ویژگی‌های یک اسباب بازی مناسب

اسباب‌بازی برای کودکان نیازی واقعی و غیر قابل انکار است. کودکان برای بازی کردن نیاز به ابزار و اسباب دارند و تحت هر شرایطی که باشند، آن را برای خود فراهم می‌کنند.
اسباب‌بازی‌ها بر روح و روان کودک تأثیر گذاشته و در رشد و تکامل و شخصیت کودک مؤثر است؛ ولی اگر چنانچه همین اسباب‌بازی بر اساس اصول روانشناسی و تربیتی انتخاب نشود، اثرات منفی و مخربی بر روح و روان کودک خواهد گذاشت. پس تأکید می‌شود که والدین و مربیان در تهیه و انتخاب اسباب‌بازی اطلاعات و آگاهی‌های لازم را کسب نموده و نهایت دقت را داشته باشند. متأسفانه دقتی که بعضی از والدین در خرید وسایل غیر ضروری و تشریفاتی منزل به خرج می دهند بیشتر است تا خرید اسباب‌بازی‌هایی که به نظر روان‌شناسان تأثیر بسزایی در رشد شخصیت کودک دارد.
اسباب‌بازی‌ها را متناسب با سن، رشد (سن عقلی)، رغبت و تمایلات، استعدادها، قدرت جسمی و جنس کودک انتخاب کنید. این وسایل باید شامل اشیایی باشد که کودک را در آموختن هماهنگی چشم و دست، تناسب اشکال و رنگ ها، برآورد ارزش این کارها و جور کردن اشکال و قالب‌ها، دست‌کاری کردن، تغییر دادن و در جستجوی جزئیات برآمدن یاری رساند.  یک اسباب‌بازی خوب باید ویژگی های زیر را داشته باشد:

۱) پرورش نیروی سازندگی

اسباب‌بازی باید چنان باشد که ذهن کودک را برانگیزد و او را به سوی آفرینندگی و سازندگی سوق دهد، کار اسباب‌بازی سرگرم کردن، ساکت نگه‌داشتن و پر کردن وقت کودک نیست. اسباب‌بازی باید مایه و حرفی تازه داشته باشد. در واقع اسباب‌بازی باید علاوه بر سرگرم کردن کودک او را به‌گونه‌ای فعال به کاری مثبت و سازنده وادارد و نیروی سازندگی و خلاقیت او را پرورش دهد.

۲) نزدیکی به واقعیت‌ها  و فرهنگ جامعه

اسباب‌بازی باید سبب نزدیکی به واقعیت و فرهنگ جامعه باشد. یک اسباب‌بازی مطلوب باید با دیگر وسایل و محیط زندگی کودک و با ارزش‌های موجود در جامعه تناسب داشته باشد. چنین وسیله‌ای سبب می شود که کودک از آغاز کودکی ضمن نخستین تجربه‌های زندگی بسیاری از ارزش‌های معمول در جامعه را بشناسد و آن را فرا گیرد.
اسباب‏بازی باید به‏گونه‏ای باشد که ارزش‏های فرهنگی و اجتماعی جامعه را تقویت کند؛ نه آن‏که در ستیز با آن‌ها قرار گیرد. یکی از بهترین اهداف و کارکردهای اسباب‏بازی، انتقال ارزش‏های فرهنگی و اجتماعی به کودکان است. بنابراین، در کشورهایی که اسباب‏بازی با اهداف فرهنگی ساخته می‏شود، یکی از اصلی‏ترین معیارهای آن، تقویت ارزش‏های فرهنگی در کودکان است. متخصصان، اسباب‏بازی‏ای را طراحی می‏کنند که آداب و رسوم، لباس، سبک و شیوه رفتاری مورد قبول در آن جامعه را تبلیغ و از ترویج رفتارها و مدل‏های پوششی بیگانه جلوگیری کند. در کشورهایی مانند هند، چین و مالزی به فرهنگ بومی در ساخت اسباب‏بازی بیشتر توجه می‏شود.
یادآوری این نکته ضروری است که اسباب‏بازی هر کشور برای کودکان همان فرهنگ و همان کشور مطلوب و مفید است. ولی استفاده از آن در فرهنگ‏ها و کشورهای دیگر می‏تواند آسیب‏زا باشد. اسباب‏بازی‏ای که در کشور چین، هند و مالزی طراحی و ساخته می‏شود، هر چند استانداردهای لازم در آن رعایت شده باشد، ممکن است با فرهنگ اسلامی ما سازگاری نداشته و برای کودکان ما پی‏آمد منفی داشته باشد.
اسباب‏بازی‏ای که در جامعه ما طراحی و ساخته می‏شود، باید فرهنگ بومی و دینی ما را تبلیغ کند. شکل و اندام عروسک و حجاب و آرایش آن باید با معیارهای اسلامی و فرهنگی ما سازگار باشد.
هر چند ممکن است برخی تصور کنند که عروسک اگر بی‏حجاب باشد، چه پی‏آمدی خواهد داشت و چه‏بسا به نظر برخی، مسئله حجاب در اسباب‏بازی خنده‏آور باشد، باید توجه کرد که ما نباید از دید خود قضاوت کنیم. ما بزرگ‏سال هستیم و می‏دانیم که این عروسک، اسباب‏بازی است. ولی کودکان تصور دیگری دارند. آنان اسباب‏بازی را واقعی می‏دانند. کودک، عروسک را به اندازه خواهر و حتی مادرش دوست دارد و با این تصور، با او رابطه برقرار می‏کند. از نظر حجاب و… با عروسک همانندسازی می‏کند و از این رهگذر، با جامعه و دنیای واقعی آشنا می‏شود. بنابراین، رعایت مسائل فرهنگی و دینی در ساخت و طراحی اسباب‏بازی کودکان بسیار ضروری و با اهمیت است.

۳) تحریک حواس مختلف

هر اندازه اسباب‌بازی بتواند حواس بیشتری از کودک را به‌کار گیرد و لذت بیشتری ایجاد کند مناسب‌تر است. کودکان از هر چیزی که آن را لمس کنند ببینند و بشنوند بیشتر لذت می‌برند تا چیزهایی که تنها مشاهده‌کننده آن باشند.

۴) پرورش خیالات و تصورات

اسباب‌بازی باید بتواند تصورات و خیالات کودک را گسترش دهند بنابراین کلیه لوازمی که بتواند در این امر به کودک یاری رساند مناسب و مطلوب شناخته می شود کودک از اسباب‌بازی و یا وسایلی که امکان خیال‌پردازی در او ایجاد کند خسته نمی‌شود.

۵) کشف و جستجو

اسباب‌بازی باید به کودک در اکتشاف و جستجو از طریق تجربه کمک کند، کودک باید قادر باشد آزادانه به اسباب‌بازی خود دست بزند. این وسایل نباید فقط یک هدف را در خود داشته باشند بلکه باید استفاده از آن‌ها باعث شود که کودک بسیاری از تجربیات روزمره و یا آموخته‌های خود را به‌وسیله تمرین، کاربرد صحیح و کشف کردن را از این طریق بیاموزد.

۶) داشتن انگیزه یا محرک

اسباب‌بازی مناسب بایستی بتواند نظر کودک را جلب کند، اگر بازی با اسباب‌بازی توأم با موفقیت باشد کودک به ادامه بازی ترغیب می‌شود. برای مثال وقتی کودکی قطعات رنگی را بر اساس رنگ خاص هماهنگ می‌کند یا قطعات پازلی را در کنار یکدیگر می‌چیند، احساس موفقیت می‌کند و این بهترین پاداش است.

۷) پرورش مهارت‌ها و توانایی‌های بدنی

اسباب‌بازی باید سبب توسعه مهارت‌ها و توانایی‌های جسمی کودک گردد. اسباب‌بازی مطلوب علاوه بر پرورش قوای روانی، عاطفی و خلاقیت، باید توانایی کودک را در زمینه استفاده از اعضای بدن‌اش توسعه دهد. بنابراین برای پروش کلیه حواس، باید اسباب‌بازی مناسب آن را در اختیار کودک قرار داد تا کودک علاوه بر سرگرمی، به توانایی جسمی خویش آگاه گردد.

۸) تناسب با سن کودک

اسباب‌بازی باید مناسب سن و هم‌خوان با علایق و در خور توانایی‌های ذهنی و رشدی کودک باشد نه آن‌قدر سخت و پیچیده که کودک از بازی با آن عاجز شود و نه آن‌قدر ساده که علاقه کودک را از بین ببرد. در حقیقت چون خواسته‌ها و تمایلات کودکان از نظر ساختار جسمانی و روان‌شناسی در سنین مختلف فرق می‌کند، پس بهتر است در هر سن و سالی اسباب‌بازی مناسب همان سن را برای آنان تهیه کنیم تا موجب رشد عقلی و شخصیتی آنان شود.

۹) تناسب با جنسیت کودک

اسباب‌بازی باید متناسب با جنس کودک باشد. در زمینه نقش جنسیت در انتخاب اسباب‌بازی تحقیقات فراوانی شده است. اگر پدر و مادری مشاهده کردند که پسرشان عروسک‌بازی می‌کند یا دختر آنان تفنگ‌بازی می‌کند حساسیتی نشان ندهند. تفاوت جنسی در ۷ تا ۸ سالگی آشکار می‌شود و هر کدام به بازی‌های خود خواهند پرداخت که با طبیعت و انتظارت جامعه از آنان منطبق است.

۱۰) دوام و استحکام

اسباب‌بازی باید آن‌قدر مستحکم و بادوام باشند که کودکان مدت طولانی با آن‌ها بازی کنند. ظاهری جذاب و زیبا داشته باشند تا کودکان با اصول طراحی آشنا شوند دارای تنوع و قابلیت تغییر باشند و در فعالیت‌های آموزشی مختلف مورد استفاده قرار گیرد.

۱۱) قیمت

معمولاً یکی از مهم‌ترین نگرانی‌های والدین در انتخاب اسباب‌بازی قیمت آن است. یک اسباب‌بازی مناسب الزاماً یک اسباب‌بازی گران‌قیمت نیست. بنابراین خریدن یک اسباب‌بازی ارزان غیرمنطقی نخواهد بود، مخصوصاً وقتی که باعث رشد ذهنی، جسمانی و اجتماعی کودک باشد.

۱۲) رعایت نکات ایمنی و بهداشتی اسباب‏بازی

والدین، همان‌طور که نسبت به مواد غذایی کودک، دقت و وسواس به خرج می‏دهند، باید به غذای روحی و روانی کودک مانند اسباب‏بازی، برنامه‏های تلویزیون، فیلم، نوار و کتاب آنان نیز توجه کنند. چه بسیارند اسباب‏بازی یا اشیایی که کودک از آن‌ها به‌عنوان اسباب‏بازی استفاده می‏کند و برای او خطرآفرین‌اند.
نگاهی سطحی به آمار حوادث نشان می‏دهد که هر سال، شمار فراوانی از کودکان به وسیله اسباب‏بازی خود آسیب می‏بینند، ناقص می‏شوند و حتی بعضی اوقات جان خود را از دست می‏دهند. از این‏رو، والدین باید در هنگام خریدن اسباب‏بازی به مسائل ایمنی و بهداشتی آن توجه کنند و از تهیه اسباب‏بازی خطر آفرین بپرهیزند. در این زمینه نکاتی را یادآوری می‏شویم:
الف. جنس اسباب‏بازی، به ویژه برای کودک زیر دو سال که همه‌چیز را به‏طرف دهان می‏برند، باید قابل شست‏وشو و ضدعفونی باشد.
ب. اسباب‏بازی پلاستیکی باید دارای سطح صاف و برای لمس کردن مناسب باشد و از جنس شکننده و مواد دست دوم نباشد؛ زیرا در صورت شکستن، لبه‏های آن تیز و برنده می‏شود.
ج. اسباب‏بازی شیشه‏ای و شکستنی را نباید در اختیار کودک کوچک‏تر از سه سال گذاشت.
د. اسباب‏بازی کودک کوچک‏تر از دو سال، باید به اندازه کافی بزرگ باشد که وقتی آن را در دهان می‏گذارد، نتواند فرو ببرد.
ز. در اسباب‏بازی، پیچ، مهره، میخ، سوزن و سنجاق به‌کار نرفته باشد و اگر در آن‌ها پیچ و میخ وجود دارد، نباید قسمت‏های برنده آن بیرون باشد.
س . در اسباب‏بازی نباید مواد اشتعال‏زا به‌کار رفته باشد.
ص. در اسباب‏بازی از رنگ‏های غیرمجاز استفاده نشده باشد.
ع . در اسباب‏بازی، گاه از رنگ‏های دارای سُرب استفاده می‏شود. کودک در مراحل اولیه رشد، برای شناخت اشیاء و محیط اطراف، هرچه را پیدا می‏کند، به طرف دهان می‏برد و با خوردن لایه رنگی روی اشیا و اسباب‏بازی، ممکن است به‌طور مستقیم در معرض مسمومیت با سُرب قرار گیرد. گاهی نیز پدر و مادر برای سرگرم کردن کودک، روزنامه یا نشریات را به‌دست او می‏دهند و کودک در ضمن بازی، روزنامه را پاره می‏کند و به دهان می‏برد و مرکّب آن را می‏خورد. در این صورت، مقدار فراوانی از سُرب که در مرکب وجود دارد، وارد بدن کودک می‏شود.
ق. از تهیه اسباب‏بازی دارای لبه‏های تیز یا آن‌هایی که ممکن است زود بشکنند و در نتیجه لبه‏های تیز پیدا کنند، خودداری شود. هم‏چنین از خرید اسباب‏بازی نوک تیز مثل شمشیر، سیخ کباب و… پرهیز شود.
م. بعضی از اسباب‏بازی به‏گونه‏ای ساخته شده‏اند که در آن‌ها می‏توان از انواع ترقه‏ها و فشنگ‏های صدادار استفاده کرد. کودکان دوست دارند بچه‏های دیگر را غافل‏گیر کنند و تفنگ در نزدیک گوش آنان به صدا در آورند. در این صورت ممکن است پرده گوش کودک آسیب ببیند و برای همیشه از داشتن گوش سالم محروم شود. از تهیه این‏گونه اسباب‏بازی و اشیای خطرناک که کودک از آن‌ها به‌عنوان اسباب‏بازی و وسیله سرگرمی استفاده می‏کند، پرهیز شود.
و. از دیگر اسباب‏بازی‌هایی خطرناک، آن‌هایی هستند که برای راه‌اندازی آن‌ها از نیروی برق استفاده می‏شود. این‏گونه اسباب‏بازی برقی برای کودک کم‌تر از ده سال ممکن است خطرآفرین باشد.
ن. برخی از اسباب‏بازی‌ها، هر چند از لحاظ فیزیکی خطرناک نیستند؛ ولی به لحاظ محتوا و کارکردهای تربیتی، عامل بد آموزی کودک‌اند.
بازی‏های الکترونیکی که از طریق برنامه‏های آتاری، میکرو، سگا، پلی‏استیشن و رایانه ارائه می‏شوند و نزد کودکان محبوبیت و جذابیت‏های خاصی دارند، به‌دلیل آن‏که بیشتر، محصول کشورهای خارجی‏اند و پیام‏ها و هنجارهای متضاد و ناهم‌خوان با فرهنگ و ارزش‏های اجتماعی جامعه ما را تبلیغ می‏کنند، دنیای پاک و بی‏آلایش کودک و نوجوانان را به شدت آسیب‏پذیر کرده‏اند. بنابراین، والدین در تهیه این‏گونه برنامه‏ها باید بسیار دقیق و هوش‏یار باشند و به پی‏آمدهای تربیتی آن‌ها توجه کنند.

پایش سبک زندگی، سال سوم، شماره ۱۵، مهر ۱۳۹۵، صفحات ۷۸-۸۱.