علل و عوامل گرایش به مدیریت بدن

در بررسی علل گرایش به بدحجابی، خودآرایی، مانکنیسم، بر اساس جمع‏بندیِ مقالات و تحقیقات موجود، مناسب‏تر به نظر رسید که ‏این علل در سه دسته اجتماعی، فردی و روانی دسته‏بندی شوند. بر این اساس در ادامه به ذکر این سه دسته از دلایل می‏پردازیم:

الف) علل اجتماعی

 

نقش رسانه در ایجاد تمایل به مدیریت بدن

فشارهای بیرونی به منظور هماهنگ شدن با شیوه‏های مشخص بدن مطلوب، با گسترش تبلیغات و مجلات زنانه که زنان را هدف مصرف قرار داده‏اند، ارتباط مستقیم دارد. در بیشتر مجلات مرتبط با زنان، محصولاتی و تشویق می‏شوند که غالبا مبتنی بر لاغریِ اندام و زیبایی مصنوعی از طریق استفاده از لوازم متعدد آرایشی یا حتی اقدام به اعمال جراحی زیبایی است. افراد، ظاهر خود را با تصاویرِ تبلیغی در رسانه‏‏ها مقایسه می‏کنند و اگر خود را پایین‏تر از سطح تصاویر ببینند، با کاهش عزت نفس، افزایش نارضایتی از ظاهر، و تمایل و اقدام به آرایش و دستکاری‏های بدنی مواجه می‏شوند. ماهواره از سایر رسانه‏‏ها در این زمینه قدرت بیشتری دارد.

۲. افزایش سرمایه اجتماعی به وسیله مدیریت بدن

عده‏ای از افراد با آرایش، جراحی زیبایی و یا حجاب نامتعارف، دنبال افزایش ارتباط خود و برقراری ارتباط بهتر و مؤثرتر با دیگران هستند. این گروه معتقدند که با اقدام به‏ این اعمال در جهت زیباتر شدن، بهتر می‏توانند شروع کننده ارتباط و حتی جذب کننده ارتباط باشند. این گروه بیشتر خواهان برقراری ارتباط با جنس مخالف هستند. از سوی دیگر برخی معتقدند که با داشتن ظاهری زیبا، صفات خوب دیگری به ذهن مخاطب متبادر می‏شود؛ مانند: اجتماعی بودن، باکلاس بودن، باسواد بودن، باهوش بودن و… که در کیفیت روابط مؤثر است.

۳. آرایش‏کردن و بدحجابی، ابزارهایی برای همنوایی با دیگران و نقش گروه همسالان در این مسأله

محققان معتقدند، فرار از تحقیر و تمسخر دیگران، کسب تأیید گروهی و ‏پذیرش اجتماعی از دلایل برخی کسانی است که برای همرنگی با جماعت، به زیباتر کردن صورت و ظاهر خود با آرایش و داشتن حجاب‏های نامتعارف، روی می‏آورند؛ زیرا در نظام روابط اجتماعی، قواعد و استانداردهایی برای تنظیم این روابط اجتماعی تولید می‏شود که برای اکثریت افراد مورد قبول است.
انسان‏ها برای مصاحبت با دیگران به یک زبان مشترک، آداب مشترک، قوانین مشترک، لباس مشترک و… نیاز دارند. بی‏توجهی یکی از اعضای گروه به‏ این قواعد و هنجارها یا سرپیچی از آنها مورد انتقاد و سرزنش سایر اعضای گروه قرار می‏گیرد؛ ازاین‏رو از آنجایی که افراد به روابط اجتماعی نیاز دارند، باید با رعایت هنجارهای گروهی در جهت جلب اعتماد افراد گروه برآیند. چنانچه یکی از معیارها و ارزش‏های مطلوب گروهی، آرایش زیاد و یا رعایت نکردن حجاب باشد، در صورت رعایت نکردن اصول آن، فرد مورد نظر، سرزنش و توبیخ رسمی و غیر رسمی می‏شود و در نهایت، ممکن است از گروه طرد شود.

۴. ضعف جامعه‏پذیری یا تربیت اجتماعی

جامعه‏پذیری یعنی فرآیندی که طی آن انسان، ارزش‏ها، هنجارهای جامعه و گروهی را که در آن عضو است می‏آموزد. محققان معتقدند که بدحجابی و یا تمایل به آرایش زیاد صورت، درباره برخی کنشگران در فرآیند جامعه‏پذیری و کاستی‏های تربیتی ریشه دارد.
این موضوع بیش از آنکه به شخص مربوط باشد به کارکرد کارگزاران جامعه‏پذیری همچون خانواده ها، شبکه‏های ارتباطی، محیط‏های آموزشی، کانون‏های فرهنگی و وسایل ارتباط جمعی مربوط می‏شود؛ زیرا در تربیت و شکوفایی استعدادهای جدید و آماده‏سازی آنها برای ایفای نقش‏های شهروندی در جامعه، نقش محوری دارند.

۵. مدیریت بدن، وسیله‏ای برای کسب فرصت‏های اجتماعی

افراد، زیبا بودن را یکی از دلایل کسب فرصت‏های اجتماعی متنوع می‏دانند؛ بنابراین تلاش برای افزایش شانس فرد در کسب فرصت‏های اجتماعی، یکی از دلایل اقدام به آرایش یا بدحجابی است. ازدواج، اشتغال و کسب موفقیت‏های تحصیلی و اقتصادی از جمله فرصت‏هایی است که دختران به دنبال کسب آن هستند. جلب توجه پسرانی که به زیبایی اهمیت می‏دهند، کار پیدا کردنِ راحت‏تر و موفقیت در کار با استفاده از آرایش صورت و بدحجابی، از جمله دلایل این دسته از افراد است.

ب) علل فردی

 

نقش دینداری و گرایش‏های دینی

دینداری و گرایش‏های دینی در ارتباط معکوس با میزان تمایل دختران به استفاده از لوازم آرایشی است. بدین معنا که هرچه میزان دینداری افراد و گرایش آنها به دین بیشتر باشد، میزان استفاده آنها از لوازم آرایشی و گرایش آنها به‏ این عمل کمتر خواهد بود.

نوگرایی، بازاندیشی و ساخت هویت جدید

تمایل به نوگرایی به درجات مختلف در پسران و دختران جوان مشاهده می‏شود. فاصله‏گرفتن جوانان از هنجارهای پیشین و رسیدن به هویتی متمایز از کسانی که پیش از آنان بوده‏اند و همچنین گرایش به فاصله گرفتن از والدین را می‏توان گواه نیاز آنها به شکستن قالب‏های موجود دانست. این امر زمانی نمود بیرونی پیدا می‏کند که به صورت تنوع در پوشش، آرایش و دستکاری‏های بدنی، ظاهر می‏شود. در واقع مشخص شده است که برخی افراد به‏ این دلیل آرایش می‏کنند و یا در ظاهر خود موازین شرعی حجاب و پوشش را رعایت نمی‏کنند که می‏خواهند هویت فردی جدید و خودی آرمانی را که مطلوب می‏دانند، بسازند.
این گروه با آرایش‏کردن و ظاهر‏سازی در جهت ارائه شخصیتی مطلوب و القای تصورات مثبت و ارزشمند در جامعه، مثل تعلق به طبقه اجتماعی بالا، به دیگران هستند. بدن در مبناهای هویتی جدید، حیطه و قلمرو شخصی فرد محسوب می‏شود و افراد در دوره مدرن، امکان هر گونه تغییر در ساختار فیزیکی و بدنی خود را به دست آورده‏اند؛ در نتیجه افراد در ساختن این هویت جدید و مطابق معیارهای شخصی، هر گونه تغییری را در بدن خویش اعمال می‏کنند. این تغییر، تنوعی گسترده دارد و از نوع و میزان آرایش در صورت تا انواع پوشش‏ها و حتی جراحی‏های پزشکی را در چهره و اندام‏ها شامل می‏شود.
نفی خود و پنهان‏کردن خود، زیر ماسک آرایش و جراحی
برای این گروه، ساختن هویت جدید مهم نیست؛ بلکه برای آنها بیشتر، پنهان کردن خود، هویتشان و حتی ویژگی‏های جسمی و روحی‏شان مطرح است. این گروه با انواع آرایش‏ها، پوشش‏هایِ جلب توجه کننده و جراحی‏های متنوع، درصددند تا نقص‏های احتمالیِ چهره و اندام خود را از دید دیگران پنهان کنند؛ نقایصی که در بیشتر اوقات، وجود خارجی ندارند و فقط به دلیل فشارهای روانی بر فرد در ذهن وی شکل گرفته‏اند؛ به طور مثال انگ‏هایی مانند اینکه فردی دارای چهره شهرستانی، دهاتی یا بی‏کلاس است، وی را ترغیب می‏کند تا با اعمال جراحی و یا اقدام به آرایش‏های مختلف، هویتی را که ناپسند می‏انگارد، مخفی کند.

ج) علل روانی

 

تمایل به جلب توجه

بیشتر افراد در استفاده از لوازم آرایشی یا نوع پوشش و طراحی اندام خود، دنبال جلب توجه دیگران هستند. استفاده از این وسایل به نوعی همراه با ‏پذیرش و تأیید این دختران از سوی دیگران است. وقتی زیبایی و تلاش برای زیباتر شدن، آن هم به هر نحوی، در یک جامعه به عنوان ارزش شناخته شود، افراد سعی می‏کنند تا با اقدام به آن، ‏پذیرش و تأیید دیگران را داشته باشند و کاری کنند تا با جلب توجه دیگران، گوی رقابت را در زیبایی از دیگران بربایند.
تا پیش از این، شکل ظاهری افراد، ثابت و خارج از حیطه کنترل فرد بود و بنابراین افراد در تمام طول زندگی خود، شکل چهره و اندام خود را‏ می‏پذیرفتند و با آن زندگی می‏کردند؛ اما امروزه که امکان تغییرات مختلف در آن به وجود آمده، افراد سعی می‏کنند تا در رقابتی که برای زیبایی در حال انجام است، از قافله عقب نمانند و برای جلب توجه دیگران، هرچه زیباتر به نظر آیند.

تشخص‏طلبی، برتری‏جویی و تمایز‏طلبی

عده‏ای از افراد با انتخاب نوعی پوشش و میزان خاصی از آرایش به دنبال این هستند که بین خود و دیگران تمایز ایجاد کرده و از این راه، خود را به عنوان فردی که دارای نوع خاصی از شخصیت و سبک زندگی است، به دیگران معرفی کنند. منطق پوشش و آرایش آنها تمایز است. آنها می‏خواهند با افراد مذهبی یا حتی غیر مذهبی متفاوت باشند؛ مثلا چادر به سر می‏کنند؛ اما در استفاده از لوازم آرایشی افراط می‏کنند. عده‏ای هم به دنبال آن هستند که از تیپ‏هایی برای خودآرایی و پوشش استفاده کنند که هنوز در ایران به مثابه مد، مطرح نشده است. میل به‏ ایجاد تمایز در این افراد باعث می‏شود تا آنها چنین کاری را انجام بدهند. در مجموع در این نوع از سبک زندگی که به صورت ایجاد تمایز در حجاب، پوشش و آرایش افراد جلوه‏گر می‏شود، جدا کردن خود از دیگران در درجه اول اهمیت است و معمولا کسانی،‏ این کار را می‏کنند که سرمایه اقتصادی بیشتری در دسترس دارند.

نارضایتی از بدن و تصور بدنی؛ نقصان عزت نفس و اعتماد به نفس

افراد برای بالابردن میزان رضایت از تصویر بدنی خود به سمت استفاده از آن دسته از لوازم آرایشی یا حتی جراحی‏های زیبایی می‏روند که می‏تواند تا اندازه‏ای در جهت بهبود ظاهر عمل کند. محققان دریافته‏اند که میزان نگرانی از تصویر بدن، هم تمایل و هم اقدام به آرایش را افزایش می‏دهد. همچنین میزان این نارضایتی از تصور بدنی و خودپنداره افراد، تأثیر مستقیم بر تمایل آنها به انواع جراحی‏های زیبایی دارد. نارضایتی از ظاهر، تنها تمایل به آرایش را افزایش می‏دهد؛ اما اگر نارضایتی از ظاهر، باعث تداخل در عملکرد اجتماعی فرد شود و اجازه ندهد او به صورت معمولی به کارهای عادی زندگی خویش بپردازد، هم تمایل و هم عمل به آرایش را در فرد افزایش می‏دهد.
این امر نشانگر آن است که افرادی با این ویژگی، از میزان اعتماد به نفس و عزت نفس پایین رنج می‏برند. میزان عزت نفس پایین، تمایل به انجام آرایش را در بین افراد افزایش می‏دهد. میزان نارضایتی از ظاهر، میزان عزت نفس افراد را کاهش می‏دهد. این‏گونه افراد با اقدام به اعمال جراحی و آرایش کردن، اعتماد به نفس از دست رفته خود را دوباره پیدا می‏کنند، جسارت صحبت کردن می‏یابند، اجتماعی‏تر می‏شوند و قدرت اعتراض و اظهار نظر می‏یابند.

تغییر وضعیت روحی

برخی از افراد، دلیل آرایش‏کردنشان را تغییر وضعیت روحی می‏دانند. اینان معتقدند با آرایش‏کردن، خستگی‏شان برطرف می‏شود، انرژی می‏گیرند، شاداب‏تر می‏شوند، احساس آرامش می‏یابند و عده‏ای هم احساس جوانی می‏کنند.

منابع
۱.    مرادی، گلمراد (۱۳۹۱)، استفاده دانشجویان دختر از لوازم آرایشی و عوامل جامعه شناختی مؤثر بر آن، زن در توسعه و سیاست (پژوهش زنان)، ش ۳۷، ص ۸۷-۱۰۶.
۲.    شارع‏پور، محمود و همکاران(۱۳۹۱)، تحلیل جامعه شناختی عوامل مؤثر بر گرایش به حجاب، فصل‏نامه تحقیقات فرهنگی، دوره ۵، ش ۳، ص ۱-۲۹.
۳.    خواجه نوری و همکاران (۱۳۹۰)، رابطه سبک زندگی و تصور از بدن، تحقیقات فرهنگی، ش ۱۳، ص ۷۹-۱۰۴.
۴.    موحد، مجید و اسفندیارغفاری نسب و مریم حسینی (۱۳۸۹)، آرایش و زندگی اجتماعی دختران جوان، زن در توسعه و سیاست (پژوهش زنان)، ش ۲۸، ص ۷۹-۱۰۵.
۵.    خواجه نوری و همکاران (۱۳۹۰)، سبک زندگی و مدیریت بدن، زن و جامعه، سال ۲، ش ۴، ص ۲۱-۴۸.

پایش سبک زندگی، سال اول، شماره ۳، مرداد ۱۳۹۳، صفحات ۱۲۹-۱۳۳.