توحید صدوق استاد دکتر فعالی جلسه هفتم مورخ 29/ 9 /1393
به توحيد از چهار منظر مي‌توان نگريست؛ توحيد کلامی، توحيد فلسفی، توحيد قرآنی و توحيد عرفاني. (در جلسات گذشته چهار نوع توحيد از نگاه قرآن يعني توحيد خالقيت، توحيد علم، توحيد ربوبيّت و توحيد مالكيّت بحث شد و اكنون ادامه بحث در انواع توحيد از نگاه قرآن)
توحيد پنجم: توحید رحمان
معنای توحید رحمان، یعنی رحمت فقط در یک موجود جمع است و در یک جا ساری است. رحمان واحد است و معدن رحمان واحد است. در اينجا بايد به دو مطلب اشاره شود:
مطلب اول: تحليل اسم رحمان
جامعترین اسم خدا اسم الله است. یکی از نشانههای آن این است که در قرآن و در ادعیه هميشه موصوف واقع میشود نه صفت. جامع بودن الله يعني اينكه هميشه موصوف است و صفت واقع نمیشود. دقیقاً این مطلب (عدم صفت واقع شدن و جامع بودن) در مورد یک اسم دیگر خدا هم صادق مي‌باشد. و آن اسم رحمان است. هر گاه اسم رحمان با یک اسم دیگر خدا جمع شود، موصوف است مگر در جایی که رحمان با الله جمع شود که الله موصوف است و رحمان صفت است. اَمام و پيشواي عالَم رحمان است، مهندسي عالم براساس رحمان است باطن جلال (قهر و عذاب) و جمال (لطف و رحمت) خداوند رحمان است.
حاصل آنكه خداوند دو اسم جامع دارد که جامع‌ترين آنها، اسم الله است و اسم جامع، رحمان مي‌باشد. توحید رحمان یعنی رحمت فقط از او صادر میشود و نه هیچ موجود دیگری.
خداشناسی انسانها
خداشناسی انسانها دو گونه است: خداشناسی رحمان گونه و خداوند رحمت گستر يا خداشناسی چماق به دست و خداوند معذّب.
اگر میگویید خداوند رحمان است، معنایش این است که خداوند رحمان بوده و از او جز رحمت صادر نمیشود. هر جا رحمت است از خداست. در آغاز کتابش خودش را به عنوان رحمان معرفی نمود « بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيم». از او فقط رحمت برآید. موحّد کسی است که کل جهان را با این اسم بفهمد و اگر نفهمید بگوید من نمیفهمم. نظام احسن براساس اسم رحمان است.
تدبیرش بر مبنای نقشه رحمت است. ربّ است بر حسب تدبیر احسن، صراطش به سوی رحمن است. و کسی که لحظه لحظه زندگی تو را تدبیر میکند رحمان است. اگر به یقین کسی بداند که تدبیرش با رحمان است بسیار شاد خواهد شد. لذا باید گفت تا نفس میکشید باید شاد باشید چون رحمن لحظه لحظه زندگی را تدبیر میکند و این است معنای آیه شریفه:
أَلا إِنَّ أَوْلِياءَ اللَّهِ لا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَ لا هُمْ يَحْزَنُونَ (يونس/62)؛ آگاه باشيد، كه بر دوستان خدا نه بيمى است و نه آنان اندوهگين مىشوند
مطلب دوم: رحمان از ریشه رحمت میباشد.
رحمت در انسان دارای سه عنصر است. اگر انسانی در جایی اولاً نیازی ببیند، ثانياً احساس تأثر و انفعال كند و ثالثاً نياز را تأمين نمايد مفهومی به نام رحمت در باب او شکل میگیرد. امّا رحمت در رابطه با خدا عنصر دوم را ندارد؛ زيرا خداوند به هنگام دیدن نیاز متأثر نمیشود چون تأثر لازمه مادی بودن است. رحمان بودن خدا این است که او تمام نیازها را میبیند و تنها او تمام نیازها را تأمین میکند.
در يك كلام رحمان یعنی افاضه و عطا جهت رفع نیاز. توحید رحمان یعنی اوست که تمام نیازهای واقعی را در تمام کائنات میبیند و تنها اوست که میتواند نیازهای بشر را تأمین کند. رحمان یعنی خداوندی که بدون شرط و چشم داشت و به هنگام نیاز عطا میکند. پس او جبران کننده فقرهای بشری (جبار) است.
بر اساس اين تعريف رحمان داراي 4 مؤلفه ذيل مي‌باشد:
1ـ خداوند فقط عطا میکند و هیچ نمیگیرد زیرا غنی است.
امّا انسانها مختلفند؛ انسان‌هاي كه فقط میگیرند، نوع دوم عدّهای هستند كه بخش اندکی از آنچه را میگیرند میدهند، نوع سوم بیشتر آنچه را میگیرند میدهند و نوع چهارم انسان‌هايي هستند که هر چه میگیرند میدهند. امام حسین(ع) مصداق بارز رحمان است؛ زيرا هر چه داشت داد.
2ـ خداوند بدون شرط عطا میکند.
امّا انسانها اگر ببخشند شرط میگذارند. تازه آخرش هم دلشان راضی نیست.
3ـ خداوند بدون چشم داشت و انتظار میبخشد.
اما انسانها با انتظار میبخشند. اگر به کسی ببخشد و او در مقابل اين عطا بیاعتنایی نمايد یا ناسزا گويد و یا سکوت كند، شخص بخشنده ناراحت مي‌شود و این یعنی چشم داشت. فقط و فقط خدا و ولی خدا بدون چشم داشت میبخشند.
4ـ خدا به هنگام نیاز(نیاز واقعی) عطا میکند. لذا یکی از اسماء خدا قاضی الحاجات است. امّا انسانها نیازها را نمیبینند یا میبینند و میگذرند.
اگر زینب کبری فرمود: «مَا رَأَیْتُ اِلاّ جَمِیْلا» درست فرمود. یعنی ندیدم جز زیبایی، ما رایت الاّ جمیلا یعنی تمامی چیزهایی كه اتفاق افتاد فقط زیبایی و از رحمانیّت خداست.
نزدیکترین و سریعترین مسیر به سوی او توسل به اسم جامع او یعنی رحمان است و باید عبدالرحمان شویم و رحمان یعنی صفت بخشندگی. بخشنده بودن لازم است؛ چون آدمی محصول رحمان است. تو هستی چون خدا رحمان است. اگر بخواهی به سمت خدا روی باید رحمان باشی.
«مؤمن کسی است بیش از آنکه از این جهان میگیرد به این جهان عطا میکند. مصداق «مِمَّا رَزَقْناهُمْ يُنْفِقُون[1]».