قمه زنی
نویسنده: دکتر علی کیا و عبدالرضا آتشینصدف
یکم) قمهزن کیست و قمهزنی چیست
قمه سلاحی است شبیه شمشیر، اما کوتاهتر و پهنتر، بدون انحنا و کجی. به کسی که با این سلاح در روز عاشورا سر خویش یا دیگران را مجروح میسازد قمهزن و به این عمل قمهزنی میگویند. کسانی که میخواهند صبح روز عاشورا قمه بزنند شب عاشورا قمه خویش را تیز کرده، در جلسهای به نام مشق قمه شرکت میکنند. ایشان صبح روز عاشورا، بعد از نماز صبح، سر برهنه، پابرهنه و کفن پوش قمهها را در دست گرفته، از پهنا به سر میزنند و با نوحهخوانی و گفتن حیدر، حیدر، آماده قمهزنی میشوند. استاد قمهزن با زدن دوـ سه ضربه سر افراد را مجروح میسازد و سپس آنها از پهنای قمه بر روی زخم زده، حسین، حسین میگویند. بعضی افراد که خود توان زدن قمه را دارند به دلخواه خویش با ضرباتی سر خویش را مجروح میسازند. گاهی برخی آنقدر قمه میزنند تا از هوش بروند. مشاهده و دیدن این چهرههای خونآلود دل هر بینندهای را آزرده و پریشان میسازد؛ بسا افرادی که از دیدن این چهرهها مضطرب شده، از هوش میروند.
اگرچه قمهزنی از مراسم صبح عاشوراست، اما بعضی افراد در هر مناسبتی مانند ایام شهادت حضرت امیر و حضرت زهرا، وفات حضرت زینب و حضرت رقیه (علیهم السلام)، و اربعین یا سالروز شهادت حضرت امام محمد باقر (علیهم السلام)، قمه میزنند. به خصوص اخیراً، مراسم قمهزنی با شدت بیشتری به وسیله برخی از جوانان همیشه سیاهپوش ترویج و تبلیغ میشود.
دوم) تاریخچه قمهزنی
یکی از بدعتها و تحریفهایی که متأسفانه در چند سال اخیر دستهایی آگاهانه یا غیرآگاهانه به ترویج آن میپردازد بدعت قمهزنی است. قمهزنی نه تنها با روح و تعالیم اسلامی رابطهای ندارد، بلکه در تقابلی آشکار با آن بوده، بیشترین نقش در تخریب چهره تشیع را داشته است.
در مورد منشأ اصلی و اولی قمهزنی، اقوال مختلفی وجود دارد، اما آنچه بیشتر از همه مستند و قابل اثبات است، این است که تیغزنی و قمهزنی رسومی عاریتیاند که از جانب ترکهای آذربایجان به فارسها و اعراب منتقل شدهاند. ابراهیم الحیدری، جامعه شناس، محقق و نویسنده عراقی کتاب «تراژدی کربلا»، نیز بر این عقیده است که مراسمی از قبیل قمهزنی، قبل از قرن نوزدهم در عراق مرسوم نبوده است و به تدریج از اواخر این قرن در آن کشور رواج یافته است. بنابراین مراسم قمهزنی و… از خارج عراق به آن کشور وارد شده و ریشه عربی ندارد.
شیخ کاظم دجیلی نیز در تأیید این نظر میگوید: «عربهای عراق تا آغاز قرن بیستم در این مراسم شرکت نمیکردند. این اعمال در ابتدا در میان ترکهای عراق، فرق صوفیه و کردهای غرب ایران مرسوم بود».
بعضی از محققان بر این عقیدهاند که قمهزنی در زمان صفویه تأسیس گردید و صفویه آغازگر آن بودهاند؛ اما بعضی دیگر از محققان و تاریخنگاران معتقدند که آغاز قمهزنی مربوط به دوره قاجار بوده و چنین عزاداریهایی در عصر صفویه وجود نداشته است. در هر صورت آنچه از نظر تاریخی مسلم است این است که تیغزنی و قمهزنی بدعتهایی مربوط به دو سه قرن اخیرند و سابقهای در اسلام ندارند.
سوم) سوءاستفاده استعمارگران از قمهزنی
بدعت نوظهور قمه زنی علاوه بر تخریب وجهه تشیع در دنیای امروزی، به خصوص در کشورهای اهل تسنن، همواره مورد سوءاستفاده استعمارگران نیز قرار گرفته است؛ برای مثال شواهد تاریخی نشان میدهد که استعمار انگلیس برای آنکه ثابت کند مردمان هند، پاکستان، عراق، ایران و کشورهای اسلامی دیگر افرادی به دور از تمدن و خوی انسانیاند و احتیاج به قیمی دارند که آنان را از جهل و توحش موجود برهاند، عکس و تصاویر مراسم قمه زنی را در روزنامههای بریتانیا و اروپا به چاپ میرساند. سیاستمداران استعمارگر در نتیجه این تصویرها، استعمار این کشورها را به عنوان ضرورتی انسانی اعلام میکردند که میتواند مردم آن کشورها را از جهل و توحش رهانیده، به جاده تمدن و پیشرفت رهنمون سازد.
نقل شده است، هنگامی که یاسین هاشمی، نخست وزیر عراق در عهدِ استعمار انگلیس، برای گفتوگو جهت پایان دادن استعمار به لندن رفته بود، انگلیسیها به او گفتند: ما به دلیل کمک به مردم عراق به آنجا آمدهایم تا آنان را از توحش و حماقت خارج ساخته، مزه سعادت را به آنان بچشانیم! این سخن خشم یاسین هاشمی را برمی انگیزد و باعث میگردد تا با عصبانیت از جلسه خارج شود. انگلیسیها از او عذر خواهی کرده، او را به دیدن فیلمی مستند از عراق دعوت میکنند. این فیلم که از هیئتهای حسینی به راه افتاده در خیابانهای نجف، کربلا و کاظمین تهیه شده بود، حاوی صحنههای مهیب و نفرتآوری از شمشیرکوبی و قمهزنی مردم عزادار بود. گویی انگلیسیها میخواستند بگویند آیا مردمانی روشنفکر که از تمدن بویی بردهاند با خود چنین میکنند؟
چهارم) دلایل مجوز قمه زنی
أ) تمسک به روایت جعلی مسلم جَصاص
بارها شنیدهایم که قمهزنان به روایتی دروغ تمسک میکنند و میگویند: اگر قمهزنی و سر شکافتن در عاشورا و عزای حسین جایز نیست پس چرا زینب (علیها سلام الله)، سرش را به چوب محمل کوفت و سر و صورتش را آغشته به خون کرد؟ مگر امام سجاد (علیه السلام) همراه زینب نبود و این اقدام وی را ندید؟ آیا سکوت امام معصوم در اینجا نمیتواند به مثابه تأیید و تقریر این عمل باشد؟
اصل این ماجرا از آنجاست که فردی به نام مسلم جصاص نقل میکند:« من از طرف ابنزیاد اجیر شده بودم که دارالاماره کوفه (و یا به قولی دروازه شهر) را تعمیر و گچکاری کنم. مشغول کار بودم که هیاهویی در شهر بلند شد. دست از کار شستم و به سوی هیاهو و ازدحام مردم رفتم. دیدم سرها را بر سر نیزهها کردهاند و همراه با اسرا که در چهل کجاوه بودند، وارد شهر میکنند. زینب دختر علی (علیها السلام)، خطبه میخواند و مردم کوفه را به باد ملامت گرفته بود که ناگهان سر حسین را بالای نیزه کرده، جلوی کجاوه زینب آوردند. زینب چون چشمش به سر بریده برادر افتاد و دید که باد موی محاسن برادرش را گاه به سمت راست و گاه به سمت چپ میبرد، از شدت تأثر و ناراحتی سرش را به چوب محمل کوبید؛ آنقدر که خون از زیر مقنعهاش جاری شد».
در مورد صحت و سقم این خبر باید گفت که علمای بسیاری تا کنون در نقد آن سخن گفتهاند و دلایل متعدد درونمتنی و برونمتنی را در رد آن ارائه کردهاند. سه مورد از مهمترین این دلایل که مربوط به نقل کننده این خبر است عبارت است از:
۱. این خبر تاریخی سند ندارد؛ به عبارت دیگر سلسله راویان آن در جایی ذکر نشده است.
۲. منابع اولیه و کتابهای معتبر چنین واقعهای را گزارش نکردهاند.
۳. این واقعه تنها در کتاب نورالعین آماده که کتابی است بیاعتبار و نویسنده آن تا به حال معلوم نشده است.
ب) فرض کردن قمهزنی به عنوان یکی از مصادیق عزاداری
یکی دیگر از دلایلی که موافقان قمهزنی برای انجام کار خویش به آن استناد مینمایند این است که قمهزنی را از مصادیق عزاداری میدانند و چون جزع و عزاداری برای امام حسین مستحب و از شعائر الهی است، پس قمهزنی نیز به تبع آن باید جایز و حتی مستحب باشد.
در جواب این استدلال باید گفت هر فعل و شیئی دارای تعریف و محدوده مشخصی است تا با افعال و امور دیگر اشتباه نگردد. این تعریف و محدوده یا از ناحیه شرع مقدس معین شده و یا ـ در جایی که از طرف شرع تعریفی وجود ندارد ـ عقل و عرف عقلا باید برای آن محدوده و حدی معین کند. در عزاداری نیز باید محدوده به وسیله شرع و یا عرف مشخص گردد.
در مورد شرع باید گفت هیچ دلیل معتبر شرعیای که بتوان با آن قمهزنی یا اعمالی شبیه به آن را بهعنوان عزاداری و جزع محسوب نمود، موجود نیست و آنچه بیشتر مورد توصیه ائمه معصومین (علیهم السلام) بوده است نوحه سرایی و گریه بر مصائب حضرت سیدالشهدا است. علاوه بر اینکه از نظر عرفی نیز عقل جمعی بشری بر غیرعقلایی بودن این شکل از عزاداری تأکید میکند.
جالب اینجاست که در کتاب معتبر لهوف و دیگر مقاتل مستند چنین آمده است که امام حسین(علیه السلام) در شب عاشورا به زنان حرم چنین فرمودند: «ای ام کلثوم، زینب، فاطمه، و رباب! توجه کنید که هرگاه کشته شدم، گریبان چاک نزنید و صورت نخراشید و سخن ناروا بر زبان جاری نکنید».
پنجم) دلایل حرمت قمه زنی
به جز امام خمینی (ره) و مقام معظم رهبری، از دیرباز تا کنون علمای بسیاری نظیر آیات عظام محسن امین، خویی، اراکی، حائری، جواد تبریزی، صافی گلپایگانی، بهجت، فاضل لنکرانی، سیستانی، مکارم شیرازی، مشکینی، محمد صادق صدر، جوادی آملی، مهدی روحانی، نوری همدانی و… در فتاوایی جداگانه بر حرمت قمهزنی تأکید کردهاند. صدور این فتاوا به دلایل مختلفی انجام گرفته است که ذیلاً به طور مختصر به برخی از آنها اشاره میگردد:
أ) عدم وجود دلیل بر جواز قمه زنی
چنانکه پیشتر نیز اشاره شد، روایاتی که از آنها جواز قمه زنی در عزاداری امامان معصوم (علیهم السلام) برداشت میشود از نظر سندی اعتباری نداشته، جعلی به حساب میآیند. از طرفی دلایل عقلی ارائه شده بر جواز قمه زنی نیز سست و بیپایهاند. بنابراین از منابع فقهی نه استحباب قمهزنی و نه حتی جواز آن استفاده نمیشود. چنانکه آیت الله مکارم شیرازی گفتهاند: کیفیت عزاداری باید در نصوص اسلامی وارد شده باشد. در حالی که قمهزنی مسلماً نه منصوص است و نه مصداق عزاداری در عرف عقلا و اهل شرع به حساب میآید.
ب) وهن مذهب و هتک حرمت عزاداری
مسلماً کوبیدن شمشیر بر فرق سر خود موجب وهن دین مقدس اسلام در جهان میشود و باعث میگردد تا مذهب شیعه بیمنطق قلمداد شده، عنوان خرافی و خشونتگرا به آن داده شود.
«وهن» در لغت به معنای تضعیف و سست نمودن کسی یا چیزی است و منظور از آن در اینجا این است که اگر دیگران این عمل را در عزاداری امام حسین (علیه السلام) ببینند مذهب شیعه را متهم به خشونت، توحش و خرافهگری میکنند، که در نتیجه منجر به تضعیف و وهن تشیع میگردد.
تاکنون در شبکههای تلویزیونی و رسانههای ضداسلامی در جهان، با استناد به صحنههای قمهزنی که در برخی کشورهای دیگر از جمله هند، پاکستان و عراق هم معمول است، تولیدات زیادی علیه اسلام و مسلمین با معرفی چهرهای خشن و زشت از آنها ساخته شده است. نمونهای از این امر فیلمی بود به نام «شمشیر اسلام» که چند سال پیش توسط بیبیسی تهیه و پخش گردید. در این فیلم با استفاده از موضوعاتی چون قمهزنی، خشونت و نمادهای دینی تحریف شده سعی در خشن نشان دادن دین اسلام، به خصوص بدبین کردن افکار عمومی نسبت به ظهور حضرت مهدی(عج) و حکومت ایشان شده بود.
نمونهای دیگر نیز فیلمی به نام «ترور شیعی» بود که از تلویزیون فلوریدای آمریکا پخش شد و در آن شیعیان به گونهای معرفی شده بودند که به چیزی جز قتل و خونریزی فکر نمیکنند و هنگامی که به دشمنی دست نمییابند، با شمشیر به خود حمله میکنند. در پایان این برنامه نیز برای اثبات این ادعاها تصویرهایی از قمهزنی در روز عاشورا پخش گردید. همچنین فیلمهای «محاصره» ، «ساوایور» و… که در این راستا تهیه و توزیع جهانی شده است قطعاً اثرات منفی خود را بر اذهان جهانیان بر جای گذاشته است. خبرنگاران رسانههای غربی همچنان منتظرند تا چنین سوژههایی را شکار کرده، خوراک تبلیغی مناسبی برای اربابان خود فراهم کنند.
بنابراین از آنجایی که قمهزنی باعث هتک حرمت عزاداری و تمسخر و توهین دین و مذهب میگردد، اجتناب از آن واجب است. مقام معظم رهبری در این خصوص میفرمایند: «قمه زنی سنتی جعلی است و از اموری است که مربوط به دین نیست؛ بلکه قطعاً کاری خلاف و بدعت است. قمهزنی از نظر عرفی از مظاهر حزن و اندوه محسوب نمیشود و سابقهای در عصر ائمه و زمانهای بعد از آن ندارد و تأییدی هم به شکل خاص یا عام از معصومین در مورد آن نرسیده است؛ در زمان حاضر هم موجب وهن و بدنام شدن مذهب میشود؛ بنابراین در هیچ حالی جایز نیست».
ج) ضرر رساندن به خود
شکافتن سر با شمشیر و کاردهای بزرگ و جاری ساختن خون از آن ضرر به جسم است و میتوان گفت جنایت بر نفس شمرده میشود که جایز نیست. آیت الله محسن امین در این خصوص گفتهاند: «قمهزنى و اعمالى دیگر از این قبیل در مراسم عزادارى حسینى به حکم عقل و شرع حرام است و زخمى ساختن سر، که نه سود دنیوى دارد و نه اجر اخروى، ایذاء نفس است که خود در شرع حرام است. شکی نیست که این اعمال ناشی از وساوس شیاطین بوده، موجب رضایت خدا و پیامبر و اهلبیت (علیهمالسلام) نیست، و تغییر نام این اعمال، در ماهیت و حکم شرعی آن که حرمت است، تغییری نمیدهد».
به اعتقاد کارشناسان بهداشتی و متخصصان امور بهداشتی، قمهزنی ممکن است از یک سو باعث خونریزی، عفونتهای موضعی و قطع شدن برخی عروق و اعصاب فرد قمهزن شود و از سوی دیگر میتواند بیماریهای عفونی خطرناکی را در جامعه گسترش دهد. دکتر حسین ملک افضلی استاد دانشگاه تهران میگوید با توجه به اینکه پوست سرگردش خون خوبی دارد، حتی جراحات کوچک آن هم میتواند خونریزی فراوانی به همراه داشته باشد. وی سپس خونریزی، ایجاد جوشگاه ناهنجار (محل ترمیم زخم بد شکل)، عفونت موضعی و قطع شدن برخی عروق و اعصاب را از جمله عوارض فردی قمهزنی ذکر میکند و میافزاید: «احتمال بروز شوک ناشی از کم شدن حجم خون (به دلیل خونریزی شدید)، احتمال بروز آنمی(کم خونی)، احتمال انتقال عفونت از بیرون جمجمه به درون آن و بروز عفونتهای خطرناکی همچون مننژیت، احتمال بروز کزاز و احتمال آلوده بودن قمه مورد استفاده و انتقال بیماریهای عفونی خطرناکی همچون هپاتیت B و حتی در موارد نادری بیماری هاری وجود دارد».
دکتر علیرضا زالی، جراح مغز و اعصاب و استادیار دانشکده پزشکی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی، در مورد عوارض قمهزنی میگوید: «پوست و مو، استخوان و نسج مغزی زیر استخوان در جریان اصابت قمه ممکن است دچار آسیب شوند. قسمت اعظم سیستم وریدی مغز که زِهکشی تمام مغز را بر عهده دارد و سینوس “بلیاژیتال” نامیده میشود، ممکن است در مسیر اصابت قمه قرار بگیرد. این مسئله میتواند باعث مشکلاتی نظیر ایجاد لخته، پارگی، جراحتهای وریدی و خونریزی بسیار شدید شود. بعضی اوقات اصابت قمه باعث میشود که قطعات استخوانی زیرین شکسته شده، به داخل فرو رود که اصطلاحاً شکستگی فرو رفته نامیده میشود».
منابع
• دست پنهان: نگاهی به تاریخچه، مبانی فقهی و بازتابهای قمهزنی در افکار عمومی و رسانههای بین المللی، تهیه و تنظیم: واحد پژوهشی دفتر فرهنگی فخر الائمه، قم، سازمان اوقاف و امور خیریه، چاپ هشتم، ۱۳۸۷.
• مسائلی، مهدی، قمهزنی: سنت یا بدعت، اصفهان، انتشارات گلبن، ۱۳۸۵.
• امین، محسن، عزاداریهای نامشروع، ترجمه جلال آلاحمد، بوشهر، نشر شروه، ، چاپ دوم، ۱۳۷۱.
• نجفی، زین العابدین، «اعمال نامتعارف در عزاداری اهلبیت (علیهم السلام) از منظر فقه امامیه»، نشریه انسان پژوهی دینی، شماره ۱۷ و ۱۸، پاییز و زمستان ۱۳۸۷.
• اکبر نژاد، محمد تقی، «قمهزنی و اعمال نامتعارف در عزاداری»، نشریه بازتاب اندیشه، شماره ۸۵، اردیبهشت ۱۳۸۶.
پایش سبک زندگی، سال اول، شماره ۴، آبان ۱۳۹۳، صفحات ۱۱۰-۱۱۴.