه و… منجر به بروز یک معضل فرهنگی و اجتماعی بین جوانان جامعه شده است؛ به طوری که ایران، رتبه اول جهان را در این‏گونه جراحی‌ها به خود اختصاص داده است. از دیگر نکات حائز اهمیت این موضوع، آن است که دوبلورهای سرشناس ایرانی که آثار ماندگارشان در صداوسیما در اذهان زنده است، کار صداگذاری فارسی برنامه‌های این شبکه‌ها را به عهده دارند. اطّلاعات مربوط به شبکه‌های تبلیغاتی و بازاریابی فارسی زبان در جدول زیر آمده است.

۹. شبکه‌های افغانی

شبکه‌هایی هستند که از داخل افغانستان به زبان فارسی، برنامه پخش می‌کنند. بعضی از این شبکه‌ها با حمایت‌های مالی و فنّی ایران و با هدف کمک به بحث زبان فارسی و تشیع ایجاد شده است. این شبکه‌ها مخاطب ایرانی ندارند و اغلب افغانی‌های مقیم ایران، بیننده این شبکه‌ها هستند. اطلاعات مربوط به این شبکه¬ها در جدول زیر آمده است.

پایش سبک زندگی، سال دوم، شماره ۹، مهر ۱۳۹۴، صفحات ۸۵-۱۰۵.