نگاهی به وضعیت منابع آب در ایران و جهان

نگاهی به وضعیت منابع آب در ایران و جهان

بروز خشکسالی باعث شده است که کشور به صورت جدی تری با مشکلات کمبود آب مواجه شود ؛ اما محدودیت های منابع آب از یک سو و برداشت بیرویه از این منابع محدود و تخلیه ضایعات و پسماندها در منابع آبی از سوی دیگر، در حال تضعیف این منبع حیاتی است. جمهوری اسلامی ایران به دلیل قرار گرفتن  در کمربند خشک و نیمه خشک جهان در زمره کشورهای با محدودیت منابع آب قلمداد میشود و به همین دلیل نیز این ماده حیاتی در ایران، یکی از مهمترین ارکان توسعه کشور است که توسعه سایر بخش ها در گرو بهرهبرداری پایدار از  آن است.

الف) وضعیت آب در جهان

آب شیرین نه یک منبع جهانی، بلکه منبعی منطقهای محسوب میشود که در حوزههای آبخیز خاصی از جهان قابل دسترس است و به دلیل محدودیت آن به اشکال مختلفی یافت میشود. در برخی از حوزههای آبخیز، این محدودیتها فصلی هستند که به قابلیت و توانایی ذخیرهسازی آب در دورههای خشک وابسته است. در سایر مناطق، محدودیتها از میزان تغذیه دوباره سفرههای آب زیرزمینی، میزان ذوب برف یا از ظرفیت خاک جنگلها برای ذخیره سازی آب متأثر است.
ماهیت منطقهای منابع آب، مانع از آن شده است تا جامعه جهانی بیانیه یا کنوانسیون خاصی را برای آن تصویب کند؛ بیانیهای که به طور فزاینده، عمق نگرانیهای بشر را در این باره منعکس سازد. آب، کالایی منحصر به فرد و مادهای بسیار حیاتی است. محدودیتهای این مادة حیاتی، ظرفیتهای سایر منابع حیاتی از جمله غذا، انرژی، ذخایر ماهی و حیات وحش را تحت فشار قرار میدهد. استحصال سایر منابع، از جمله غذا، مواد معدنی و فرآوردههای جنگلی نیز به تناسب مقدار کمی و کیفی منابع آب میتواند محدود شود. در شماری از حوزههای آبخیز جهان، محدودیتهای آب آشکار شده است. در برخی از فقیرترین و ثروتمندترین کشورهای جهان نیز سرانه استحصال آب به دلیل مسایل زیستمحیطی، افزایش هزینهها و کمیابی، در حال کاهش است.
توزیع جریانهای آبی نیز در سطح جهان نامتعادل است و با توزیع جمعیت تناسب ندارد. از مجموع کل آبهای جهان، ۴/۹۷ درصد آن را آب شور دریاها و اقیانوسها تشکیل میدهند که به دلیل شوری قابل استفاده نیستند. به این ترتیب از مجموع منابع آبی جهان، ذخایر آب شیرین تنها ۶/۲ درصد کل حجم ذخایر آبهای سطح زمین را شامل میشود که بخش اعظم آن به صورت یخ در قطبهای کره زمین و یخچالهای طبیعی (۹۸/۱ درصد) و آبهای زیرزمینی (۵۹/۰ درصد) وجود دارند که در دسترس نیستند. به این ترتیب از مجموع آبهای کره زمین تنها ۰۱۴/۰ درصد آب  قابل استفاده بوده و در واقع حیات آدمی وابسته به همین مقدار  اندک آب  است. از این مقدار نیز حدود ۰۰۱/۰ درصد، آب موجود در اتمسفر،  رودخانهها، گیاهان و جانوران، ۰۰۵/۰ درصد رطوبت خاک و ۰۰۷/۰ درصد آب شیرین موجود در دریاچهها است.
میزان آبی که سالانه از اقیانوسها تبخیر میشود، حدود ۴۲۵ هزار کیلومتر مکعب است. بخش اعظم آن به صورت بارندگی به اقیانوسها برمیگردد و تنها حدود ۴۰ هزار کیلومتر مکعب به صورت نزولات جوی در خشکیها تخلیه و به صورت روانآب از طریق رودخانهها و جریانهای زیرزمینی دوباره به سوی اقیانوسها جاری میشود.
به این ترتیب مشاهده میشود، برخلاف اینکه بخش اعظم سطح زمین را آب پوشانده، تنها بخش اندکی از آن برای بشر قابل استفاده است و در حقیقت تمام برنامهریزیهای بشر باید با توجه به این محدودیتها صورت پذیرد .
از طرف دیگر،  توزیع و پراکنش این حجم محدود آب نیز در سطح کره زمین، بسیار ناهمگون است و  توزیع مکانی و زمانی آب نیز بسیار متغیر بوده و منطبق با پراکنش جمعیت و نیاز جوامع بشری به آب نیست.
میزان آب مصرفی انسانی، مقدار آبی است که برداشت میشود؛ اما به رودخانهها یا آبهای زیرزمینی باز نمیگردد؛ زیرا تبخیر شده یا در گیاهان و فرآوردههای کشاورزی ذخیره میشود. میزان آب مصرفی انسانی، حدود ۲۲۹۰ کیلومتر مکعب در سال است. حدود ۴۴۹۰ کیلومتر مکعب نیز برای رقیقکردن و کاهش آلودگیها استفاده میشود. حاصل جمع این دو عدد ۶۷۸۰ کیلومتر مکعب در سال است که نیمی از مجموع آبهای روان پایدار(آب شیرین) کره زمین را تشکیل میدهد.
اگر میانگین تقاضای سرانه آب، اصلاً تغییر نکند و جمعیت جهان بر اساس پیشبینیهای سازمان ملل به نه میلیارد نفر در سال ۲۰۵۰ برسد، آبی که بشر استحصال میکند، حدود ۱۰۲۰۰ کیلومتر مکعب، یعنی حدود ۸۲ درصد آبهای روان شیرین  کره زمین خواهد بود. اگر علاوه بر جمعیت، تقاضای سرانه نیز افزایش یابد، محدودیت شدید آب در سطح جهان، قبل از سال ۲۱۰۰ نمایان خواهد شد.

ب) وضعیت آب در ایران

ایران، سرزمینی کوهستانی است که دو رشته کوه البرز با جهتگیری شرقی ـ غربی و رشتهکوه زاگرس با جهتگیری شمال غربی ـ جنوب شرقی در آن قرار گرفتهاند. این دو رشتهکوه همانند دیوارهای، مانع رسیدن ابرهای بارانزا از شمال و غرب کشور  میشوند و به همین دلیل نیز بخش اعظم کشور را مناطق خشک و نیمه خشک تشکیل میدهد. کمبود منابع آبی همواره یک عامل محدودکننده فعالیتهادر کشور، بوده است.
توزیع مکانی آب در ایران به دلیل شرایط طبیعی بسیار ناهمگن است.  توزیع زمانی نزولات جوّی در کشور نیز مانند توزیع مکانی، روند مشابهی را نشان میدهد و میزان آن در سالها و حتی در فصول مختلف، متغیر است. این مسأله، مشکلات گوناگونی را  در چند سال اخیر برای بخشهای مختلف، به ویژه بخش کشاورزی و تأمین آب شرب شهرها به  همراه داشته و  زیانهای بسیاری را به این بخش تحمیل کرده است؛ حتی توزیع نامناسب زمانی بارشها در سالهای معمولی نیز از تنگناهای جدی محدودیت منابع آب ایران است و این معضل در سالهای خشک تشدید میشود؛ برای نمونه،  در مناطقی که از نظر بارش نزولات جوی در زمره مناطق پر باران طبقهبندی میشوند، در بعضی از ماههای سال، کمآبی، مشهود است. تحلیل زمانی نزولات جوّی، بیان کننده دامنه تغییرات زیاد آن  از سالی به سال دیگر است. جدول شماره ۲  حجم حاصل از ریزشهای جوی را در حوزههای آبریز کشور نشان میدهد.
با توجه به روند رشد جمعیت کشور و تشدید نیاز بخشهای مختلف، افزایش مصرف آب بخش شهری، روستایی و صنعتی اجتنابناپذیر خواهد بود. آب در فرآیند توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشور، نقش عمده و کلیدی دارد. افزایش تولیدات کشاورزی و امنیت غذایی، توسعه مراکز جمعیت شهری و روستایی و بهبود و ارتقای کیفیت زندگی در گروی انجام سرمایهگذاریهای لازم و هماهنگ در ابعاد مختلف توسعه و بهرهبرداری از منابع آب است.
منابع آب تجدید شونده کشور با توجه به وضعیت بارندگی، پوشش گیاهی و سایر عوامل تأثیرگذار در حجم نزولات جوی، حدود  ۱۳۰-۱۳۹  میلیارد متر مکعب در سال  است که حجم قابل استحصال و با احتساب آبهای برگشتی حدود ۱۲۶ میلیارد متر مکعب برآورد میشود. از کل آبهای تجدید شونده، حدود ۱۰۵ میلیارد متر مکعب را جریانهای سطحی و ۲۵ میلیارد مترمکعب را جریانهای نفوذی به منابع زیرزمینی تشکیل میدهند.
در حالی که متوسط حجم کل آب سالانه کشور، رقم ثابتی است، تقاضا برای آب به علت رشد جمعیت و توسعه کشاورزی، شهرنشینی و صنعت در خلال سالهای اخیر، متوسط سرانه آب قابل تجدید کشور را تقلیل داده است؛ به گونهای که  این رقم در سال ۱۳۴۰ حدود ۵۵۰۰ مترمکعب بود در سال ۱۳۵۷ به حدود ۳۴۰۰ در سال ۱۳۶۷ به حدود ۲۵۰۰ و در سال ۱۳۷۶ به حدود ۲۱۰۰ متر مکعب کاهش یافته است. این میزان با توجه به روند افزایش جمعیت کشور در سال ۱۳۸۵ به حدود ۱۷۵۰ تنزل یافته است و در افق سال ۱۴۰۰ به حدود ۱۳۰۰ مترمکعب تنزل خواهد یافت. صرف نظر از تفاوتهای آشکار منطقهای در کشور و طیف گسترده مناطق خشک نظیر سواحل خلیج فارس و دریای عمان، نیمه شرقی کشور از خراسان تا سیستان و بلوچستان و نیز حوزههای مرکزی که میزان سرانه آب قابل تجدید در آنها از میزان متوسط کشور به مراتب پایینتر است، ارقام متوسط سرانه آب کشور در سالهای آینده به مفهوم ورود ایران به مرحله تنش آبی و کمآبی خواهد بود.
برداشت بیرویه آب از آبهای زیرزمینی، یکی دیگر از مسایل اساسی کشور در بخش آب به شمار میآید که در حال حاضر، مشکلات جدی را در کشور پدید آورده است. به همین دلیل نیز در بسیاری از  نواحی کشور، سطح سفرههای آب زیرزمینی افت کرده و با توجه به خشکسالیهای اخیر، افزایش بهرهبرداری از آبهای زیرزمینی تشدید شده و خسارتهای جبرانناپذیری را بر منابع آبی زیرزمینی کشور وارد آورده است.
در کنار کاهش کمیت منابع آب، انتشار پسابهای صنعتی، کشاورزی و شهری هم از دیگر عوامل تهدیدکننده منابع محدود آب کشور محسوب میشوند. هر چند در خلال سالهای گذشته بهویژه برنامههای سوم و چهارم توسعه، اقدامهای قابل قبولی برای تصفیه پسابهای شهری و صنعتی صورت گرفته و مبین توجه دولت به حفاظت از کیفیت منابع آب است؛ اما با توجه به افزایش جمعیت کشور، گسترش شهرنشینی و توسعه فعالیتهای صنعتی و کشاورزی، ضروری است تا اقدامها از شتاب بیشتری برخوردار شوند.

ج) شاخصهای تطبیقی منابع و مصارف آب

با فرارسیدن قرن بیست و یکم و همزمان با افزایش جمعیت بهویژه در کشورهای در حال توسعه، تقاضا برای آب به منظور تأمین نیازهای جمعیتی، افزایش قابل ملاحظهای یافته است. این موضوع به ویژه در مناطقی از جهان که به صورت طبیعی همواره با کمبود آب مواجه بودند، بیشتر حایز اهمیت است.
همانگونه که عنوان شد، توزیع مکانی آب در جهان، بسیار نامتوازن است و به همین دلیل نیز میزان دسترسی و سرانه مصرف آن نیز تفاوتهای فاحشی را در بین مناطق مختلف جهان، نمایان میسازد.
یکی از شاخصهای بسیار مهم درباره وضعیت منابع آبی هر کشور، نسبت استحصال آب به آب قابل دسترس(پتانسیل آبی) است. این شاخص از تقسیم آب مصرف شده به آب قابل دسترس هر کشور به دست میآید. هر چه، مقدار این شاخص بزرگتر باشد، میزان فشار بر منابع آبی کشور بیشتر بوده و مبین تنش آبی در یک  کشور است. بر اساس این معیار در صورتی که مقدار این شاخص در دامنه ۵-۱ باشد کشور مورد نظر هیچ گونه تنش آبی ندارد، در صورتی که شاخص مزبور بین ۲۰-۵ باشد کشور دارای تنش آبی کم، اگر بین ۴۰-۲۰ باشد دارای تنش آبی متوسط و بیش از ۴۰ نیز دارای تنش آبی شدید خواهد بود.
یکی دیگر از شاخصهای مصرف منابع آب، شاخص بهرهوری آب است  که نشان میدهد به ازای هر واحد تولید ناخالص داخلی چه مقدار آب مصرف شده است. برای محاسبه این شاخص، تولید ناخالص هر بخش بر مقدار آب مصرف شده در بخش مزبور تقسیم  میشود و عدد حاصل به عنوان شاخص استفاده میشود. مقدار این شاخص به تبعیت از شرایط و ساختار اقتصادی کشورها متفاوت است. بررسی این شاخص در بین کشورهای مختلف جهان، تفاوتهای آشکاری را   بین کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه نشان میدهد؛ به گونهای که مقدار کل این شاخص  بین ۲/۲۸ در کشورهای با درآمد بالا تا ۸/۰ در کشورهای با درآمد پایین در نوسان است. بر اساس اطلاعاتی که بانک جهانی در سال ۲۰۰۶ منتشر کرده است، متوسط این شاخص طی دوره ۲۰۰۴-۱۹۸۷ در ایران برای بخشهای کشاورزی، صنعت و شاخص کل به ترتیب معادل ۲/۰، ۲/۲۶ و ۶/۱ بوده است که نسبت به کشورهای توسعه یافته و متوسط جهانی، ارقام پایینتری را نمایان میسازد (به استثنای بخش صنعت).
همانگونه که ملاحظه میشود، مقدار این شاخص در کشورهای توسعه یافته به دلیل فنآوریهای بالاتر از کارآیی و بهرهوری بیشتر برخوردار بوده و به همین دلیل نیز به ازای هر واحد مصرف آب، ارزش افزوده بیشتری نسبت به کشورهای کمتر توسعه یافته تولید میکنند. این در حالی است که اکثر کشورهای توسعه یافته به دلیل قرار گرفتن در عرضهای بالاتر کره زمین کمتر با محدودیت آبی دست به گریبان بوده و با مشکلات کمتری در این زمینه مواجه هستند؛ ازاینرو، ارتقای بهرهوری و کارآیی آب در کشورهای کمآبی نظیر جمهوری اسلامی ایران بسیار حایز اهمیت بوده و ضروری است تا سیاست و اقدامهای مقتضی در این زمینه صورت گیرد.

د) جمعبندی

ما در جهانی زندگی میکنیم که کمبود آب همواره به عنوان یک موضوع اساسی، مطرح بوده است؛ کمبودی که هر ساله  بیشتر میشود. در حال حاضر بسیاری از افراد در کشورهای در حال توسعه از آب کافی برای برآوردن نیازهای اصلی خود مانند  شرب، حمام و پخت و پز، محروم است. پیشبینی میشود که تا سال ۲۰۵۰ میلادی حدود ۵۶۳ میلیون نفر بر جمعیت کشور هند، ۱۸۷ میلیون نفر بر جمعیت کشور چین  که در زمره فقیرترین کشورهای جهان به لحاظ اراضی کشاورزی قلمداد میشود، افزوده شود که در حال حاضر نیز با مشکلات عدیدهای در زمره تأمین منابع آب مواجه هستند. کشورهایی نظیر مصر، مکزیک و جمهوری اسلامی ایران نیز با افزایش جمعیت مواجه بوده و بر اساس پیشبینی سازمان ملل متحد جمعیت آنها نیز تا سال ۲۰۵۰ حدود ۵۰ درصد افزایش خواهد یافت. در این کشورها که در حال حاضر با کمبود آب مواجه هستند، تداوم رشد جمعیت، بسیاری از شهروندان را با کمبود آب مواجه کرده است و در صورتی که اقدامهای اساسی را برای استفاده بهینه از منابع محدود آب در دستور کار خود قرار ندهند، به طور قطع با مشکلهایی  برای  دستیابی به توسعه پایدار مواجه خواهند شد.
یکی از مهمترین نشانههای کمبود آب، خشک شدن رودخانهها است که اکنون در تعدادی از رودخانههای مهم جهان مشاهده میشود؛ به همین دلیل افرادی که در انتهای سرشاخههای این رودخانهها زندگی میکنند، با کمبود شدید آب در تمام یا بخشی از سال مواجهاند. پدیدهای که در حال حاضر در تعدادی از رودخانههای کشور ما نیز مشهود است.
از سوی دیگر، به دلیل انتشار انواع آلودگیها و ورود آنها به منابع محدود آب، همین مقدار آب محدود نیز به دلیل آلودگی شدید، قابل استفاده نیست.  همچنین در شرایطی که رودخانههای مهم جهان، پیوسته خشک میشوند، سفرههای آب زیر زمینی نیز در تمام قارهها به علت فزونی گرفتن تقاضای آب از بازده پایدار آبخوانها پیوسته در حال تنزل هستند. پمپاژ کردن آب از عمق زمین، پدیدهای است که در نیم قرن اخیر و از زمان پدیدآمدن موتورهای نیرومند دیزلی ممکن شده و توانسته است، در مدتی کوتاه، کاهش شدید آبهای زیرزمینی را باعث شود.

ه) پیشنهادها

روشهای بیشماری برای استفاده از آب به صورت پایدار و نه از طریق مصرف آب بیشتر، وجود دارد. فهرست خلاصهای از مهمترین اقدامها را در این زمینه میتوان  به شرح زیر ارائه کرد:
-انطباق میان کیفیت آب با نوع مصرف؛ برای مثال استفاده از آب غیر شرب حاصل از تصفیه فاضلابها در سیفون توالت و برای  آبیاری چمن.
-توسعه روش آبیاری قطره ای که میتواند مصرف آب را بین ۳۰ تا ۷۰ درصد کاهش و همزمان میزان تولید محصول  را نیز بیست  تا نود درصد افزایش دهد.
-استفاده از شیرهای آب کممصرف در دستشوییها و ماشینهای لباسشویی.
-جلوگیری از نشت آب .
-کشت گیاهان سازگار با شرایط اقلیمی در مناطق خشک و کمآب و توسعه فضای سبز با کشت گیاهان بومی که نیاز اندکی به آب دارند.
-بازیافت آب، برخی از صنایع، به ویژه در مناطق خشک و کمآب، پیشگام استفاده از روشهای کارآمد و کمهزینه برای بازیافت، تصفیه و استفاده مجدد از آب بودهاند.
-جمعآوری آب باران در مناطق شهری با توسعه سیستم جمعآوری و ذخیره آب از طریق سقف منازل میتوان آبی به اندازه آبهای روان حاصل از نزولات جوی را مانند سد بزرگی، ذخیره و مصرف کرد.
یکی از بهترین روشها برای استفاده عملی از این اقدامها توقف اعطای یارانه به بخش آب است. اگر قیمت استحصال نشاندهنده تمام یا بخشی از هزینههای مالی، اجتماعی و زیستمحیطی تأمین آب باشد، استفاده عقلایی از منابع آب به طور خودکار محقق میشود.

پایش سبک زندگی، شماره هشتم، مرداد ماه ۱۳۹۴، صفحات ۱۳۴-۱۴۰.